ΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
Η παλαιολιθική, μεσολιθική και νεολιθική μεταλλεία – τα πρώτα μέταλλα
Για πολλές εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια ο άνθρωπος χρησιμοποιούσε, για όπλα και εργαλεία, πέτρες (λίθους). Αρχικά στη φυσική τους κατάσταση και έπειτα διαμορφώνοντας τες με σχετική επεξεργασία, κατά την οποία τις λείαινε κι έδινε σ’ αυτές διάφορα σχήματα, ανάλογα με τον προορισμό τους. Και στις δυο περιπτώσεις ο άνθρωπος, τις πέτρες που χρησιμοποιούσε για όπλα κι εργαλεία, τις διάλεγε ανάμεσα από πολλές άλλες , στοιβαγμένες και διαμορφωμένες, ως ένα βαθμό, από τα νερά στις κοίτες των ποταμών και των ρυακιών και στις ακτές των θαλασσών και των λιμνών. Αλλά και σε άλλες επιφάνειες της ξηράς (βουνοπλαγιές, χαράδρες, περιοχές πτώσεων μετεωρόλιθων κλπ.) ο πρωτόγονος άνθρωπος αναζητούσε τέτοιες πέτρες.
Έτσι, από το πρώτο στάδιο τους προϊστορικού πολιτισμού του, από τότε δηλαδή που ο άνθρωπος άρχισε να χρησιμοποιεί για όπλα κι εργαλεία διάφορες πέτρες, μπορούμε να πούμε πως άρχισε να γίνεται και μεταλλευτής. Γιατί τις πέτρες αυτές τις διάλεγε ανάμεσα από πολλές άλλες, εφαρμόζοντας κατά κάποιο τρόπο μια επιφανειακή εξόρυξη. Και με αυτή τη διαδικασία της επιλογής, ανακάλυψε με τον καιρό, στη νεολιθική εποχή, τα πρώτα μέταλλα (τον χρυσό, τον χαλκό, τον κασσίτερο κ.α. αργότερα) τα οποία, επειδή προσφέρονται για κατασκευή όλο και πιο καλών όπλων κι εργαλείων, τον βοήθησαν στο να περάσει με γοργότερο ρυθμό από τον προϊστορία στην ιστορία του πολιτισμού του.
Παλαιολιθικά εργαλεία της περιοχής Κοκκινόπηλου (πηγή: Κουρτέση - Φιλιππάκη, Γ., 1996. Η Παλαιολιθική εποχή στην Ελλάδα. Αρχαιολογία και Τέχνες, τ. 59.)Για τον σημερινό ελλαδικό χώρο, ηπειρωτικό και νησιωτικό, ως εδώ και λίγες δεκαετίες, στην επιστήμη επικρατούσε η άποψη, ότι κατοικήθηκε από ανθρώπους κατά τη μεσολιθική εποχή. Όμως, νεώτερα ευρήματα στα σπήλαια «Κοκκινόπηλος» και «Ασπροχάλικο» της Ηπείρου, όπου το 1962 ανακαλύφθηκαν παλαιολιθικά εργαλεία ηλικίας πάνω από 25.000 ετών, καθώς και σε άλλες τοποθεσίες (στη Μακεδονία, στη Θεσσαλία, στη Στερεά, στην Πελοπόννησο και σε νησιά του Ιονίου και του Αιγαίου), έγιναν αφορμή να μετατεθεί στο απώτερο παρελθόν η έναρξη της παλαιολιθικής περιόδου για την Ελλάδα, υπερκαλύπτοντας τα τελευταία 100.000 χρόνια της προϊστορίας.Μπορεί, λοιπόν, βάσιμα να υποστηριχθεί πως στον σημερινό ελλαδικό χώρο, κατά την παλαιολιθική εποχή, οι κάτοικοι του εξόρυσσαν επιφανειακά διάφορους λίθους (πυριτόλιθους, οψιδιανό κ.α.) που τους χρησιμοποιούσαν για όπλα κι εργαλεία, αρχικά στη φυσική τους κατάσταση κι αργότερα επεξεργασμένους ανάλογα. Κατά τη μεσολιθική εποχή η επεξεργασία της πέτρας σημειώνει μεγάλη πρόοδο, που κατά τη νεολιθική γνωρίζει θαυμαστή τελειότητα.
Στις εποχές αυτές, δηλαδή τη μεσολιθική και τη νεολιθική, προπάντων κατά τη δεύτερη, ο άνθρωπος πραγματοποιεί κατακτήσεις, που σημειώνουν μεγάλους σταθμούς στην πολιτισμική του εξέλιξη. Ανακαλύπτει τα πρώτα μέταλλα και με τη βοήθεια της φωτιάς, που από τα παλαιολιθικά χρόνια είχε κατορθώσει ν’ ανάβει και ο ίδιος με την τριβή ξερών ξύλων ή με πυριτόλιθους (τσακμακόπετρες), βελτιώνει μ’ αυτά τα όπλα και τα εργαλεία του, ενισχύοντας τις αιχμές και τις κόψεις τους με μετάλλινα περιβλήματα στην αρχή και κατασκευάζοντας πολλά απ’ αυτά ολομέταλλα αργότερα. Αρχίζει να εγκαταλείπει τις σπηλιές και να κτίζει σπίτια, ιδρύοντας μόνιμους οικισμούς, να καλλιεργεί τη γη και αν εξημερώνει ζώα. Να πραγματοποιεί δηλαδή τη λεγόμενη «παραγωγική επανάσταση». Οι γνώσεις του τώρα για τον κόσμο που τον περιβάλλει πληθαίνουν. Το χέρι του αποκτά περισσότερες δεξιότητες κι αρχίζει να δουλεύει τον πηλό, πλάθοντας μ’ αυτόν αγγεία και άλλα αντικείμενα για την καλύτερη εξυπηρέτηση των αναγκών του.
Τα μέταλλα, που κατά την περίοδο αυτή, ο άνθρωπος ανακαλύπτει κι αρχίζει να επεξεργάζεται, είναι ο χρυσός, ο χαλκός και ο μπρούντζος (κράμα χαλκού και κασσιτέρου). Τα δυο πρώτα βρίσκονται αυτοφυή ή με μεγάλη αναλογία στις προσμίξεις τους και δουλεύονται εύκολα. Κι όπως αποδείχθηκε από τις αρχαιολογικές έρευνες, πρώτα ανακαλύφθηκε και χρησιμοποιήθηκε ο χρυσός. Και τούτο, γιατί λάμπει δυνατά, έχει ελκυστική όψη και σφυρηλατείται εύκολα και χωρίς τη χρήση της φωτιάς.
Ωστόσο, ο χαλκός με τις διάφορες προσμίξεις του, που δεν αχρηστεύουν τις κατάλληλες για μεταλλοκατασκευές ιδιότητές του, βρίσκεται σε μεγαλύτερες αναλογίες από το χρυσό στη φύση και σε μεγαλύτερες συγκεντρώσεις (κοιτάσματα). Επίσης, και η σκληρότητά του είναι μεγαλύτερη, πράγμα που τον κάνει πιο κατάλληλο για όπλα κι εργαλεία. Γι’ αυτό και η διάδοσή του από την 5η χιλιετία π.Χ. σημειώνει τον τερματισμό της νεολιθικής εποχής της ανθρώπινης προϊστορίας, ανοίγοντας τη διάδοχό της περίοδο των μετάλλων, που άρχισε με την εποχή του χαλκού, για να περάσει γρήγορα στην εποχή του μπρούτζου πρώτα και του σιδήρου στη συνέχεια. Η έναρξη της τελευταίας στην Ελλάδα συμπίπτει με την κάθοδο των Δωριέων, στα τέλη της 2ης χιλιετίας π.Χ.
ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΜΕΤΑΛΛΩΝ
Ο χώρος γύρω από την Ανατολική Μεσόγειο, κέντρο του προϊστορικού πολιτισμού των μετάλλων
Ο χώρος γύρω από την ανατολική Μεσόγειο και τη βόρεια προέκτασή της, τη Μαύρη Θάλασσα, στάθηκε το μεγαλύτερο κέντρο αναπτύξεως του προϊστορικού πολιτισμού των μετάλλων. Αυτό οφείλεται στους παρακάτω βασικούς παράγοντες:
- Η γεωγραφική του θέση και διαμόρφωση τον κατέστησαν ευκολοδιάβατο σταυροδρόμι κατά τις μεγάλες και μικρές μετακινήσεις των φυλών στον ευρασιατοαφρικανικό χώρο από τα προϊστορικά χρόνια. Έτσι, οι γνώσεις γύρω από τα μέταλλα διασταυρώνονταν στα διάφορα πολιτισμικά κέντρα του, με συνέπεια να σημειωθεί γρήγορη πρόοδος στην εκμετάλλευσή τους (εξόρυξη, εκκαμίνευση και τεχνικές εφαρμογές).
- Η περιοχή του είναι πλούσια σε μέταλλα, πολλά από τα οποία, προπάντων τα ευγενή, βρίσκονται στα επιφανειακά στρώματα του εδάφους, αυτοφυή ή σε μεταλλεύματα. Έτσι οι εγχώριες εμπειρίες και οι ξενόφερτες γνώσεις γύρω από τα μέταλλα έβρισκαν συνεχώς εφαρμογές στα μεταλλεύματα της περιοχής, πράγμα που επίσης βοήθησε πολύ στο να πάρει γοργότερο ρυθμό η εξέλιξη του πολιτισμού και ν’ αναδειχθούν κατά τις τελευταίες προϊστορικές χιλιετίες τα πολιτισμικά κέντρα της δυτικής Ασίας, της Β. Αφρικής και της νοτιοανατολικής Ευρώπης.
Η διάδοση της τεχνολογίας των μετάλλων απο την Ασία στην Ευρώπη σε 4 στάδια.Όμως και σε άλλες χώρες της Ανατολής ο πολιτισμός των μετάλλων σημείωσε πολύ πρώιμη παρουσίας. Τελευταία οι αρχαιολογικές έρευνες στην περιοχή του χωριού Μπαν Τσιέγκ της βορειοανατολικής Κεϋλάνης έφεραν στο φως χάλκινα αντικείμενα (καμπάνες, βραχιόλια, πελέκια και σκεπάρνια) που, κατά τους αρχαιολόγους Πίσιτ Τσαρονβόνγκσα (Ταϋλανδός) και Τσέστερ Γκόρμαν (Αμερικανός), πρέπει να κατασκευάσθηκαν από το 4.500 ως το 3.500 π.Χ.Ο ξένος Τύπος τους τελευταίους μήνες του 1975, παίρνοντας αφορμή από τα ευρήματα αυτά, δημοσίευσε άρθρα και γνώμες, που φθάνουν κι ως την άποψη να ξαναγραφεί το κεφάλαιο της προϊστορίας. Όμως, και στην Κεντρική Τουρκία (περιοχή του βουνού Κατάλ Χουτζούκ) οι ανασκαφικές έρευνες του Άγγλου αρχαιολόγου Τζαίημς Μήλααρτ έφεραν στο φως κατάλοιπα μιας «πρωτοπόλεως», όπως τη χαρακτήρισαν, της 7ης π.Χ. χιλιετίας, ανάμεσα στα οποία και χάλκινα κοσμήματα, καθώς και τρίμματα σκουριάς, που οδηγούν στην υπόθεση, πως οι κάτοικοι του Κατάλ Χουτζούκ εδώ κι 9.000 χρόνια έλειωναν τον χαλκό.
Έτσι, αν τα ευρήματα από το Μπαν Τσιέγκ, που ακόμα βρίσκονται στο στάδιο της μελέτης τους, αποδειχθούν τελικά δημιουργήματα ντόπιου προϊστορικού πολιτισμού, το κεφάλαιο της προϊστορίας θα συμπληρωθεί κατά τούτο: Ότι ο ασιατικός χώρος, απ’ όπου, κατά την επικρατέστερη ιστορική άποψη, ξεκίνησαν τα λεγόμενα ινδοευρωπαϊκά φύλα, κατακλύζοντας και την Ευρώπη, εκτείνεται ως και την Κεϋλάνη. Αυτό, βέβαια, δεν αναιρεί την άποψη, ότι η ανατολική λεκάνη της Μεσογείου με τις γύρω της χώρες αποτέλεσαν το μεγαλύτερο κέντρο του πολιτισμού των μετάλλων κατά την περίοδο της προϊστορίας και της πρωτοϊστορίας.
Η ανακάλυψη της αναγωγής. Το πέρασμα στις εποχές των μετάλλων
Οι ειδικοί επιστήμονες παραδέχονται, πως ο άνθρωπος ήρθε για πρώτη φορά σ’ επαφή με τα μέταλλα, βρίσκοντας, τυχαία, κομμάτια από αυτοφυή χρυσό, χαλκό και μετεωριτικό σίδηρο. Βέβαια, η περιέργειά του τον οδήγησε σε μιαν υποτυπώδη επεξεργασία τους, προπάντων του χρυσού και του χαλκού, με κάποια σφυρηλάτηση και λείανση, με ή χωρίς τη βοήθεια της φωτιάς. Εκείνο όμως που τον βοήθησε να περάσει στην εποχή του χαλκού ήταν η ανακάλυψη της αναγωγής των οξειδίων και των ανθρακικών μεταλλευμάτων του χαλκού, γιατί έτσι μπορούσε να έχει στη διάθεσή του περισσότερο μέταλλο.
Η ανακάλυψη αυτή έγινε προς το τέλος της νεολιθικής εποχής, κατά τη χαλκολιθική φάση της, από τυχαία περιστατικά. Από δημιουργία συμπαγών μεταλλικών μαζών κατά τις μεγάλες πυρκαγιές σε δασικές εκτάσεις ή κατοικούμενες περιοχές με επιφανειακά χαλκούχα μεταλλεύματα. Οι μεταλλικές αυτές μάζες στάθηκαν αφορμή να δοκιμασθούν ίδια μεταλλεύματα, με την πύρωσή τους σε καμίνια ξυλοκάρβουνου, ή σε πήλινα χωνευτήρια μαζί με διάφορα συλλιπάσματα, ενέργειες που οδήγησαν στην ανακάλυψη της μεθόδου της αναγωγής.
Υπάρχει όμως, και η άποψη, ότι η ανακάλυψη οφείλεται σε τυχαία παρατήρηση παραγωγών ξυλανθράκων, με τη χρησιμοποίηση χαλκούχων μεταλλευμάτων (οξειδίων του χαλκού) για το σβήσιμο των πυρακτωμένων ξύλων στα καμίνια τους, ή με το άνοιγα ξυλοκαμίνων σε περιοχές που είχαν στις επιφάνειές τους τέτοια μεταλλεύματα, όπως π.χ. η «κυπρίτις γη». Η άποψη αυτή συγκεντρώνει τις περισσότερες πιθανότητες, γιατί στις περιπτώσεις αυτές δημιουργούνται καλύτερες προϋποθέσεις για αναγωγή.
Χάλκινα ιατρικά εργαλεία από το ιερό του Ασκληπιού στην Επίδαυρο.
Οι επιτυχίες των τέτοιων δοκιμών, που στις τότε συνθήκες σίγουρα θα πρέπει να έγιναν σε πολλές περιοχές, κατά διαφορετικές χρονικές περιόδους, ώθησαν τον άνθρωπο στο να στραφεί προς τα μέταλλα για την κατασκευή των όπλων και των εργαλείων του, γιατί προσφέρονταν καλύτερα από τους λίθους. Η ελατότητά τους, που με τη βοήθεια της φωτιάς μεγαλώνει πολύ, του έδινε μεγάλες δυνατότητες να κατασκευάζει μ’ αυτά όπλα, εργαλεία και άλλα αντικείμενα, χρήσιμα για την κάλυψη των αναγκών της ζωής του, αλλά και πολύ στερεότερα κι αποτελεσματικότερα από τα λίθινα.
Έτσι ο άνθρωπος πέρασε από την περίοδο των λίθων στην περίοδο των μετάλλων. Φυσικά, η μετάβαση αυτή δεν έγινε ταυτόχρονα απ’ όλους τους ανθρώπους, αλλά κατά περιοχές και σε διαφορετικές χρονολογίες, οι οποίες σε πολλές περιπτώσεις απέχουν χιλιάδες χρόνια μεταξύ τους. Γι’ αυτό ο χρονικός καθορισμός των προϊστορικών εποχών, ακόμη και των μετάλλων, είναι δύσκολος από την άποψη ότι δεν μπορεί να πάρει γενικό χαρακτήρα. Για τον ίδιο λόγο, επίσης, οι ειδικοί επιστήμονες, χρησιμοποιώντας διαφορετικά κριτήρια, δεν συμφωνούν στα χρονικά όρια των εποχών.
Η ανακάλυψη αυτή έγινε προς το τέλος της νεολιθικής εποχής, κατά τη χαλκολιθική φάση της, από τυχαία περιστατικά. Από δημιουργία συμπαγών μεταλλικών μαζών κατά τις μεγάλες πυρκαγιές σε δασικές εκτάσεις ή κατοικούμενες περιοχές με επιφανειακά χαλκούχα μεταλλεύματα. Οι μεταλλικές αυτές μάζες στάθηκαν αφορμή να δοκιμασθούν ίδια μεταλλεύματα, με την πύρωσή τους σε καμίνια ξυλοκάρβουνου, ή σε πήλινα χωνευτήρια μαζί με διάφορα συλλιπάσματα, ενέργειες που οδήγησαν στην ανακάλυψη της μεθόδου της αναγωγής.
Υπάρχει όμως, και η άποψη, ότι η ανακάλυψη οφείλεται σε τυχαία παρατήρηση παραγωγών ξυλανθράκων, με τη χρησιμοποίηση χαλκούχων μεταλλευμάτων (οξειδίων του χαλκού) για το σβήσιμο των πυρακτωμένων ξύλων στα καμίνια τους, ή με το άνοιγα ξυλοκαμίνων σε περιοχές που είχαν στις επιφάνειές τους τέτοια μεταλλεύματα, όπως π.χ. η «κυπρίτις γη». Η άποψη αυτή συγκεντρώνει τις περισσότερες πιθανότητες, γιατί στις περιπτώσεις αυτές δημιουργούνται καλύτερες προϋποθέσεις για αναγωγή.
Χάλκινα ιατρικά εργαλεία από το ιερό του Ασκληπιού στην Επίδαυρο.Οι επιτυχίες των τέτοιων δοκιμών, που στις τότε συνθήκες σίγουρα θα πρέπει να έγιναν σε πολλές περιοχές, κατά διαφορετικές χρονικές περιόδους, ώθησαν τον άνθρωπο στο να στραφεί προς τα μέταλλα για την κατασκευή των όπλων και των εργαλείων του, γιατί προσφέρονταν καλύτερα από τους λίθους. Η ελατότητά τους, που με τη βοήθεια της φωτιάς μεγαλώνει πολύ, του έδινε μεγάλες δυνατότητες να κατασκευάζει μ’ αυτά όπλα, εργαλεία και άλλα αντικείμενα, χρήσιμα για την κάλυψη των αναγκών της ζωής του, αλλά και πολύ στερεότερα κι αποτελεσματικότερα από τα λίθινα.
Έτσι ο άνθρωπος πέρασε από την περίοδο των λίθων στην περίοδο των μετάλλων. Φυσικά, η μετάβαση αυτή δεν έγινε ταυτόχρονα απ’ όλους τους ανθρώπους, αλλά κατά περιοχές και σε διαφορετικές χρονολογίες, οι οποίες σε πολλές περιπτώσεις απέχουν χιλιάδες χρόνια μεταξύ τους. Γι’ αυτό ο χρονικός καθορισμός των προϊστορικών εποχών, ακόμη και των μετάλλων, είναι δύσκολος από την άποψη ότι δεν μπορεί να πάρει γενικό χαρακτήρα. Για τον ίδιο λόγο, επίσης, οι ειδικοί επιστήμονες, χρησιμοποιώντας διαφορετικά κριτήρια, δεν συμφωνούν στα χρονικά όρια των εποχών.
Γενικές διαπιστώσεις
Από τα ως τώρα σχετικά ευρήματα προκύπτουν οι πιο κάτω γενικές διαπιστώσεις:
- Με την ανακάλυψη και χρήση του χαλκού, ο άνθρωπος σημείωσε τα πρώτα μεγάλα εξελικτικά του βήματα, που μεγάλωσαν ακόμη περισσότερο με την ανακάλυψη και χρήση του κυριότερου κράματός του, του μπρούτζου.
- Ο χαλκός ήταν γνωστός από την 7η π.Χ. χιλιετία στους λαούς της Κεντρικής Ασίας. Απ’εκεί, κατά την προς Δυσμάς διάδοσή του, φθάνει στην Ασσυροβαβυλωνία και στις γύρω από την ανατολική Μεσόγειο χώρες (στην Αίγυπτο την 4η και στην Ελλάδα την 3η π.Χ. χιλιετία). Η Κύπρος με τα πλούσια χαλκομεταλλεία της εξελίσσεται γρήγορα σε κέντρο παραγωγής χαλκού κι εφοδιάζει όλες τις κοντινές χώρες. Και στην Ευρώπη μέσω της Κρήτης όταν οι Μινωίτες επικρατούν στη Μεσόγειο.
- Και του μπρούντζου η χρήση ξεκίνησε από κάπως καθαρά μεταλλεύματά του. Όμως, η αναγωγή, που στο μεταξύ με την εφαρμογή της στον χαλκό είχε εξελιχθεί σε τέχνη, είχεν επιφέρει ταυτόχρονα και γρήγορες εξελίξεις στην καμινευτική, η οποία βοήθησε σημαντικά στην παραγωγή μπρούντζου με ανάμιξη χαλκού και κασσιτέρου. Και οι ιδιότητές του (ελατότητα και μεγαλύτερη από του χαλκού σκληρότητα) συνετέλεσαν στη γρήγορη και πλατιά διάδοσή του, πράγμα που είχε για συνέπεια να πάρει γοργότερο ρυθμό ή εξελικτική πορεία του ανθρώπου.
- Ο σίδηρος ήταν αρκετά γνωστός από την 4η π.Χ. χιλιετία. Μα οι δυσκολίες στην κατεργασία του καθυστέρησαν πολύ τη χρησιμοποίησή του στις μεταλλοκατασκευές, πράγμα που επιτεύχθηκε με τη χαλύβωση του σιδήρου στην αρχή και με τη βαφή του χάλυβα αργότερα, προς τα τέλη της 2ης π.Χ. χιλιετίας. Οι δυο αυτές επιτυχίες, που θεωρούνται επανάσταση στον τομέα της μεταλλουργίας και μεταλλοτεχνίας, προκάλεσαν μεγάλες και γρήγορες προόδους στην τεχνολογική και γενικότερη εξέλιξη του ανθρώπου, του άνοιξαν τις πύλες της ιστορίας στην εξελικτική διαδρομή του.
- Κατά την προϊστορική μεταλλική περίοδο, εκτός από τα πιο πάνω μέταλλα, δηλαδή τον χρυσό, τον χαλκό και το κράμα του (μπρούντζο), τον κασσίτερο και τον σίδηρο ήταν γνωστά ακόμα ο άργυρος, ο μόλυβδος και ο υδράργυρος (πιθανότατα). Επίσης, και άλλα ορυκτά, όπως ο γραφίτης, το θείο, τα πετροκάρβουνα (λιθάνθρακες) κλπ.
- Όλα σχεδόν τα προϊστορικά μέταλλα και οι πρώτες χρήσεις τους είχαν γι’ αφετηρίες τους τις χώρες της Ανατολής, όπου αναπτύχθηκαν οι αρχαιότεροι προϊστορικοί πολιτισμοί. Η ανάπτυξη υψηλού επιπέδου πολιτισμών από την 5η π.Χ. χιλιετία στο Ελάμ, στη Μεσοποταμία και στην Αίγυπτο οφείλεται στα πλούσια σε χαλκό αποθέματά τους. Σ’ αυτές η τέχνη της μεταλλουργίας γνώρισε τα πρώτα μεγάλα της βήματα. Στην κοιλάδα του Νείλου, κατά τον Dana, από την 5η π.Χ. χιλιετία ειδικοί τεχνίτες ζύγιζαν μαλαχίτη και πολύτιμα μέταλλα, έλειωναν μεταλλεύματα και κατασκεύαζαν κομψά κοσμήματα από σμαράγδι και λαζουρίτη (αζουρίτη ή αζούρι).
- Η διάδοση των γνώσεων για τα μέταλλα και την τεχνική τους κατά την προϊστορική περίοδο του ανθρώπου γινόταν, κυρίως, με τις μεταναστευτικές κινήσεις των λαών. Ανάμεσά τους οι νομάδες ήταν οι καλύτεροι μεταλλουργοί, γιατί είχαν για κύριο έργο τους τις μεταλλοκατασκευαστές, χρησιμοποιώντας τες και για βασικό ανταλλακτικό μέσο, αλλά και γιατί στην πλάνητα ζωή τους πλούτιζαν τις γνώσεις τους για τα μέταλλα.
- Κατά την περίοδο αυτή η μεταλλοτεχνία περιέλαβε την οπλουργία, τις εργαλειοκατασκευές , οπού η κατασκευή οικιακών σκευών και αντικειμένων, την κοσμηματοποιία, τη γλυπτική, την οικοδομική και τη ναυπηγική , όπου τα καρφιά (χάλκινα στην αρχή, μπρούντζινα έπειτα και σιδερένια τελευταία) έπαιξαν μεγάλο ρόλο στο χτίσιμο καλύτερων σπιτιών και στη ναυπήγηση πιο μεγάλων και πιο ανθεκτικών καραβιών. Ακόμη και σαν πρόδρομοι των νομισμάτων χρησιμοποιήθηκαν τα μέταλλα κατά τους τελευταίους αιώνες της προϊστορίας.
ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ ΟΡΥΧΕΙΑ ΚΑΙ ΜΕΤΑΛΛΑ
Λατομεία και μεταλλωρυχεία
Κατά τη νεολιθική εποχή τα εργαλεία παρουσιάζουν αισθητή βελτίωση, που τα κάνει κατάλληλα και για εξορυκτικές εργασίες. Οι άξινες και τα πελέκια τώρα είναι κατασκευασμένα από διαλεχτό πυριτόλιθο ή από κέρατα κ.α. κόκαλα, δουλεμένα σε σχήματα κατάλληλα, άλλα για σκάψιμο και άλλα για κόψιμο.
Με τα σκαφτικά εργαλεία ο άνθρωπος έσκαβε τη γη για διάφορες ανάγκες του καθώς και γι’ ανεύρεση καταλληλοτέρων πυριτολίθων και πολύτιμων λίθων στην αρχή, αλλά και μεταλλευμάτων αργότερα (τέλη της νεολιθικής εποχής), επενδύοντας τις αιχμές τους με μεταλλικά (χάλκινα) περιβλήματα.
Όπου από σχετικές ενδείξεις οι προϊστορικοί άνθρωποι αυτής της περιόδου διαπίστωναν ή υποψιάζονταν την ύπαρξη κάποιου μεταλλεύματος, έσκαβαν το έδαφος και προχωρούσαν βαθιά, ως τα στρώματα που τους ενδιέφεραν περισσότερο, ανοίγοντας φρέατα ή στοές 1,50-2 μ. υψηλές, και χρησιμοποιώντας ξύλινα στηρίγματα. Δηλαδή οργάνωναν ορυχεία.
Τομή του νεολιθικού ορυχείου στη περιοχή Μονς (Βέλγιο)Τέτοια νεολιθικά ορυχεία, που χρονολογήθηκαν μεταξύ του 3.000 και του 2.500 π.Χ., βρέθηκαν και στην Ευρώπη. Στο Βέλγιο (Σπιέννες - Μονς) ανακαλύφθηκε ένα ορυχείο πυριτόλιθου με 25 φρέατα, που η μέση διάμετρος τους είναι 0,80 μ. και το μέσο βάθος τους 12μ. Επίσης, και στην Αγγλία (Νόρφολκ) και σε πολλά μέρη της Γαλλίας, βρέθηκαν παρόμοια ορυχεία.
Στην Ανατολή τα νεολιθικά ορυχεία είναι πολύ αρχαιότερα. Εκεί από τα σχετικά ευρήματα συμπεραίνεται πως, εκτός από πυριτόλιθους, έβγαζαν από τη γη και ημιπολύτιμους και πολύτιμους λίθους (αιμιτίτη, αχάτη, οψιδιανό κ.α.), που τους χρησιμοποιούσαν στην κοσμηματοποιία.
Τα μεταλλωρυχεία στην Ανατολή εμφανίζονται από την 4η π.Χ. χιλιετία. Ξεκινούν κι αυτά από την επιφανειακή εκμετάλλευση, που σιγά σιγά προχωρεί σε βάθος, με φρέατα και στοές.
Με τα σκαφτικά εργαλεία ο άνθρωπος έσκαβε τη γη για διάφορες ανάγκες του καθώς και γι’ ανεύρεση καταλληλοτέρων πυριτολίθων και πολύτιμων λίθων στην αρχή, αλλά και μεταλλευμάτων αργότερα (τέλη της νεολιθικής εποχής), επενδύοντας τις αιχμές τους με μεταλλικά (χάλκινα) περιβλήματα.
Όπου από σχετικές ενδείξεις οι προϊστορικοί άνθρωποι αυτής της περιόδου διαπίστωναν ή υποψιάζονταν την ύπαρξη κάποιου μεταλλεύματος, έσκαβαν το έδαφος και προχωρούσαν βαθιά, ως τα στρώματα που τους ενδιέφεραν περισσότερο, ανοίγοντας φρέατα ή στοές 1,50-2 μ. υψηλές, και χρησιμοποιώντας ξύλινα στηρίγματα. Δηλαδή οργάνωναν ορυχεία.
Τομή του νεολιθικού ορυχείου στη περιοχή Μονς (Βέλγιο)Τέτοια νεολιθικά ορυχεία, που χρονολογήθηκαν μεταξύ του 3.000 και του 2.500 π.Χ., βρέθηκαν και στην Ευρώπη. Στο Βέλγιο (Σπιέννες - Μονς) ανακαλύφθηκε ένα ορυχείο πυριτόλιθου με 25 φρέατα, που η μέση διάμετρος τους είναι 0,80 μ. και το μέσο βάθος τους 12μ. Επίσης, και στην Αγγλία (Νόρφολκ) και σε πολλά μέρη της Γαλλίας, βρέθηκαν παρόμοια ορυχεία.Στην Ανατολή τα νεολιθικά ορυχεία είναι πολύ αρχαιότερα. Εκεί από τα σχετικά ευρήματα συμπεραίνεται πως, εκτός από πυριτόλιθους, έβγαζαν από τη γη και ημιπολύτιμους και πολύτιμους λίθους (αιμιτίτη, αχάτη, οψιδιανό κ.α.), που τους χρησιμοποιούσαν στην κοσμηματοποιία.
Τα μεταλλωρυχεία στην Ανατολή εμφανίζονται από την 4η π.Χ. χιλιετία. Ξεκινούν κι αυτά από την επιφανειακή εκμετάλλευση, που σιγά σιγά προχωρεί σε βάθος, με φρέατα και στοές.
Αναγωγή και μέταλλα
Η ανακάλυψη της λήψεως του χαλκού από τα οξείδια και τα ανθρακικά ορυκτά του με τη μέθοδο της αναγωγής ευρύνει το πεδίο της μεταλλευτικής δραστηριότητας του ανθρώπου, παροτρύνοντάς τον σε δοκιμές πάνω σε νέα μεταλλεύματα. Έτσι, όταν από την εποχή του χαλκού εφάρμοσε την αναγωγή στον γαληνίτη, πήρε και άργυρο, εκτός από μόλυβδο. Όταν την εφάρμοσε στον κασσιτερίτη, πήρε κασσίτερο. Όταν ύστερα, με τη βοήθεια της φωτιάς, ανέμιξε σε κράμα χαλκό με κασσίτερο, πήρε μπρούντζο της προτιμήσεώς του.
Τα ορυχεία στο μεταξύ βελτιωνόταν. Οι σκαλωσιές στα φρέατα και τα στηρίγματα στις στοές γίνονταν τεχνικότερα και στερεότερα, κι έτσι μπορούσαν να πάρουν μεγαλύτερο βάθος και πλάτος. Τώρα η μεταλλευτική εκτείνεται και στα θειούχα μεταλλεύματα, που φρύγονται μέσα σε μικρά καμίνια, όπου εφαρμόζεται ο τεχνητός ελκυσμός, δηλαδή εμφύσηση με φυσητήρες στο τήγμα. Κι όταν με την αναγωγή ο άνθρωπος πήρε από τον μαγνιτήτη τον σίδηρο και συνέχεια ύστερα, με τη βοήθεια της φωτιάς, τον χαλύβωσε και τον έβαψε, πέρασε με τον βαμμένο χάλυβα στην εποχή του σιδήρου. Τον σίδηρο πια άρχισε να τον παίρνει, κυρίως, από τα μεταλλεύματα του λειμωνίτη και του αιματίτη, ενώ στα ορυχεία χρησιμοποιεί και μεταλλικούς κουβάδες για την άντληση του νερού, όπου τούτο παρουσιάζεται.
Ο χρυσός από τη 2η χιλιετία π.Χ. άρχισε να λαμβάνεται από χρυσοφόρους άμμους ποταμών και ρυακιών, με κοσκίνισμα και πλύσιμο, που κατά τόπους παρουσίαζε διαφορές στις λεπτομέρειες. Στην Κολχική π.χ. φαίνεται πως στο τελικό στάδιο αυτής της διαδικασίας χρησιμοποιούσαν και δέρματα από πρόβατα και κατσίκια, που στο τρίχωμά τους απομονώνονταν τα ψήγματα του χρυσού. Τέτοια χρυσοφόρα ποτάμια αναφέρονται από διάφορους αρχαίους συγγραφείς, σαν πιο πλούσια, ο Γάγγης στην Ινδία, ο Πακτωλός στη Μ.Ασία (αρχαία Λυδια), ο Έρμος στη Μ.Ασία επίσης, ο Νείλος στην Αίγυπτο, ο Γαλλικός (Εχέδωρος) στη Μακεδονία κ.α. Αργότερα η λήψη του χαλκού και του αργύρου από τα μεταλλεύματά τους με την αναγωγή βοήθησε στο ξεχώρισμα και του χρυσού.
Ξίφος από σίδηρο (1050 π.Χ.) που βρέθηκε στην Αθήνα. Στην κάτω φωτογραία δίνεται η αναπαράστασή του.Από την Ανατολή ξεκίνησε και η διάδοση του σιδήρου. Σύμφωνα με τα ως τώρα στοιχεία, κι αυτός από το βόρειο Ινδικό χώρο εισήχθη στον αρχαίο πολιτισμένο κόσμο (Ασσυρία, Βαβυλωνία, Αίγυπτο). Οι πρόδρομοι των Αρμενίων Χετταίοι τον μετέδωσαν στους Ασσυρίους. Ο βασιλιάς των Ασσυρίων Σαργκών ο Β, ο Σφετεριστής, είναι ο πρώτος που όπλισε τα στρατεύματά του με σιδερένια όπλα και πρώτη η Ασσυρία εγκαινίασε την αρχή του «αίματος και του σιδήρου». Η εκδοχή αυτή της προελεύσεως του σιδήρου ενισχύεται κι από το ότι γύρω από τις αρχές της 2ης π.Χ. χιλιετίας βαρβαρικές φυλές, που μιλούσαν ιδιώματα της ινδοϊρανικής γλωσσικής ομάδας (οι Άριοι, όπως ονομάζονται από πολλούς) και χρησιμοποιούσαν σιδερένια όπλα, εμφανίσθηκαν και παρενοχλούσαν τους σημιτικούς λαούς της Εγγύς Ανατολής από το Βορρά. Επίσης και για την τήξη του σιδήρου πιθανολογείται πως είναι επινόηση των Αρίων, από τους οποίους οι Κέλτες διέδωσαν τη χρήση του στη Μεγάλη Βρετανία. Πάντως, τ’ αρχαιότερα γνωστά αντικείμενα από επεξεργασμένο σίδηρο είναι τα μαχαίρια, που βρέθηκαν στο Γκεράρ της Παλαιστίνης, χρονολογημένα από τον Φλίντερς Πίτρι, ότι έγιναν στα 1350 π.Χ. Γενικά, η μεταλλουργία, από τότε που ο άνθρωπος άρχισε να χρησιμοποιεί τα μέταλλα ως τα πρώτα χριστιανικά χρόνια, ακολούθησε την εξελικτική πορεία, κατά χιλιετίες που δείχνει ο πίνακας της προηγούμενης σελίδας.
Τα ορυχεία στο μεταξύ βελτιωνόταν. Οι σκαλωσιές στα φρέατα και τα στηρίγματα στις στοές γίνονταν τεχνικότερα και στερεότερα, κι έτσι μπορούσαν να πάρουν μεγαλύτερο βάθος και πλάτος. Τώρα η μεταλλευτική εκτείνεται και στα θειούχα μεταλλεύματα, που φρύγονται μέσα σε μικρά καμίνια, όπου εφαρμόζεται ο τεχνητός ελκυσμός, δηλαδή εμφύσηση με φυσητήρες στο τήγμα. Κι όταν με την αναγωγή ο άνθρωπος πήρε από τον μαγνιτήτη τον σίδηρο και συνέχεια ύστερα, με τη βοήθεια της φωτιάς, τον χαλύβωσε και τον έβαψε, πέρασε με τον βαμμένο χάλυβα στην εποχή του σιδήρου. Τον σίδηρο πια άρχισε να τον παίρνει, κυρίως, από τα μεταλλεύματα του λειμωνίτη και του αιματίτη, ενώ στα ορυχεία χρησιμοποιεί και μεταλλικούς κουβάδες για την άντληση του νερού, όπου τούτο παρουσιάζεται.
Ο χρυσός από τη 2η χιλιετία π.Χ. άρχισε να λαμβάνεται από χρυσοφόρους άμμους ποταμών και ρυακιών, με κοσκίνισμα και πλύσιμο, που κατά τόπους παρουσίαζε διαφορές στις λεπτομέρειες. Στην Κολχική π.χ. φαίνεται πως στο τελικό στάδιο αυτής της διαδικασίας χρησιμοποιούσαν και δέρματα από πρόβατα και κατσίκια, που στο τρίχωμά τους απομονώνονταν τα ψήγματα του χρυσού. Τέτοια χρυσοφόρα ποτάμια αναφέρονται από διάφορους αρχαίους συγγραφείς, σαν πιο πλούσια, ο Γάγγης στην Ινδία, ο Πακτωλός στη Μ.Ασία (αρχαία Λυδια), ο Έρμος στη Μ.Ασία επίσης, ο Νείλος στην Αίγυπτο, ο Γαλλικός (Εχέδωρος) στη Μακεδονία κ.α. Αργότερα η λήψη του χαλκού και του αργύρου από τα μεταλλεύματά τους με την αναγωγή βοήθησε στο ξεχώρισμα και του χρυσού.
Ξίφος από σίδηρο (1050 π.Χ.) που βρέθηκε στην Αθήνα. Στην κάτω φωτογραία δίνεται η αναπαράστασή του.Από την Ανατολή ξεκίνησε και η διάδοση του σιδήρου. Σύμφωνα με τα ως τώρα στοιχεία, κι αυτός από το βόρειο Ινδικό χώρο εισήχθη στον αρχαίο πολιτισμένο κόσμο (Ασσυρία, Βαβυλωνία, Αίγυπτο). Οι πρόδρομοι των Αρμενίων Χετταίοι τον μετέδωσαν στους Ασσυρίους. Ο βασιλιάς των Ασσυρίων Σαργκών ο Β, ο Σφετεριστής, είναι ο πρώτος που όπλισε τα στρατεύματά του με σιδερένια όπλα και πρώτη η Ασσυρία εγκαινίασε την αρχή του «αίματος και του σιδήρου». Η εκδοχή αυτή της προελεύσεως του σιδήρου ενισχύεται κι από το ότι γύρω από τις αρχές της 2ης π.Χ. χιλιετίας βαρβαρικές φυλές, που μιλούσαν ιδιώματα της ινδοϊρανικής γλωσσικής ομάδας (οι Άριοι, όπως ονομάζονται από πολλούς) και χρησιμοποιούσαν σιδερένια όπλα, εμφανίσθηκαν και παρενοχλούσαν τους σημιτικούς λαούς της Εγγύς Ανατολής από το Βορρά. Επίσης και για την τήξη του σιδήρου πιθανολογείται πως είναι επινόηση των Αρίων, από τους οποίους οι Κέλτες διέδωσαν τη χρήση του στη Μεγάλη Βρετανία. Πάντως, τ’ αρχαιότερα γνωστά αντικείμενα από επεξεργασμένο σίδηρο είναι τα μαχαίρια, που βρέθηκαν στο Γκεράρ της Παλαιστίνης, χρονολογημένα από τον Φλίντερς Πίτρι, ότι έγιναν στα 1350 π.Χ. Γενικά, η μεταλλουργία, από τότε που ο άνθρωπος άρχισε να χρησιμοποιεί τα μέταλλα ως τα πρώτα χριστιανικά χρόνια, ακολούθησε την εξελικτική πορεία, κατά χιλιετίες που δείχνει ο πίνακας της προηγούμενης σελίδας.
Χρονολογικός πίνακας κατεργασίας μετάλλων
Η νομισματική χρήση των μετάλλων
Και η νομισματική χρήση των μετάλλων πρωτοπαρουσιάστηκε στην Ανατολή. Στη Βαβυλώνα, όπου τα πολύτιμα μέταλλα χρυσός και άργυρος, με μορφή ράβδων, ειδικά σφραγισμένων, χρησιμοποιούνταν σαν βασικά μέσα στις ανταλλαγές.
Αλλά και στην περίοδο της «ομηρικής οικονομίας» οι Ελλαδίτες και οι Τρώες στις εμπορικές ανταλλαγές τους χρησιμοποιούσαν χρυσές, σιδερένιες και μπρούντζινες ράβδους (στην αρχή διαφορετικού σχήματος και βάρους και μετά επιμήκεις και ισοβαρείς), συνήθεια που οδήγησε αργότερα στην καθιέρωση του νομίσματος στη Λυδία, απ’ όπου διαδόθηκε και στην Ελλάδα.
Εξάλλου, στην περίοδο των μεταναστεύσεων, που την αρχή τους σημαδεύει ζωηρά ο Τρωικός πόλεμος και που τα μεγάλα τους κύματα κράτησαν ως τον 7ο π.Χ. αι., τα μέταλλα, προπάντων τα πολύτιμα, παίζουν σπουδαίο ρόλο στις εμπορικές ανταλλαγές.
Αλλά και στην περίοδο της «ομηρικής οικονομίας» οι Ελλαδίτες και οι Τρώες στις εμπορικές ανταλλαγές τους χρησιμοποιούσαν χρυσές, σιδερένιες και μπρούντζινες ράβδους (στην αρχή διαφορετικού σχήματος και βάρους και μετά επιμήκεις και ισοβαρείς), συνήθεια που οδήγησε αργότερα στην καθιέρωση του νομίσματος στη Λυδία, απ’ όπου διαδόθηκε και στην Ελλάδα.
Εξάλλου, στην περίοδο των μεταναστεύσεων, που την αρχή τους σημαδεύει ζωηρά ο Τρωικός πόλεμος και που τα μεγάλα τους κύματα κράτησαν ως τον 7ο π.Χ. αι., τα μέταλλα, προπάντων τα πολύτιμα, παίζουν σπουδαίο ρόλο στις εμπορικές ανταλλαγές.
ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΜΕΤΑΛΛΕΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
Ο ιστορικός ελληνικός χώρος και ο προϊστορικός πολιτισμός του
Ιστορικός ελληνικός χώρος είναι όλος ο χώρος, όπου αναπτύχθηκε ο ελληνικός πολιτισμός από τα πανάρχαια (μυθικά) χρόνια ως τις μέρες μας. Στη μακραίωνη ιστορία του ο χώρος αυτός γνώρισε πολλές γεωγραφικές μεταβολές. Γι’ αυτό, με βάση τη συμμετοχή των κατοίκων των περιοχών του στην οικοδόμηση του ελληνικού πολιτισμού, ο ιστορικός ελληνικός χώρος εκτείνεται και πέρα από τη σημερινή Ελλάδα και Κύπρο, ως τ’ Ακροκερεύνεια προς τη Δύση κι ως την Κωνσταντινούπολη και τη μικρασιατική Ιωνία στην Ανατολή.
Στον χώρο αυτόν κατά την προϊστορική μεταλλική περίοδο αναπτύχθηκε ένας από τους υψηλότερους πολιτισμούς του ανθρώπου που τα μεγαλύτερα κορυφώματά του τα γνώρισε, κατά την 3η και 2η π.Χ. χιλιετία στην Κρήτη, με τον μινωικό πολιτισμό και στις Κυκλάδες με τον κυκλαδικό. Και κατά το δεύτερο μίσος της 2ης π.Χ. χιλιετίας στην Πελοπόννησο με τον μυκηναϊκό πολιτισμό, που η επίδρασή του απλώθηκε σ’ όλο τον νότια από τον Όλυμπο ελλαδικό χώρο.
Ο πολιτισμός αυτός είναι γέννημα δυο κύριων παραγόντων:
α) Του υψηλού νεολιθικού πολιτισμού, που είχε αναπτυχθεί σε όλες σχεδόν τις περιοχές του σημερινού ελληνικού χώρου και που, με τη χρήση του χαλκού, είχε βοηθήσει τους κατοίκους του να ναυπηγούν καράβια κατάλληλα για τον διάπλου του Αιγαίου
β) του πρώτου πολιτισμού των μετάλλων, ο οποίος ως την 3η π.Χ. χιλιετία είχε απλωθεί σε όλες τις περιμεσογειακές χώρες της Ασίας και της βόρειας Αφρικής.
Στον χώρο αυτόν κατά την προϊστορική μεταλλική περίοδο αναπτύχθηκε ένας από τους υψηλότερους πολιτισμούς του ανθρώπου που τα μεγαλύτερα κορυφώματά του τα γνώρισε, κατά την 3η και 2η π.Χ. χιλιετία στην Κρήτη, με τον μινωικό πολιτισμό και στις Κυκλάδες με τον κυκλαδικό. Και κατά το δεύτερο μίσος της 2ης π.Χ. χιλιετίας στην Πελοπόννησο με τον μυκηναϊκό πολιτισμό, που η επίδρασή του απλώθηκε σ’ όλο τον νότια από τον Όλυμπο ελλαδικό χώρο.
Ο πολιτισμός αυτός είναι γέννημα δυο κύριων παραγόντων:
α) Του υψηλού νεολιθικού πολιτισμού, που είχε αναπτυχθεί σε όλες σχεδόν τις περιοχές του σημερινού ελληνικού χώρου και που, με τη χρήση του χαλκού, είχε βοηθήσει τους κατοίκους του να ναυπηγούν καράβια κατάλληλα για τον διάπλου του Αιγαίου
β) του πρώτου πολιτισμού των μετάλλων, ο οποίος ως την 3η π.Χ. χιλιετία είχε απλωθεί σε όλες τις περιμεσογειακές χώρες της Ασίας και της βόρειας Αφρικής.
Πρώτοι οι μινωικοί Κρήτες ή Μινωίτες, εξορμώντας από το νησί τους, που δεσπόζει στην ανατολική Μεσόγειο, φτάνουν σε όλα τα λιμάνια της θαλασσινής αυτής περιοχής κι αναπτύσσουν ένα καταπληκτικό για την εποχή εμπόριο, ανταλλάσσοντας τα προϊόντα της γης τους (κρασιά, λάδια κ.α.) και της ξεχωριστά ανώτερης βιοτεχνίας τους (κεραμικά, υφάσματα, εργαλεία, κοσμήματα κ.α.) με προϊόντα των χωρών της Ανατολής, προπάντων μέταλλα. Αλλά και μεταλλοτεχνικές (μαζί με τις άλλες) γνώσεις μεταφέρουν κατά την επιστροφή τους οι μινωικοί Κρήτες, που στον τόπο τους τις πλουτίζουν περισσότερο, προάγοντας σε θαυμασμό βαθμό τη μεταλλοτεχνία, και τις εξάγουν ύστερα, υλοποιημένες σε υπέροχες μεταλλοκατασκευές (εργαλεία, όπλα, πολυτελή σκεύη κ.α.) προς όλες τις κατευθύνσεις.
Κατά την περίοδο αυτή (2.600-1.450 π.Χ.) οι μινωικοί Κρήτες δημιουργούν τον πολιτισμό της Κνωσού και της Φαιστού. Και με τα τέλεια για την εποχή εκείνη καράβια τους επικρατούν στην ανατολική Μεσόγειο, διεξάγοντας, μονοπωλιακά θα μπορούσε να πει κανείς, το εμπόριο μεταξύ των λαών των γύρω χωρών της. Ταυτόχρονα επικρατούν στο Αιγαίο και συμβάλλουν αποφασιστικά στην εξέλιξη του κυκλαδικού πολιτισμού, καθώς και πολλών παραλιακών περιοχών του νοτιότερου ηπειρωτικού ελλαδικού χώρου, όπου εγκαθιστούν εμπορεία. Η πολιτιστική αυτή επίδρασή τους απλώνεται περισσότερο μετά τον 17ο π.Χ. αι. Κι από τα μέσα του 14ου ο μινωικός πολιτισμός συμπορεύεται με τον μυκηναϊκό.
Στις αρχές της 2ης π.Χ. χιλιετίας κάνουν την εμφάνισή τους στον ελλαδικό χώρο και τα γνωστά και με τα’ όνομα «ινδοευρωπαϊκά» πρώτα ελληνικά φύλα. Είναι οι Πρωτοέλληνες (οι Αχαιοί, οι Ίωνες, οι Αιολείς και οι Δωριείς της μυθολογίας μας), γλωσσικά πολύ συγγενείς μεταξύ τους και φορείς αρκετών στοιχείων του πολιτισμού των μετάλλων της Ανατολής.
Στοιχεία του ίδιου πολιτισμού είχαν στο μεταξύ μεταφερθεί από την Εγγύς Ανατολή στον ίδιο χώρο από τους μινωικούς Κρήτες κι από τους άλλος κατοίκους του κατά τις επαφές τους με τους κατοίκους της Μ. Ασίας και είχαν αφομοιωθεί από τον προελληνικό πολιτισμό, που όχι μόνο στην Κρήτη και τις Κυκλάδες, αλλά και στην ηπειρωτική Ελλάδα είχε φτάσει σε ανάλογα υψηλά επίπεδα.
Χάλκινα οδοντωτά δρεπάνια που βρέθηκαν στο Ακρωτήρι Θήρας. (πηγή: Μουνδρέα- Αγραφιώτη, Α., 2004. “Αγροτικές καλλιέργειες, μεταποίηση αγροτικών προιόντων και λίθινα εργαλεία στο Ακρωτήρι της Θήρας”, 469-485, Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία και Τεχνική.Έτσι, ο ελλαδικός χώρος κατά τη 2η π.Χ. χιλιετία, χρησίμευσε για εργαστήρι, όπου οι νεόφερτοι Πρωτοέλληνες μαζί με τους παλαιούς κατοίκους του (Πελασγούς, Λαπίθες, Λέλεγες, Κάρρες, Μινύες, Μινωίτες κ.α.) που συμβατικά ονομάζονται Προέλληνες, δούλεψαν τον προϊστορικό πολιτισμό τους (γλώσσα, θρησκεία, τέχνες, έθιμα, παραδόσεις) στο τελικό του στάδιο και διαμόρφωσαν τον ελληνικό φυλετικό τύπο, προβάλλοντας για πρότυπα τους μυθικούς τους ήρωες, που ενσαρκώνουν όλες τις ανθρώπινες αρετές. Και προς το τέλος αυτής της χιλιετίας (12ο π.Χ. αι.) πέρασαν με τη βοήθεια του σιδήρου τα σύνορα της προϊστορίας τους.
Η πολιτισμική συμπορεία Προελλήνων και Πρωτοελλήνων παρουσιάζεται καταπληκτική από τ’ ανασκαφικά ευρήματα στον ελλαδικό χώρο κι έξω απ’ αυτόν, καθώς κι από τις κατασταλαγμένες σε μύθους παραδόσεις. Παρά τις αναταραχές που προκαλούν οι συνεχιζόμενες φυλετικές μετακινήσεις στο εσωτερικό και το εξωτερικό (προπάντων στην Εγγύς Ανατολή, όπου τους τελευταίους προϊστορικούς αιώνες ξεσπούν και μακροχρόνιοι πόλεμοι), οι Ελλαδίτες σημειώνουν άλματα στην εξελικτική τους πορεία.
Ιδρύουν μεγάλους οικισμούς, που οχυρώνουν με ακροπόλεις, χτισμένες με πρότυπα αρχιτεκτονικά σχέδια. Κατασκευάζουν ισχυρότερα κι αποτελεσματικότερα όπλα κι εργαλεία, χρησιμοποιώντας τον ορείχαλκο. Εξελίσσουν σε μεγάλο βαθμό τις τέχνες. Δημιουργούν μεγάλα εργαστήρια, σωστές βιοτεχνίες, όπου επεξεργάζονται όλα τα τότε γνωστά μέταλλα, μορφοποιώντας τα σε κοσμήματα και άλλα είδη άφθαστης καλλιτεχνικής αξίας. Δουλεύουν καλύτερα τον πηλό και χρησιμοποιώντας τον κεραμικό τροχό, παράγουν τεχνικότερα αγγεία, που τα διακοσμούν και μ’ εξαίρετες ζωγραφικές και γλυπτικές συνθέσεις. Προάγουν τη γεωργία, χρησιμοποιώντας το σιδερένιο υνί στις γεωργοκαλλιέργειες. Σε πανελλαδική κλίμακα επιδίδονται στον θαλασσινό αγώνα και ναυπηγούν μεγαλύτερα, στερεότερα και ταχύτερα καράβια, με τα οποία οργώνουν το Αιγαίο και όλη τη Μεσόγειο, διεξάγοντας το ναυτεμπόριο, που για την καλύτερη εξυπηρέτησή του ιδρύουν εμπορεία στα πιο επίκαιρα σημεία.
Με τον σίδηρο, που κατά την περίοδο της πρωτοϊστορίας έμαθαν να χαλυβώνουν κιόλας, τώρα κατασκευάζουν κοφτερότερα εργαλεία, ανθεκτικότερα υνιά, αιχμηρότερα όπλα. Δουλεύουν ευκολότερα το ξύλο, το μάρμαρο και τις λογής πέτρες, από τις οικοδομικές ως τις πολύτιμες και χαράζουν επάνω τους, με μεγαλύτερη ευκολία, έγγλυφες και ανάγλυφες παραστάσεις που μια τους κατηγορία οδηγεί στη διαμόρφωση της γραφής.
Κατά την περίοδο αυτή (2.600-1.450 π.Χ.) οι μινωικοί Κρήτες δημιουργούν τον πολιτισμό της Κνωσού και της Φαιστού. Και με τα τέλεια για την εποχή εκείνη καράβια τους επικρατούν στην ανατολική Μεσόγειο, διεξάγοντας, μονοπωλιακά θα μπορούσε να πει κανείς, το εμπόριο μεταξύ των λαών των γύρω χωρών της. Ταυτόχρονα επικρατούν στο Αιγαίο και συμβάλλουν αποφασιστικά στην εξέλιξη του κυκλαδικού πολιτισμού, καθώς και πολλών παραλιακών περιοχών του νοτιότερου ηπειρωτικού ελλαδικού χώρου, όπου εγκαθιστούν εμπορεία. Η πολιτιστική αυτή επίδρασή τους απλώνεται περισσότερο μετά τον 17ο π.Χ. αι. Κι από τα μέσα του 14ου ο μινωικός πολιτισμός συμπορεύεται με τον μυκηναϊκό.
Στις αρχές της 2ης π.Χ. χιλιετίας κάνουν την εμφάνισή τους στον ελλαδικό χώρο και τα γνωστά και με τα’ όνομα «ινδοευρωπαϊκά» πρώτα ελληνικά φύλα. Είναι οι Πρωτοέλληνες (οι Αχαιοί, οι Ίωνες, οι Αιολείς και οι Δωριείς της μυθολογίας μας), γλωσσικά πολύ συγγενείς μεταξύ τους και φορείς αρκετών στοιχείων του πολιτισμού των μετάλλων της Ανατολής.
Στοιχεία του ίδιου πολιτισμού είχαν στο μεταξύ μεταφερθεί από την Εγγύς Ανατολή στον ίδιο χώρο από τους μινωικούς Κρήτες κι από τους άλλος κατοίκους του κατά τις επαφές τους με τους κατοίκους της Μ. Ασίας και είχαν αφομοιωθεί από τον προελληνικό πολιτισμό, που όχι μόνο στην Κρήτη και τις Κυκλάδες, αλλά και στην ηπειρωτική Ελλάδα είχε φτάσει σε ανάλογα υψηλά επίπεδα.
Χάλκινα οδοντωτά δρεπάνια που βρέθηκαν στο Ακρωτήρι Θήρας. (πηγή: Μουνδρέα- Αγραφιώτη, Α., 2004. “Αγροτικές καλλιέργειες, μεταποίηση αγροτικών προιόντων και λίθινα εργαλεία στο Ακρωτήρι της Θήρας”, 469-485, Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία και Τεχνική.Έτσι, ο ελλαδικός χώρος κατά τη 2η π.Χ. χιλιετία, χρησίμευσε για εργαστήρι, όπου οι νεόφερτοι Πρωτοέλληνες μαζί με τους παλαιούς κατοίκους του (Πελασγούς, Λαπίθες, Λέλεγες, Κάρρες, Μινύες, Μινωίτες κ.α.) που συμβατικά ονομάζονται Προέλληνες, δούλεψαν τον προϊστορικό πολιτισμό τους (γλώσσα, θρησκεία, τέχνες, έθιμα, παραδόσεις) στο τελικό του στάδιο και διαμόρφωσαν τον ελληνικό φυλετικό τύπο, προβάλλοντας για πρότυπα τους μυθικούς τους ήρωες, που ενσαρκώνουν όλες τις ανθρώπινες αρετές. Και προς το τέλος αυτής της χιλιετίας (12ο π.Χ. αι.) πέρασαν με τη βοήθεια του σιδήρου τα σύνορα της προϊστορίας τους.Η πολιτισμική συμπορεία Προελλήνων και Πρωτοελλήνων παρουσιάζεται καταπληκτική από τ’ ανασκαφικά ευρήματα στον ελλαδικό χώρο κι έξω απ’ αυτόν, καθώς κι από τις κατασταλαγμένες σε μύθους παραδόσεις. Παρά τις αναταραχές που προκαλούν οι συνεχιζόμενες φυλετικές μετακινήσεις στο εσωτερικό και το εξωτερικό (προπάντων στην Εγγύς Ανατολή, όπου τους τελευταίους προϊστορικούς αιώνες ξεσπούν και μακροχρόνιοι πόλεμοι), οι Ελλαδίτες σημειώνουν άλματα στην εξελικτική τους πορεία.
Ιδρύουν μεγάλους οικισμούς, που οχυρώνουν με ακροπόλεις, χτισμένες με πρότυπα αρχιτεκτονικά σχέδια. Κατασκευάζουν ισχυρότερα κι αποτελεσματικότερα όπλα κι εργαλεία, χρησιμοποιώντας τον ορείχαλκο. Εξελίσσουν σε μεγάλο βαθμό τις τέχνες. Δημιουργούν μεγάλα εργαστήρια, σωστές βιοτεχνίες, όπου επεξεργάζονται όλα τα τότε γνωστά μέταλλα, μορφοποιώντας τα σε κοσμήματα και άλλα είδη άφθαστης καλλιτεχνικής αξίας. Δουλεύουν καλύτερα τον πηλό και χρησιμοποιώντας τον κεραμικό τροχό, παράγουν τεχνικότερα αγγεία, που τα διακοσμούν και μ’ εξαίρετες ζωγραφικές και γλυπτικές συνθέσεις. Προάγουν τη γεωργία, χρησιμοποιώντας το σιδερένιο υνί στις γεωργοκαλλιέργειες. Σε πανελλαδική κλίμακα επιδίδονται στον θαλασσινό αγώνα και ναυπηγούν μεγαλύτερα, στερεότερα και ταχύτερα καράβια, με τα οποία οργώνουν το Αιγαίο και όλη τη Μεσόγειο, διεξάγοντας το ναυτεμπόριο, που για την καλύτερη εξυπηρέτησή του ιδρύουν εμπορεία στα πιο επίκαιρα σημεία.
Με τον σίδηρο, που κατά την περίοδο της πρωτοϊστορίας έμαθαν να χαλυβώνουν κιόλας, τώρα κατασκευάζουν κοφτερότερα εργαλεία, ανθεκτικότερα υνιά, αιχμηρότερα όπλα. Δουλεύουν ευκολότερα το ξύλο, το μάρμαρο και τις λογής πέτρες, από τις οικοδομικές ως τις πολύτιμες και χαράζουν επάνω τους, με μεγαλύτερη ευκολία, έγγλυφες και ανάγλυφες παραστάσεις που μια τους κατηγορία οδηγεί στη διαμόρφωση της γραφής.
Η μεταλλευτική στην προϊστορική και πρωτοϊστορική Ελλάδα
Κάτω από τις συνθήκες που επικράτησαν στον ιστορικό ελλαδικό χώρο κατά τις 3η και 2η π.Χ. χιλιετίες, η αντίστοιχη εξελικτική πορεία της μεταλλείας υπήρξε ανάλογη, σκελετώνοντας το πολιτισμικό οικοδόμημα που δημιούργησαν σ’ αυτόν οι κάτοικοί του, οι Προέλληνες ως και την 3η χιλιετία και οι Πρωτοέλληνες μαζί με τους Προέλληνες κατά τη 2η.
Η μεταλλευτική, δηλαδή η τέχνη που αφορά την αναζήτηση κι εξόρυξη μεταλλευμάτων, καθορίστηκε ως ένα βαθμό κι από τη σύσταση του ελλαδικού εδάφους κι υπεδάφους, με συνέπεια να μη παρουσιάσει εντυπωσιακή πρόοδο.
Υπήρχεν όμως άφθονος χρυσός στη βόρεια Ελλάδα (Μακεδονία, Θράκη, Θάσο) αυτοφυής και προσχωματικός, που η εξόρυξή του συνδέεται με τα πρώτα μεταλλεία στον ελλαδικό χώρο. Κατά τον Ηρόδοτο, ο ιδρυτής της μινωικής δυναστείας Μίνως Α’, που σύμφωνα με τη μυθολογία μετοίκησε από την Αίγυπτο στην Κρήτη, εγκαινίασε τη μεταλλευτική δραστηριότητα (αναζήτηση κι εξόρυξη) για χρυσό στο βαλκανικό χώρο. Ενώ κατά τον Πλίνιο τα μεταλλεία της μακεδονικής περιοχής τ’ανακάλυψεν ένας Φοίνικας, Κάδμος ονομαζόμενος, που εξόρμησε γι’ αυτόν τον σκοπό από τη Θάσο. Επίσης, ο Στράβωνας (ΙΑ, 680, 28) γράφει, ότι ο βασιλιάς της Θήβας Κάδμος προσκόμισε απ’ αυτά χρυσό και άργυρο σε μεγάλες ποσότητες. Πάντως, είναι ιστορικά εξακριβωμένο, ότι εξόρυξη χρυσού από τα μακεδονικά χρυσορυχεία γινόταν από τις αρχές της εποχής του σιδήρου (12ος αιώνας π.Χ.).
Όταν επιτεύχθηκε η λήψη ψηγμάτων χρυσού από τη χρυσοφόρο άμμο ποταμιών και ρυακιών, η ποσότητα του ντόπιου χρυσού αυξήθηκε. Δεν υπάρχουν στοιχεία για τον καθορισμό των τοποθεσιών εξορύξεώς του. Πολλές απ’ αυτές θα πρέπει να συμπίπτου με τις γνωστές από τα ιστορικά χρόνια στη Μακεδονία (Παγγαίο, Εχέδωρος, Παιονία) στη Θάσο κ.α. Επίσης, η Κύπρος πρέπει να παρήγε αρκετό χρυσό, αν κρίνουμε από το ότι στα 1185 π.Χ. οι Χετταίοι επέβαλαν στο νησί, μετά την καταναυμάχηση του στόλου του, φόρο σε χρυσό και χαλκό. Πάντως, θεωρείται βέβαιο ότι χρυσός εισαγόταν για τις ανάγκες της κοσμηματοποιίας κι από άλλες χώρες, όπως την Αίγυπτο, τη Μ.Ασία, την Κολχίδα κ.α.
Χάρτης με τα παλαιά (και πιθανά βέβαια) χρυσωρυχεία στον Ελλαδικό χώρο.Χαλκός υπήρχε άφθονος στην Κύπρο, όπου είναι βέβαιο, ότι εξορυσσόταν σε μεγάλες ποσότητες από την εποχή του χαλκού, συντελώντας στην αλματική οικονομική εξέλιξη του νησιού, ιδιαίτερα κατά την περίοδο 1450-1050 π.Χ. οπότε συνδέθηκε με τον μηκυναϊκό πολιτισμό. Επίσης και οι Μινωίτες από την Κύπρο προμηθεύονταν τον περισσότερο χαλκό, που χρησιμοποιούσαν για τις ανάγκες της μεταλλοτεχνίας τους. Αλλά και του εμπορίου τους, γιατί οι Μινωικοί Κρήτες είχαν καταστήσει το νησί τους κέντρο εμπορίας του κυπριακού χαλκού, που οι Λατίνοι, εξαιτίας του τόπου προελεύσεώς του, τον ονόμασαν Cuprum.
Και στον άλλο ελλαδικό χώρο είχαν εντοπισθεί κατά την ίδια περίοδο μεταλλεύματα όλων των βασικών μετάλλων, χαλκού στην Εύβοια, αργύρου κ.α. μετάλλων στο Λαύριο, μολύβδου στη Μυτιλήνη και σιδήρου σε πολλές περιοχές (Λακωνία, Σέριφο κ.α.). Ωστόσο, εκτός από τον χρυσό του Παγγαίου και της Θάσου, τον χαλκό της Ευβοίας και τον άργυρο του Λαυρίου (ίσως και τον σίδηρο της Λακωνίας), που η εκμετάλλευσή τους φαίνεται ν’ άρχισε προς τα τέλη αυτής της περιόδου, τα μέταλλα των άλλων περιοχών, επειδή απαντούσαν σε μικρές ποσότητες – και τούτο γιατί τα μεταλλεύματά τους ήταν φτωχά – περισσότερο όμως γιατί από πολύ νωρίς το ναυτεμπόριο του τόπου είχε γνωρίσει μεγάλη ανάπτυξη, οι προϊστορικοί και πρωτοϊστορικοί Ελλαδίτες προτιμούσαν να προμηθεύονται τα μέταλλα καθαρά από τους τόπους παραγωγής τους, απευθείας ή με τη μεσολάβηση τρίτων. Από την Αίγυπτο, από τη Μεσοποταμία, από πολλές μικρασιατικές περιοχές (κατά τον Στράβωνα ο θησαυρός του Πριάμου προερχόταν από τα μεταλλεία των Αστύρων στην περιοχή της Αβύδου), καθώς και από την Ευρώπη, όπου από την εποχή της μινωικής ακμής έφταναν τα καράβια ως τις Κασσιτερίδες για προμήθεια κασσιτέρου.
Άφθονα βρίσκονται στον Ελλαδικό χώρο και χρησιμοποιούνται από τα πανάρχαια χρόνια τα μάρμαρα, διάφορα είδη πηλού και ηφαιστειακά πετρώματα, όπως ο οψιδιανός (ηφαιστειακό υαλώδες ορυκτό, κατάλληλο τότε για κοφτερά και μυτερά εργαλεία), ο τραχείτης λίθος (για μυλόπετρες), το θείο, η στυπτηρία, η μηλία γη (χωματομπογιά), η πλαστική άργιλος, η κιμωλία γη και οι ημιπολύτιμοι λίθοι ίασπτης, οπάλιος και χαλκηδόνιος.
Ο οψιδιανός μάλιστα, επειδή λαξεύεται ευκολότερα από τον πυριτόλιθο, κατά την προϊστορική περίοδο στο Αιγαίο χρησιμοποιήθηκε γι’ αυτόν τον σκοπό επί 5.000 χρόνια περίπου, από την άνω νεολιθική εποχή.
Για την εξόρυξή τους, όπως και των μεταλλευμάτων αργότερα, ακολουθήθηκε η μέθοδος των φρεάτων και στοών, στενών και βαθιών όσο επέτρεπαν τα χρησιμοποιούμενα κάθε φορά εργαλεία, και η φύση και διάταξη των πετρωμάτων. Οι μεταλλευτικές εργασίες ήταν υπαίθριες ή υπόγειες, όχι πολύ βαθιές και στις αρχές της εποχής του ορειχάλκου (τέλη της 3ης π.Χ. χιλιετίας) για σκαπτικό εργαλείο χρησιμοποιούταν η σταυρωτή σκαπάνη, που έμοιαζε με τον μινωικό «διπλούν πέλεκυν».
Κι εδώ τα ορυχεία ακολούθησαν την εξελικτική πορεία που αναφέρουμε πιο πάνω, στο κεφάλαιο «Προϊστορικά ορυχεία και μέταλλα». Αλλά δεν υπάρχουν στοιχεία για τον τοπικό καθορισμό των ελλαδικών προϊστορικών ορυχείων, γιατί τα περισσότερα απ’ αυτά, αν όχι στο σύνολό τους, αλλοιώθηκαν από τη συνέχιση της εκμεταλλεύσεώς τους κατά τα ιστορικά χρόνια. Έτσι, συμπίπτουν με πολλά από τα ορυχεία των ιστορικών εποχών, για τα οποία γίνεται λόγος πιο κάτω, στα αντίστοιχα κεφάλαια.
Η μεταλλευτική, δηλαδή η τέχνη που αφορά την αναζήτηση κι εξόρυξη μεταλλευμάτων, καθορίστηκε ως ένα βαθμό κι από τη σύσταση του ελλαδικού εδάφους κι υπεδάφους, με συνέπεια να μη παρουσιάσει εντυπωσιακή πρόοδο.
Υπήρχεν όμως άφθονος χρυσός στη βόρεια Ελλάδα (Μακεδονία, Θράκη, Θάσο) αυτοφυής και προσχωματικός, που η εξόρυξή του συνδέεται με τα πρώτα μεταλλεία στον ελλαδικό χώρο. Κατά τον Ηρόδοτο, ο ιδρυτής της μινωικής δυναστείας Μίνως Α’, που σύμφωνα με τη μυθολογία μετοίκησε από την Αίγυπτο στην Κρήτη, εγκαινίασε τη μεταλλευτική δραστηριότητα (αναζήτηση κι εξόρυξη) για χρυσό στο βαλκανικό χώρο. Ενώ κατά τον Πλίνιο τα μεταλλεία της μακεδονικής περιοχής τ’ανακάλυψεν ένας Φοίνικας, Κάδμος ονομαζόμενος, που εξόρμησε γι’ αυτόν τον σκοπό από τη Θάσο. Επίσης, ο Στράβωνας (ΙΑ, 680, 28) γράφει, ότι ο βασιλιάς της Θήβας Κάδμος προσκόμισε απ’ αυτά χρυσό και άργυρο σε μεγάλες ποσότητες. Πάντως, είναι ιστορικά εξακριβωμένο, ότι εξόρυξη χρυσού από τα μακεδονικά χρυσορυχεία γινόταν από τις αρχές της εποχής του σιδήρου (12ος αιώνας π.Χ.).
Όταν επιτεύχθηκε η λήψη ψηγμάτων χρυσού από τη χρυσοφόρο άμμο ποταμιών και ρυακιών, η ποσότητα του ντόπιου χρυσού αυξήθηκε. Δεν υπάρχουν στοιχεία για τον καθορισμό των τοποθεσιών εξορύξεώς του. Πολλές απ’ αυτές θα πρέπει να συμπίπτου με τις γνωστές από τα ιστορικά χρόνια στη Μακεδονία (Παγγαίο, Εχέδωρος, Παιονία) στη Θάσο κ.α. Επίσης, η Κύπρος πρέπει να παρήγε αρκετό χρυσό, αν κρίνουμε από το ότι στα 1185 π.Χ. οι Χετταίοι επέβαλαν στο νησί, μετά την καταναυμάχηση του στόλου του, φόρο σε χρυσό και χαλκό. Πάντως, θεωρείται βέβαιο ότι χρυσός εισαγόταν για τις ανάγκες της κοσμηματοποιίας κι από άλλες χώρες, όπως την Αίγυπτο, τη Μ.Ασία, την Κολχίδα κ.α.
Χάρτης με τα παλαιά (και πιθανά βέβαια) χρυσωρυχεία στον Ελλαδικό χώρο.Χαλκός υπήρχε άφθονος στην Κύπρο, όπου είναι βέβαιο, ότι εξορυσσόταν σε μεγάλες ποσότητες από την εποχή του χαλκού, συντελώντας στην αλματική οικονομική εξέλιξη του νησιού, ιδιαίτερα κατά την περίοδο 1450-1050 π.Χ. οπότε συνδέθηκε με τον μηκυναϊκό πολιτισμό. Επίσης και οι Μινωίτες από την Κύπρο προμηθεύονταν τον περισσότερο χαλκό, που χρησιμοποιούσαν για τις ανάγκες της μεταλλοτεχνίας τους. Αλλά και του εμπορίου τους, γιατί οι Μινωικοί Κρήτες είχαν καταστήσει το νησί τους κέντρο εμπορίας του κυπριακού χαλκού, που οι Λατίνοι, εξαιτίας του τόπου προελεύσεώς του, τον ονόμασαν Cuprum.Και στον άλλο ελλαδικό χώρο είχαν εντοπισθεί κατά την ίδια περίοδο μεταλλεύματα όλων των βασικών μετάλλων, χαλκού στην Εύβοια, αργύρου κ.α. μετάλλων στο Λαύριο, μολύβδου στη Μυτιλήνη και σιδήρου σε πολλές περιοχές (Λακωνία, Σέριφο κ.α.). Ωστόσο, εκτός από τον χρυσό του Παγγαίου και της Θάσου, τον χαλκό της Ευβοίας και τον άργυρο του Λαυρίου (ίσως και τον σίδηρο της Λακωνίας), που η εκμετάλλευσή τους φαίνεται ν’ άρχισε προς τα τέλη αυτής της περιόδου, τα μέταλλα των άλλων περιοχών, επειδή απαντούσαν σε μικρές ποσότητες – και τούτο γιατί τα μεταλλεύματά τους ήταν φτωχά – περισσότερο όμως γιατί από πολύ νωρίς το ναυτεμπόριο του τόπου είχε γνωρίσει μεγάλη ανάπτυξη, οι προϊστορικοί και πρωτοϊστορικοί Ελλαδίτες προτιμούσαν να προμηθεύονται τα μέταλλα καθαρά από τους τόπους παραγωγής τους, απευθείας ή με τη μεσολάβηση τρίτων. Από την Αίγυπτο, από τη Μεσοποταμία, από πολλές μικρασιατικές περιοχές (κατά τον Στράβωνα ο θησαυρός του Πριάμου προερχόταν από τα μεταλλεία των Αστύρων στην περιοχή της Αβύδου), καθώς και από την Ευρώπη, όπου από την εποχή της μινωικής ακμής έφταναν τα καράβια ως τις Κασσιτερίδες για προμήθεια κασσιτέρου.
Άφθονα βρίσκονται στον Ελλαδικό χώρο και χρησιμοποιούνται από τα πανάρχαια χρόνια τα μάρμαρα, διάφορα είδη πηλού και ηφαιστειακά πετρώματα, όπως ο οψιδιανός (ηφαιστειακό υαλώδες ορυκτό, κατάλληλο τότε για κοφτερά και μυτερά εργαλεία), ο τραχείτης λίθος (για μυλόπετρες), το θείο, η στυπτηρία, η μηλία γη (χωματομπογιά), η πλαστική άργιλος, η κιμωλία γη και οι ημιπολύτιμοι λίθοι ίασπτης, οπάλιος και χαλκηδόνιος.
Ο οψιδιανός μάλιστα, επειδή λαξεύεται ευκολότερα από τον πυριτόλιθο, κατά την προϊστορική περίοδο στο Αιγαίο χρησιμοποιήθηκε γι’ αυτόν τον σκοπό επί 5.000 χρόνια περίπου, από την άνω νεολιθική εποχή.
Για την εξόρυξή τους, όπως και των μεταλλευμάτων αργότερα, ακολουθήθηκε η μέθοδος των φρεάτων και στοών, στενών και βαθιών όσο επέτρεπαν τα χρησιμοποιούμενα κάθε φορά εργαλεία, και η φύση και διάταξη των πετρωμάτων. Οι μεταλλευτικές εργασίες ήταν υπαίθριες ή υπόγειες, όχι πολύ βαθιές και στις αρχές της εποχής του ορειχάλκου (τέλη της 3ης π.Χ. χιλιετίας) για σκαπτικό εργαλείο χρησιμοποιούταν η σταυρωτή σκαπάνη, που έμοιαζε με τον μινωικό «διπλούν πέλεκυν».
Κι εδώ τα ορυχεία ακολούθησαν την εξελικτική πορεία που αναφέρουμε πιο πάνω, στο κεφάλαιο «Προϊστορικά ορυχεία και μέταλλα». Αλλά δεν υπάρχουν στοιχεία για τον τοπικό καθορισμό των ελλαδικών προϊστορικών ορυχείων, γιατί τα περισσότερα απ’ αυτά, αν όχι στο σύνολό τους, αλλοιώθηκαν από τη συνέχιση της εκμεταλλεύσεώς τους κατά τα ιστορικά χρόνια. Έτσι, συμπίπτουν με πολλά από τα ορυχεία των ιστορικών εποχών, για τα οποία γίνεται λόγος πιο κάτω, στα αντίστοιχα κεφάλαια.
Η μεταλλοτεχνία στην προϊστορική και πρωτοϊστορική Ελλάδα
Προσωπείο Αγαμέμνωνα. Μυκήνες 1550-1500 π.Χ.Οι προϊστορικοί και πρωτοϊστορικοί Ελλαδίτες ανέπτυξαν σε μεγάλο βαθμό τη μεταλλοτεχνία, εξελίσσοντάς την σε καλλιτεχνία. Οι μεταλλοτεχνίτες, από τους απλούς μεταλλουργούς ως τους πιο επιδέξιους κοσμηματοποιούς είχαν καταλάβει ιδιαίτερη θέση στη μινωική και τη μυκηναϊκή κοινωνία, αποτελώντας, σχεδόν στο σύνολό τους, ανακτορικούς τεχνίτες σε κάθε τόπο. Και καθώς τους παρέχονταν όλες οι τότε ευκολίες από τους «αρχούς» (βασιλιάδες), απέδιδαν, ο καθένας στον τεχνικό τομέα του, ό,τι το καλύτερο μπορούσε ν’ αποδοθεί κάτω από τις τότε συνθήκες.Τ’ αρχαιότερα μπρούτζινα αντικείμενα κατασκευάσθηκαν από Μινωίτες χαλκουργούς. Τα έργα των Μυκηναίων τεχνιτών, εξάλλου, είχαν γίνει περιζήτητα στις χώρες της Ανατολής, όπου τα δημιουργήματα της μυκηναϊκής κοσμηματοποιίας προσφέρονταν για πολυτελή δώρα στους ηγεμόνες.
Τα μεταλλικά ευρήματα (εργαλεία, όπλα, κοσμήματα, αγάλματα κ.α.) που βρέθηκαν ως τώρα στην Κρήτη, στις Κυκλάδες, στις Μυκήνες, στην Τύρινθα και στις άλλες περιοχές του ελληνικού χώρου (ως την Κύπρο, όπου επιβεβαιώθηκε η επίδραση του μινωικού και του μυκηναϊκού πολιτισμού), δείχνουν, ότι η προϊστορική μεταλλοτεχνία είχε φθάσει σε πολύ υψηλά επίπεδα.
Ο σίδηρος φαίνεται να ήταν γνωστός στην Κρήτη από την 4η π.Χ. χιλιετία. Αλλά θα πρέπει να είχε μετεωριτική προέλευση, γιατί και το 2500 π.Χ. οι Κρήτες θεωρούσαν τον σίδηρο σπάνιο μέταλλο, που έπεφτε από τον ουρανό.
Ο σίδηρος, που χρησιμοποιήθηκε από τους Ελλαδίτες για σιδηροκατασκευές μετά τον Τρωικό πόλεμο, εισαγόταν σε μεταλλική μορφή από τις χώρες της Ανατολής (Ασσυρία, Βαβυλωνία, Αίγυπτο κ.α.) κι από τον Πόντο, όπου, σύμφωνα με μιαν αρχαία παράδοση, οι Χάλυβες επινόησαν το ατσάλωμά του (χαλύβωση).
Αλλά και η καμίνευση των σιδηρούχων μεταλλευμάτων, που ο Αριστοτέλης περιγράφει στο έργο του «Περί θαυμασίων και ακουσμάτων», πρέπει να ήταν από τα πολύ παλιά χρόνια γνωστή στην Ελλάδα.
Οι χρήσεις των μετάλλων στην προϊστορική και πρωτοϊστορική Ελλάδα
Γενικά, για τα κυριότερα μέταλλα, που χρησιμοποιήθηκαν στον ελλαδικό χώρο κατά τα προϊστορικά και πρωτοϊστορικά χρόνια, μπορούμε να πούμε ότι:
Προηγήθηκε ο χρυσός, που χρησιμοποιήθηκε κυρίως, στην κοσμηματοποιία, στη διακόσμηση και στην κατασκευή προσωπίδων και διαφόρων μικροαντικειμένων καθημερινής χρήσεως (κυπέλλων κ.α). Επίσης και σαν μέσο ανταλλαγής.
Ακολούθησε ο χαλκός, που η λήψη του από τα μεταλλεύματά του οδήγησε στην επινόηση της αναγωγής, χάρη στην οποία άρχισε να παράγεται σε μεγάλες ποσότητες ορείχαλκος (μπρούντζος) και ν’ ανακαλύπτονται συνεχώς νέα μέταλλα. Χαλκός και μπρούντζος χρησιμοποιήθηκαν σε πλατιά κλίμακα για την κατασκευή όπλων, εργαλείων, σκευών, καρφιών κ.α. αντικειμένων, ακόμη και από την κοσμηματοποιία και τη γλυπτική.
Τα άλλα βασικά μέταλλα ήταν:
- Ο άργυρος, που χρησιμοποιήθηκε, σαν πολύτιμο μέταλλο, παράλληλα με τον χρυσό, στην κοσμηματοποιία, στη διακόσμηση κ.α.
- Ο κασσίτερος, που μεγαλύτερες εφαρμογές βρήκε στην παραγωγή μπρούντζου, στην κατασκευή ειδών ατομικού οπλισμού (κνημών κ.α.) και στο προστατευτικό κασσιτέρωμα (γάνωμα) χάλκινων σκευών.
- Ο μόλυβδος, που πιο πολύ χρησιμοποιήθηκε σαν συνδετικό μέταλλο, στην κατασκευή βαριδίων για τα δίχτυα και γι’ άλλες χρήσεις.
- Ο σίδηρος που με τις βελτιώσεις του κατά την επεξεργασία (χαλύβδωση και βαφή κατά τα πρωτοϊστορικά χρόνια), βρήκε ένα σωρό εφαρμογές στην οπλουργία, στις εργαλειοκατασκευές, στην οικοδομική, στη ναυπηγική κ.α.
Όλα τα παραπάνω μέταλλα, εκτός από το χαλκό, που σχεδόν στην ολότητά του προερχόταν από την Κύπρο, κι από μια σεβαστή ποσότητα χρυσού (ίσως και αργυρού), εισάγονταν από άλλες χώρες, προπάντων της Ανατολής.
- Χρυσός από την Αίγυπτο, τη Μικρασία και την Κολχική.
- Χαλκός από τη Μικρασία.
- Άργυρος από τη Μικρασία, από την Αλύβη, που κατά τον Όμηρο «ειν’ ο τόπος, που βγάζει το ασήμι».
- Κασσίτερος από τη Μικρασία και την Ευρώπη (Κασσιτερίδες και Ιβηρική).
- Μόλυβος από τη Μικρασία.
- Σίδηρος από τη Μικρασία. Από τη χώρα των Χαλύβων (Αλύβη) που ήταν πολύ πλούσια και σε σιδηρομεταλλεύματα.
Βέβαια, ήταν γνωστά και άλλα μέταλλα, που έβρισκαν χρήσεις κι έξω από τη μεταλλοτεχνία, στην ιατροφαρμακευτική (υδράργυρος) κ.α. Επίσης, ήταν γνωστά και αμέταλλα στοιχεία, ανάμεσα στα οποία άφθονο υπήρχε στην Ελλάδα το θείο που έβρισκε πολλές χρήσεις, στο άναμμα της φωτιάς, στη στίλπνωση μετάλλων, στη λεύκανση μαλλιών, στις συγκολλήσεις, στην ιατρική, στις απολυμάνσεις (ακόμη και από ηθικά μιάσματα) καιόμενο ή ωμό κ.α.
Προηγήθηκε ο χρυσός, που χρησιμοποιήθηκε κυρίως, στην κοσμηματοποιία, στη διακόσμηση και στην κατασκευή προσωπίδων και διαφόρων μικροαντικειμένων καθημερινής χρήσεως (κυπέλλων κ.α). Επίσης και σαν μέσο ανταλλαγής.
Ακολούθησε ο χαλκός, που η λήψη του από τα μεταλλεύματά του οδήγησε στην επινόηση της αναγωγής, χάρη στην οποία άρχισε να παράγεται σε μεγάλες ποσότητες ορείχαλκος (μπρούντζος) και ν’ ανακαλύπτονται συνεχώς νέα μέταλλα. Χαλκός και μπρούντζος χρησιμοποιήθηκαν σε πλατιά κλίμακα για την κατασκευή όπλων, εργαλείων, σκευών, καρφιών κ.α. αντικειμένων, ακόμη και από την κοσμηματοποιία και τη γλυπτική.
Τα άλλα βασικά μέταλλα ήταν:
- Ο άργυρος, που χρησιμοποιήθηκε, σαν πολύτιμο μέταλλο, παράλληλα με τον χρυσό, στην κοσμηματοποιία, στη διακόσμηση κ.α.
- Ο κασσίτερος, που μεγαλύτερες εφαρμογές βρήκε στην παραγωγή μπρούντζου, στην κατασκευή ειδών ατομικού οπλισμού (κνημών κ.α.) και στο προστατευτικό κασσιτέρωμα (γάνωμα) χάλκινων σκευών.
- Ο μόλυβδος, που πιο πολύ χρησιμοποιήθηκε σαν συνδετικό μέταλλο, στην κατασκευή βαριδίων για τα δίχτυα και γι’ άλλες χρήσεις.
- Ο σίδηρος που με τις βελτιώσεις του κατά την επεξεργασία (χαλύβδωση και βαφή κατά τα πρωτοϊστορικά χρόνια), βρήκε ένα σωρό εφαρμογές στην οπλουργία, στις εργαλειοκατασκευές, στην οικοδομική, στη ναυπηγική κ.α.
Όλα τα παραπάνω μέταλλα, εκτός από το χαλκό, που σχεδόν στην ολότητά του προερχόταν από την Κύπρο, κι από μια σεβαστή ποσότητα χρυσού (ίσως και αργυρού), εισάγονταν από άλλες χώρες, προπάντων της Ανατολής.
- Χρυσός από την Αίγυπτο, τη Μικρασία και την Κολχική.
- Χαλκός από τη Μικρασία.
- Άργυρος από τη Μικρασία, από την Αλύβη, που κατά τον Όμηρο «ειν’ ο τόπος, που βγάζει το ασήμι».
- Κασσίτερος από τη Μικρασία και την Ευρώπη (Κασσιτερίδες και Ιβηρική).
- Μόλυβος από τη Μικρασία.
- Σίδηρος από τη Μικρασία. Από τη χώρα των Χαλύβων (Αλύβη) που ήταν πολύ πλούσια και σε σιδηρομεταλλεύματα.
Βέβαια, ήταν γνωστά και άλλα μέταλλα, που έβρισκαν χρήσεις κι έξω από τη μεταλλοτεχνία, στην ιατροφαρμακευτική (υδράργυρος) κ.α. Επίσης, ήταν γνωστά και αμέταλλα στοιχεία, ανάμεσα στα οποία άφθονο υπήρχε στην Ελλάδα το θείο που έβρισκε πολλές χρήσεις, στο άναμμα της φωτιάς, στη στίλπνωση μετάλλων, στη λεύκανση μαλλιών, στις συγκολλήσεις, στην ιατρική, στις απολυμάνσεις (ακόμη και από ηθικά μιάσματα) καιόμενο ή ωμό κ.α.
ΠΗΓΗ https://www.orykta.gr/istoria/istoria-ellinikis-metalleias/41-proistoria-kai-prwtoistoria
http://bit.ly/2kjlkot Επισκεφτείτε την
ιστοσελίδα μας http://www.tapantareinews.gr, για περισσότερη ενημέρωση. ⭐Εγγραφείτε - SUBSCRIBE: http://bit.ly/2lX5gsJ Website —►http://bit.ly/2lXX2k7 SOCIAL - Follow us...:
Facebook...►
Δημοσίευση σχολίου
Αφήστε το σχόλιό σας ή κάνετε την αρχή σε μία συζήτηση
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.