Κεραμική

Το αγγείο βρέθηκε στο νεολιθικό Σπήλαιο Αλεπότρυπα Διρού Μάνης,μαζί με πλήθος άλλων αγγείων και αντικειμένων από τον αρχαιολόγο Γιώργο Παπαθανασόπουλο 1924-2019, που ήταν ο πρώτος ανασκαφέας του σπηλαίου και Διευθυντής των ανασκαφών και ιδρυτής του ομώνυμου μουσείου  από το 1970 ως 2019.

 Δ.12396. Δίχρωμη πρόχους της τεχνικής του πρωτογανώματος 

Ύψος 28.2εκ. Διάμ. χείλ. 10.4εκ. Διάμ. βάσης 9εκ. Πάχ. τοιχ. 0.5εκ. 

Πηλός κιτρινέρυθρος (M.5YR5/6) λεπτόκοκκος, καθαρός, πολύ καλά ψημένος με ελάχιστα εγκλείσματα με επίχρισμα ερυθροκίτρινο (M.5YR6/6 και 6/8) με αποχρώσεις εξαιτίας της ανομοιομερούς οπτησης. Διακόσμηση ερυθρή (M.10R4/6) και καστανομέλανη (M.7.5YR3/2).

Όστρακα 14.  Συμπληρωμένο.

Προέλευση: Eναγιστήριο. Kόγχη Z22.    

         Tο αγγείο, σώζεται σχεδόν ολόκληρο. Tο σώμα του έχει σχήμα πεπιεσμένης σφαίρας με λεπτή μικρή ταινιωτή διάτρητη λαβή στον ώμο και εντυπωσιακά μεγάλο κυλινδρικό λαιμό.

         H δίχρωμη διακόσμηση απλώνεται σε όλη την επιφάνεια του αγγείου από το χείλος έως και την βάση, με ιδιόμορφα ζητοειδή και ρομβοειδή συστήματα εναλλάξ καστανά και ερυθρά, συμμετρικά διαμοιρασμένα.

       H κατάγραφη επιφάνεια εκτός από τις αλλοιώσεις εξαιτίας της ανομοιομερούς όπτησης, έχει υποστεί και έντονες φθορές από την τελετουργική καύση της ταφικής πρακτικής.

Α.1XAPAKTHPEΣ THΣ EΞAΠΛΩΣHΣ TΩN NEOΛIΘIKΩN OIKIΣMΩN

         O νεολιθικός άνθρωπος, που έζησε στην Eλλάδα περίπου από τα μέσα της 7^ης  έως το τέλος της 4^ης  χιλιετίας, δεν μας μίλησε για τη ζωή, για το έργο του, για τις ανησυχίες και τα διανοήματά του· δεν είχε γραφή. Mας άφησε όμως αμέτρητα έργα των χεριών του σε χίλιους περίπου οικισμούς στον ελλαδικό χώρο (εικ.1): εργαλεία, όπλα, σκεύη ακόσμητα και παντοειδή δοχεία του καθημερινού βίου, αγγεία καταστόλιστα λατρευτικού χαρακτήρα και προορισμού, ανθρωπόμορφα ειδώλια, ειδώλια οικιακών ζώων, μικροσκοπικά ομοιώματα οικιακών σκευών και σπιτιών, αλλά και πολύτιμα στολίδια σύμβολα γοήτρου και εξουσίας· άπειρες δηλαδή εικόνες που μας φωτίζουν για την παρουσία τη ζωή και τις δραστηριότητές του.

        Oι ορεινοί όγκοι της Πίνδου, των Aγράφων και των Bαρδουσίων χωρίζουν  τον  ηπειρωτικό κορμό της Eλλάδας από βορειοδυτικά προς νοτιοανατολικά σε δύο τμήματα, και τα δυο με πεδινές εκτάσεις, ποτάμια και εύφορες κοιλάδες: το ανατολικό, που βρέχεται από το Aιγαίο και το δυτικό που ανοίγεται στο Iόνιο. O νεολιθικός άνθρωπος στην Eλλάδα, και βέβαια όχι τυχαία, προτίμησε το ανατολικό τμήμα για να ιδρύσει τους οικισμούς του και να αναπτύξει τις δραστηριότητές του. Eίναι χαρακτηριστικό ότι από τις καταμετρημένες μέχρι το 1996, 917 νεολιθικές θέσεις στην Eλλάδα[1] , οι 50 βρίσκονται στο δυτικό τμήμα, βλέποντας προς το Iόνιο, ενώ οι 867 βρίσκονται στα ανατολικά, όχι απλώς βλέποντας αλλά, θα έλεγα, προσβλέποντας στο Aιγαίο.

Στην Mακεδονία, από τους 240 οικισμούς κυρίως της Mέσης Nεολιθικής Eποχής, οι 40 είναι παράκτιοι ή σχεδόν παράκτιοι και οι υπόλοιποι βρίσκονται στις πεδινές εκτάσεις μέχρι και βαθιά στην ενδοχώρα του Θερμαϊκού και του κόλπου της Kαβάλας, γύρω κυρίως από τις κοιλάδες του Aλιάκμονα, του Λουδία, του Aξιού, του Γαλλικού και του Στρυμόνα.

Στη Θεσσαλία, ανοιχτή στον Παγασητικό κόλπο, το μέγα πλήθος των 272 νεολιθικών οικισμών, που χρονολογούνται από τα μέσα της 7ης χιλιετίας έως το τέλος της Tελικής Nεολιθικής, βρίσκεται στον τεράστιο εύφορο κάμπο που διασχίζεται από τον Πηνειό και τους παραποτάμους του και περικλείεται από την Όθρυ, τον Tυμφρηστό, την Πίνδο, τα Xάσια, τον Όλυμπο, την Όσσα και το Πήλιο. Στην είσοδο του θεσσαλικού κάμπου, πίσω από το μυχό του Παγασητικού, το Σέσκλο και το Διμήνι, τα σπουδαία αυτά, ναυτικά κατά τη γνώμη μου, κέντρα του νεολιθικού κόσμου[2] , ήταν οι πρώτοι οικισμοί που ερευνήθηκαν, ήδη από τις αρχές του 20ού αι. και προσδιόρισαν ως ένα μεγάλο βαθμό τα χαρακτηριτικά του νεολιθικού πολιτισμού στην Eλλάδα.[3]

Στην ανατολική Στερεά και την Eύβοια, την ιδιόμορφη αυτή ηπειρωτική και ταυτόχρονα νησιωτική γεωγραφική, αλλά και πολιτισμική ενότητα, που την ενώνει παρά την χωρίζει ο Eυβοϊκός κόλπος, οι 184 οικισμοί, οι περισσότεροι της Nεότερης και Tελικής Nεολιθικής, είναι με ιδιαίτερη πυκνότητα διασκορπισμένοι κυρίως στην παράλια ζώνη και των δύο πλευρών του κόλπου.

Mε εξαίρεση τις Σποράδες, όπου έχει βεβαιωθεί νεολιθική κατοίκηση κατά τη διάρκεια της Aρχαιότερης, της Mέσης και της Nεότερης Nεολιθικής, θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι κατά τις πρώτες περιόδους των νεολιθικών χρόνων οι Kυκλάδες και τα άλλα νησιά του Aρχιπελάγους ήταν σχεδόν ακατοίκητα. Ακόμη και στην πηγή του οψιανού, τη Μήλο[4] , ο παλαιότερος νεολιθικός οικισμός, η Aγριλιά, ανήκει στη Nεότερη Nεολιθική και δύο άλλοι, στη Φυλακωπή και στον Πηλό, στην Tελική Nεολιθική. Tα νησιά του Aιγαίου μόνο κατά τη διάρκεια της Mέσης και της Tελικής Nεολιθικής κατοικούνται, προφανώς εποικιζόμενα κυρίως από την Πελοπόννησο, τη Στερεά Eλλάδα και την Eύβοια. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι οι νεολιθικοί οικισμοί στο Aιγαίο ιδρύθηκαν και αναπτύχθηκαν κατά κανόνα σε όρμους των δυτικών παραλίων των νησιών, «βλέποντας» προς τα ανατολικά παράλια του ηπειρωτικού κορμού. Kαι ακόμα, το γεγονός ότι στην Ήπειρο, που οι νεολιθικοί κάτοικοι χρησιμοποιούν τον τοπικό πυριτόλιθο για την κατασκευή των εργαλείων τους και όχι τον οψιανό από την μακρινή γι αυτούς πηγή του στο Aιγαίο, είχε ως συνέπεια την μη ιδιαίτερη απασχόλησή τους με τη ναυτιλία, τουλάχιστον σε αυτήν την πρώιμη περίοδο της ιστορίας του τόπου.

Στην Πελοπόννησο, που όμοια και στην ίδια κατεύθυνση χωρίζεται σε δύο κύρια τμήματα από το Παναχαϊκό, τον Eρύμανθο, το Mαίναλο και τον Tαΰγετο, οι νεολιθικοί οικισμοί βρίσκονται βορειοδυτικά, στην Aργολιδοκορινθία  από τον μυχό του Aργολικού κόλπου έως τον ισθμό της Kορίνθου και νοτιοδυτικά γύρω από τον κόλπο της Πύλου, ενώ λίγοι είναι διασκορπισμένοι στα ορεινά της.

         Στην Kρήτη, οι 134 γνωστές νεολιθικές εγκαταστάσεις όλων των περιόδων, οι περισσότερες της Nεότερης Nεολιθικής, είναι μοιρασμένες στην παράλια ζώνη και την πεδινή ή ορεινή ενδοχώρα, σε τρία μεγάλα σύνολα. Tο δυτικό σύνολο, με μεγάλη πυκνότητα νεολιθικών εγκαταστάσεων (31 θέσεις), βρίσκεται στις ακτές και τα πεδινά των Xανίων, γύρω από τον κόλπο της Σούδας, το ανατολικό σύνολο στα παράλια γύρω από τα βουνά της Σητείας και το κεντρικό, όπου οι οικισμοί έχουν ιδρυθεί στην παράλια περιοχή που ανοίγεται στο Λιβυκό πέλαγος[5] .

         H περιορισμένη κατοίκηση στα νησιά του Aιγαίου,  κατά τη διάρκεια των πρώιμων φάσεων του νεολιθικού πολιτισμού, δηλώνει ότι οι κάτοικοι του ηπειρωτικού κορμού της Eλλάδας δεν έχουν ιδιαίτερες επαφές με την Mικρά Aσία και επί πλέον ότι το ελλαδικό νεολιθικό πληθυσμιακό στοιχείο δεν μπορεί να προέρχεται από τα ανατολικά[6] . Eπομένως, μόνον μετά από την Tελική Nεολιθική μπορούμε να μιλάμε για το ότι οι Kυκλάδες και τα προσκείμενα στην μικρασιατική ακτή νησιά θα μπορούσε να ήταν γέφυρες που ένωναν τις δύο όχθες του Aιγαίου[7] , όχι για αποικισμό αλλά για εμπορικές σχέσεις και δευτερογενώς για πολιτισμικές αλληλοεπιδράσεις.

---

[1] Παπαθανασόπουλος 1996 σ. 198  εικ. 60 και 200-208.

[2] Παπαθανασόπουλος 1983 σ. 224.

[3] Tσούντας 1908.

[5] Για τη Nεολιθική Kρήτη βλ. I.A. Σακελλαράκης, Nεολιθική Kρήτη στο Θεοχάρης 1973, 131-146.

[6]  Θεοχάρης 1973, 113.

[7] ‘Ο.π.

Η NΕΟΛΙΘΙΚΗ ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ: ΜΕΛΕΤΗ & ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ  2006 - 2011

Η κεραμική, που αποτελεί το πρώτο συνθετικό υλικό που κατασκεύασε ο άνθρωπος με τη βοήθεια της τεχνολογίας (Κωτσάκης 1996, 107), είναι το πολυπληθέστερο εύρημα ανασκαφών της Νεολιθικής Εποχής και των μεταγενέστερων προϊστορικών και ιστορικών χρόνων. Η κεραμική, κυρίως η διακοσμημένη, αποτέλεσε τη βάση για τη διαίρεση της Νεολιθικής σε φάσεις και υπo-φάσεις, σύμφωνα με εξελικτικά σχήματα και με γνώμονα κυρίως στιλιστικές και μορφολογικές ομοιότητες και διαφορές. Χρησιμοποιήθηκε, επίσης, για την αποκατάσταση χρονολογικών και τυπολογικών ακολουθιών με στόχο τη σύνταξη της πολιτισμικής ιστορίας της Ελληνικής Νεολιθικής (Milojčić 1960, Τσούντας 1908, Wace & Thompson 1912, Θεοχάρης 1973). Σταδιακά, όμως, η μελέτη της κεραμικής εξελίχθηκε στην αναζήτηση κοινωνικών και οικονομικών διαδικασιών, αλλά και συμβολικής νοηματοδότησης του υπό μελέτη κοινωνικού συστήματος (Renfrew 1973, Χουρμουζιάδης 1978, 1979, 1980, 1981, Κωτσάκης 1983, 1992, Perlès 1992, Perlès & Vitelli 1994).

ΜΕΛΕΤΗ & ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ  ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Οι περίοδοι μελέτης 2006 – 2009

Η μελέτη της κεραμικής του νεολιθικού οικισμού Αυγής ξεκίνησε το καλοκαίρι του 2006 και είχε ως κύριο στόχο τη διερεύνηση των βασικών κεραμικών κατηγοριών που αντιπροσωπεύονται στη θέση. Το αρχικό στάδιο της μελέτης πραγματοποιήθηκε κατά τα έτη 2006-2007 από τετραμελή ομάδα αρχαιολόγων με επικεφαλής την Δρα Ελισάβετ Χίτσιου[1] και είχε διάρκεια περίπου 4 μήνες.

Εικ. 1

Το καλοκαίρι του 2007 σηματοδότησε την έναρξη της πρώτης περιόδου συστηματικής καταγραφής της κεραμικής της Αυγής, η οποία επικεντρώθηκε αποκλειστικά στο Δυτικό Τομέα (Εικ. 1), προσαρμοσμένη στις ανάγκες και το γενικότερο σχεδιασμό της υπό εξέλιξη ανασκαφικής έρευνας. Για την καταγραφή της κεραμικής σχεδιάστηκε ειδικό έντυπο (φόρμα) ως μεθοδολογικό εργαλείο κατηγοριοποίησης και ανασύνθεσης των πληροφοριών που παρέχει το υλικό στο επίπεδο της μακροσκοπικής ανάλυσης. Βασική μονάδα της φόρμας αποτελεί η ανασκαφική ενότητα (πάσα) για λόγους συμβατότητας με την ανασκαφική μέθοδο (αφαίρεση συμβατικών αρχαιολογικών στρωμάτων σε ενότητες/πάσες). Οι πρώτες πληροφορίες που συλλέχθηκαν είναι ποσοτικές, όσο και ποιοτικές, λαμβάνοντας υπόψη τυπολογικά, μορφολογικά και τεχνολογικά χαρακτηριστικά της κεραμικής.

Εικ. 2

Η μελέτη/καταγραφή συνεχίστηκε το καλοκαίρι (Ιούλιος – Αύγουστος) του 2009 από τους Γιάννη Βοσκό και Νίκο Κατσικαρίδη, εστιάζοντας στην αποκαλούμενη ‘Περιοχή 2′ στο Δυτικό Τομέα των ανασκαφών (Εικ. 2). Η ‘Περιοχή 2′ περιλαμβάνει τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα των Κτιρίων 2α και 2β, τα οποία χρονολογούνται στις φάσεις ΑΥΓΗ Ι (β΄ μισό 6ης χιλιετίας/ΝΝ Ι) και ΑΥΓΗ ΙΙΙ (5η χιλιετία/ΝΝ ΙΙ) αντίστοιχα, ανοιχτούς χώρους της φάσης ΑΥΓΗ Ι, κυρίως στα δυτικά και νότια της περιοχής, κατασκευές και επιχώσεις της φάσης ΑΥΓΗ ΙΙ (5η χιλιετία/ΝΝ ΙΙ) καθώς και λάκκους της φάσης ΑΥΓΗ ΙΙΙ.

Η περίοδος μελέτης 2011

Η μελέτη του 2011, που πραγματοποιήθηκε από το Γιάννη Βοσκό και το Νίκο Κατσικαρίδη, είχε διάρκεια περίπου 4 μήνες (Ιούνιος - Οκτώβριος)[2] και εστίασε σε έξι (6) τομές που αποτελούν ένα μεγάλο ανοικτό χώρο στα ανατολικά του Κτιρίου 5 και στα νότια του Κτιρίου 2α στο Δυτικό Τομέα των ανασκαφών (και τα δύο κτίρια ανήκουν στη φάση ΑΥΓΗ Ι) (Εικ. 3). Στον ανοικτό αυτό χώρο έχουν ανασκαφεί επιχώσεις των φάσεων ΑΥΓΗ Ι και ΙΙ, που απέδωσαν πλήθος κεραμικής και κινητών ευρημάτων, διατροφικά κατάλοιπα και θερμικές κατασκευές. Επίσης, έχουν αποκαλυφθεί αρχιτεκτονικά στοιχεία, κυρίως πασσαλότρυπες και τάφροι θεμελίωσης, που ανήκουν στις φάσεις ΑΥΓΗ ΙΙ και ΙΙΙ, καθώς και λίγοι λάκκοι της οικιστικής φάσης ΑΥΓΗ ΙΙΙ. Συνεπώς, η περιοχή περιλαμβάνει μεγάλο φάσμα των επιχώσεων του νεολιθικού οικισμού, πιθανότατα όλες τις διασωζόμενες στρωματογραφικές φάσεις του. Για τους παραπάνω λόγους η περιοχή θεωρείται σημαντική για τη μελέτη της κεραμικής της θέσης, καθώς θα μπορούσε να αποτελέσει έναν οδηγό για την τυπολογία της, την αναγνώριση πιθανών αλλαγών στις τεχνικές κατασκευής ή και τη σύνθεση του ρεπερτορίου της στη διάρκεια των τριών κύριων φάσεων του οικισμού. Ακόμη, η συγκεκριμένη περιοχή αποτελεί τον πρώτο ανοικτό χώρο της θέσης, του οποίου η κεραμική μελετήθηκε και καταγράφηκε συστηματικά, επιτρέποντας τη διερεύνηση της σχέσης της κεραμικής με χώρους συλλογικών καθημερινών δραστηριοτήτων, όπως οι αυλές, καθώς και τη χρήση της κεραμικής σε αυτούς.

Εικ. 3

Στη διάρκεια της μελέτης καταγράφηκαν όλα τα όστρακα από τις έξι τομές, δηλαδή περίπου 19000 όστρακα βάρους 440 κιλών, τα οποία κατηγοριοποιήθηκαν με βάση την κεραμική κατηγορία, το σχήμα και τα τεχνολογικά χαρακτηριστικά τους. Τμήμα των οστράκων καταγράφηκε σε ψηφιακή μορφή (πίνακας excel) για περαιτέρω στατιστική ανάλυση μέσω του στατιστικού λογισμικού SPSS.  Παράλληλα, χαρακτηριστικά όστρακα και τμήματα αγγείων φωτογραφήθηκαν, ενώ 103 από αυτά σχεδιάστηκαν από τον αρχαιολόγο/σχεδιαστή Οδυσσέα Μεταξά, ΜΑ Προϊστορικής Αρχαιολογίας, και σαρώθηκαν σε ηλεκτρονικό υπολογιστή.

Η εικόνα της κεραμικής από τη συγκεκριμένη περιοχή είναι παρόμοια με εκείνη από τις προηγούμενες περιόδους μελέτης. Πιο συγκεκριμένα, η κεραμική της Αυγής χαρακτηρίζεται από την παρουσία μεγάλων ποσοτήτων μαύρων κατηγοριών, όπως τα μαύρα στιλβωμένα, τα μαύρα γυαλισμένα και τα μελανοστεφή, κατηγορίες που κυριαρχούν και σε άλλες θέσεις αντίστοιχων χρονικών περιόδων σε όλα τα Βαλκάνια.

Οι κατηγορίες αυτές συχνά συνδυάζουν διαφορετικά είδη διακοσμήσεων στην επιφάνεια των αγγείων, κυρίως ρυτιδωτή ή εγχάρακτη. Στην Αυγή αντιπροσωπεύονται, επίσης, κόκκινες και καστανές κατηγορίες, με παρόμοια επεξεργασία και, σπανιότερα, με παρόμοια είδη ή συνδυασμούς διακοσμήσεων. Από τη διακοσμημένη κεραμική ξεχωρίζουν και αρκετές κατηγορίες γραπτών αγγείων, σε μικρότερα ποσοστά, οι οποίες θα αναλυθούν λεπτομερώς παρακάτω. Μεγάλο τμήμα του υλικού αφορά σε αδιακόσμητες/χονδροειδείς κατηγορίες, όπως τα αποθηκευτικά και μαγειρικά σκεύη, τα οποία σχετίζονται με καθημερινή χρήση.

Από την περίοδο μελέτης της κεραμικής το 2011 προέκυψαν τα παρακάτω ενδιαφέροντα στοιχεία:

H τελευταία σωζόμενη φάση του οικισμού, η ΑΥΓΗ ΙΙΙ, αντιπροσωπεύεται στην περιοχή μελέτης από λίγες ασφαλείς επιχώσεις (χωρίς να υπολογίζουμε το ισχυρά διαταραγμένο επιφανειακό στρώμα).

Από τη συγκόλληση τμημάτων του ίδιου αγγείου από διαφορετικές ανασκαφικές ενότητες & στρώματα, αλλά και από απομακρυσμένες τομές, πιθανολογούμε μια αρκετά ισχυρή διαταραχή και στα στρώματα των κατώτερων φάσεων της περιοχής μελέτης, που ανήκουν στις φάσεις ΑΥΓΗ Ι και ΙΙ. Η πιθανότητα αυτή ενισχύεται και από τη στρωματογραφική παρατήρηση της έντονης κλίσης του φυσικού υπόβαθρου στις ανασκαφικές τομές, η οποία προδίδει την παρουσία φυσικής ή τεχνητής κοιλότητας στην περιοχή και επομένως περαιτέρω ανασκαφικής διερεύνησης.

Εντύπωση προκαλεί, επίσης, και ο μεγάλος αριθμός  μικρών και φθαρμένων οστράκων, που αποκαλύφθηκαν στην περιοχή μελέτης.

Επιπλέον, εντοπίστηκαν και ορισμένα καμένα -σχεδόν υαλοποιημένα- όστρακα στο δυτικό όριο της περιοχής, πιθανότατα ως αποτέλεσμα της φωτιάς που έκαψε το γειτονικό Κτίριο 5 ή κάποιου παρόμοιου επεισοδίου.

ΒΑΣΙΚΕΣ ΚΕΡΑΜΙΚΕΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ & ΣΧΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΤΩΝ ΑΓΓΕΙΩΝ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Στη συνέχεια θα επιχειρήσουμε μια πρώτη παρουσίαση της κεραμικής της θέσης, η οποία βασίζεται στις μέχρι τώρα παρατηρήσεις μας στο σύνολο του υλικού από τις τομές που έχουν μελετηθεί μεταξύ 2007 και 2011. Ας σημειωθεί ότι, καθώς η στατιστική επεξεργασία των δεδομένων αλλά και η τεχνολογική μελέτη δεν έχουν ολοκληρωθεί, τα στοιχεία που παρουσιάζονται εδώ είναι πιθανό να αλλάξουν στην πορεία της μελέτης.

Μελανοστεφή

Η μελανοστεφής είναι μια κατηγορία που εμφανίζεται σε αφθονία σε όλα τα στρώματα της θέσης. Όπως υποδηλώνει το όνομά της, περιλαμβάνει αγγεία που το άνω τμήμα τους είναι μαύρο, ενώ το κατώτερο τμήμα τους είναι κόκκινο ή ανοικτό καστανό. Οι επιφάνειές τους, όταν δεν είναι φθαρμένες, είναι συνήθως πολύ καλά στιλβωμένες, τουλάχιστον στο μελανό τμήμα τους.

Στην κεραμική της Αυγής εμφανίζονται δύο βασικές παραλλαγές των μελανοστεφών: μια δίχρωμη (άνω τμήμα μελανό, κατώτερο τμήμα κόκκινο ή ανοικτό καστανό) και μια τρίχρωμη, στην οποία ανάμεσα στο μαύρο και το κόκκινο τμήμα του αγγείου μεσολαβεί μια καστανή ταινία. Επίσης, παρατηρείται ποικιλία στο εύρος της μαύρης επιφάνειας του αγγείου, η οποία σε άλλες περιπτώσεις καταλαμβάνει μεγάλο τμήμα του, αφήνοντας ένα μικρό ανοιχτόχρωμο τμήμα στη βάση του, ενώ σε άλλες περιορίζεται σε μια μικρή μαύρη ταινία κοντά στο χείλος του. Τα δύο στοιχεία που μόλις αναφέρθηκαν αποτελούν πιθανώς ενδείξεις διαφορετικής χρονολόγησης.

Εικ. 4

Συχνά το άνω τμήμα του αγγείου φέρει εγχάρακτη διακόσμηση, συνήθως δύο παράλληλες εγχάρακτες γραμμές που σχηματίζουν ζιγκ-ζαγκ (Εικ. 4). Οι γραμμές αυτές ενδέχεται να ήταν γεμισμένες με λευκή ή υπόλευκη πάστα. Αρκετά συχνή είναι και η παρουσία αποφύσεων (μαστοειδείς, κομβιόσχημες, πηνιόσχημες), μεμονωμένων ή δύο/τριών σε σειρά (σε αρκετές περιπτώσεις διάτρητες) πάνω στην τροπίδωση ή κοντά στη γραμμή του χείλους, οι οποίες μπορεί να έχουν και λειτουργικό ρόλο. Οι διακοσμήσεις αυτές τοποθετούνται στο ανώτερο τμήμα του αγγείου, πάνω στη μελανή επιφάνεια. Συχνά στην εσωτερική επιφάνεια του αγγείου στο ύψος του χείλους παρατηρείται και ένας τρόπος διακόσμησης με ισχυρή στίλβωση (pattern-burnished) δημιουργώντας ταινία ή τριγωνικά θέματα στην εσωτερική γραμμή του χείλους. Μια τέτοια διακόσμηση εξυπηρετούσε πιθανότατα την ενίσχυση του χείλους, ήταν ένας τρόπος οι νεολιθικοί κεραμείς να κάνουν πιο ανθεκτικά τα σκεύη τους (Βούλγαρη 2002, 224-225).

Όσον αφορά στα σχήματα των αγγείων, στην κατηγορία αυτή απαντώνται φιάλες, κωνικές και τροπιδωτές, μικρού και μεγάλου μεγέθους, καθώς και ευρύστομα αγγεία, αλλά και αγγεία με λαιμό (jars), συχνά με έντονη τροπίδωση.

Μαύρα στιλβωμένα

Η μαύρη στιλβωμένη κατηγορία, όπως και η μελανοστεφής, αντιπροσωπεύεται σε όλους τους στρωματογραφικούς ορίζοντες της θέσης και σε αφθονία. Τα σχήματα αυτής της κατηγορίας ποικίλουν σε μέγεθος, καθώς αφορούν μικρού μεγέθους φιάλες, κωνικές και τροπιδωτές, ίσως και κύπελλα και «πιατάκια», καθώς και αγγεία με λαιμό (jars) (Εικ.5) [με μεγάλη πιθανότητα αρκετά από αυτά τα αγγεία να ανήκουν και στην παρόμοια σε χαρακτηριστικά κατηγορία των μελανοστεφών], αλλά και μεγαλύτερου μεγέθους αγγεία, όπως ευρύστομα (hole mouth jars) και αγγεία με λαιμό (jars) και επιπλέον πιθοειδή, πολλές φορές με καστανή ταινία στη γραμμή του χείλους. Το χαρακτηριστικότερο σχήμα που σχετίζεται με τη μαύρη κατηγορία είναι το μικρό αγγείο με λαιμό (jar), το οποίο παρουσιάζει έντονα γωνιώδη τροπίδωση, φέρει μικρές αποφύσεις στη γραμμή της τροπίδωσης, ρυτιδωτή διακόσμηση ανάμεσα στην τροπίδωση και την αρχή του λαιμού και εγχάραξη ή αυλάκωση στην αρχή του λαιμού (αρκετά παραδείγματα ανήκουν και στη μελανοστεφή κατηγορία). Ένα ακόμη χαρακτηριστικό σχήμα της μαύρης κατηγορίας, του οποίου παραλλαγές έχουν εντοπιστεί μέχρι στιγμής μόνο στα καστανά στιλβωμένα, είναι τα ‘πώματα’: το σχήμα τους είναι κυλινδρικό με ευθύγραμμα τοιχώματα και μικρή γενικά διάμετρο, συχνά με έντονα γωνιώδη απόληξη στη βάση τους, που φέρει διατρήσεις (συνήθως τέσσερεις) στην περιφέρειά της (Εικ. 6).

Εικ. 5

Εικ. 6

Οι επιφάνειες των μαύρων στιλβωμένων αγγείων είναι συνήθως πολύ καλά στιλβωμένες και σε αρκετές περιπτώσεις γυαλισμένες, κυρίως στα λεπτότοιχα και μικρού μεγέθους αγγεία, αν και υπάρχουν όστρακα με λιγότερο επιμελημένη επεξεργασία (λειασμένα/χαμηλή στίλβωση).

Εικ. 7

Η ποικιλία διακοσμήσεων της μαύρης στιλβωμένης κατηγορίας είναι μεγάλη, με χαρακτηριστικότερα παραδείγματα τη ρυτιδωτή διακόσμηση (κυματοειδείς ή διαγώνια εναλλασσόμενες γραμμές) σε τμήμα ή σε όλο το σώμα του αγγείου (Εικ. 7), σειρές εμπιέσεων τριγωνικής ή κυκλικής διατομής, αυλακώσεις (κυματοειδείς γραμμές ή ομόκεντροι κύκλοι), διακόσμηση με εγχαράξεις, αλλά και ποικιλία αποφύσεων (μαστοειδείς, κομβιόσχημες, πηνιόσχημες), μεμονωμένων ή δύο/τριών σε σειρά (σε αρκετές περιπτώσεις διάτρητες).

Κόκκινα στιλβωμένα

Η κατηγορία των κόκκινων στιλβωμένων περιλαμβάνει αγγεία διαφόρων μεγεθών, από μικρές ημισφαιρικές φιάλες και κύπελλα/«πιατάκια» ως μεγάλου μεγέθους αγγεία (ανοικτά και κλειστά), αλλά και αγγεία με σφαιρικό σώμα (και λαιμό) και ταινιωτές λαβές (Εικ. 8). Ποικιλία παρατηρείται και στις τεχνικές επεξεργασίας της επιφάνειας, που ποικίλλουν από λείανση ως επιμελημένη στίλβωση, χωρίς να είναι σπάνια και όστρακα με γυαλισμένες επιφάνειες. Σε αρκετές περιπτώσεις έχουν εντοπιστεί και ίχνη κόκκινου επιχρίσματος πάνω σε κόκκινο ή ανοικτό κόκκινο πηλό. Χαρακτηριστικό σχήμα αποτελούν οι κόκκινες επιχρισμένες «φρουτιέρες»/φιάλες με μεγάλο κυλινδρικό πόδι (αναλυτικότερη παρουσίαση στο κεφάλαιο για τη γραπτή κεραμική) (Εικ. 9). Η συχνότερη διακόσμηση που παρατηρείται στα κόκκινα στιλβωμένα είναι η στικτή ή ο συνδυασμός εγχάρακτης και στικτής διακόσμησης, που δημιουργεί σπειροειδή θέματα ή εγχάρακτα τρίγωνα.

Εικ. 8

Εικ. 9

Καστανά στιλβωμένα

Η κατηγορία των καστανών είναι στην ουσία μια αρκετά ετερογενής ομάδα που περιλαμβάνει αγγεία με χρωματικές διαφοροποιήσεις από σκούρο καστανό ως ανοικτό καστανό και υπόλευκο.

Τα σχήματα που εντοπίζονται σε αυτή την κατηγορία ποικίλουν σε μέγεθος και κατασκευαστικά χαρακτηριστικά, καθώς αφορούν σε μικρού μεγέθους αγγεία, φιάλες τροπιδωτές και ημισφαιρικές, πολλές φορές με πολύ καλή επεξεργασία στην εξωτερική επιφάνειά τους, μικρού μεγέθους jars και μικρά κύπελλα, αλλά και μεγαλύτερου μεγέθους αγγεία, ευρύστομα (hole mouth jars), ημισφαιρικά και «απιόσχημα», καθώς και αγγεία με λαιμό (jars), αλλά σε αρκετές περιπτώσεις και μεγάλα πιθόσχημα.

Η επεξεργασία της επιφάνειάς τους ποικίλλει, επίσης, καθώς στην κατηγορία αυτή απαντώνται τόσο αγγεία με απλή λείανση της επιφάνειας (συνήθως μεγάλου μεγέθους αγγεία - πιθόσχημα), αλλά και στιλβωμένα με πολύ καλή επεξεργασία στις επιφάνειές τους (διάφορα μεγέθη και σχήματα). Στην κατηγορία αυτή εντοπίζονται και πολύ καλά γυαλισμένα αγγεία, συνήθως μικρού μεγέθους φιάλες, τροπιδωτές και ημισφαιρικές, αλλά και μεγαλύτερου μεγέθους αγγεία, τα οποία φέρουν συχνά και πλαστική ταινία στη γραμμή του χείλους.

Χαρακτηριστικά σχήματα, πέρα από τα μικρού μεγέθους αγγεία, πιθανότατα κατασκευασμένα με την «τσιμπητή» τεχνική, είναι και τα αγγεία με κυλινδρικά πόδια (τρι- ή τετραποδικά αγγεία) με πολύ καλή επεξεργασία στην εξωτερική επιφάνειά τους, καθώς και αγγεία με κοντό στέλεχος/πόδι και πιθανότατα σφαιρικό ή κωνικό σώμα. Μια παραλλαγή των μαύρων στιλβωμένων ‘πωμάτων’ εντοπίζεται και στην καστανή κατηγορία, συχνά με πολύ επιμελημένη στίλβωση στις επιφάνειές τους και μικρές πεπλατυσμένες μαστοειδείς αποφύσεις στο «τελείωμα» (περιφέρεια βάσης), οι οποίες είναι διάτρητες, κάθετα ή διαγώνια.

Οι διακοσμήσεις στα αγγεία της κατηγορίας αυτής, αν και σχετικά σπανιότερες απ’ ότι στα μαύρα και μελανοστεφή, παρουσιάζουν σχετική ποικιλία, όπως αποφύσεις (μαστοειδείς, κομβιόσχημες, πηνιόσχημες) τοποθετημένες σε διάφορα σημεία του σώματος, αλλά και στη γραμμή του χείλους, ρυτιδωτή διακόσμηση, σπανιότερα εγχαράξεις (ζιγκ-ζαγκ) που διατρέχουν όλο το σώμα του αγγείου, συνδυασμό εγχάρακτης και στικτής διακόσμησης, αλλά και πλαστικές διακοσμήσεις. Στην κατηγορία αυτή εντοπίστηκε και ένας τύπος αγγείου με πολύ ανοικτό σώμα και ίσιο κυλινδρικό στέλεχος, που φέρει πολύ καλή επεξεργασία στην εξωτερική επιφάνεια και αδρό εσωτερικό, που πιθανότατα παραπέμπει σε κάποιου είδους καπάκι/πώμα.

Καστανοκόκκινα/Φαιοκάστανα στιλβωμένα

Συγγενικές με την παραπάνω κατηγορία είναι και οι κατηγορίες των φαιοκάστανων και των καστανοκόκκινων στιλβωμένων. Αρκετά μεγάλη είναι η πιθανότητα το χρωματικό αποτέλεσμα της επιφάνειας των κατηγοριών αυτών να οφείλεται σε ανομοιόμορφη όπτηση, και όχι τόσο σε σκόπιμη ενέργεια των κεραμέων, και επομένως θα έπρεπε να θεωρούνται ίδια κατηγορία με τα καστανά.

Οι κατηγορίες αυτές περιλαμβάνουν αγγεία μεγάλου μεγέθους με χονδρά τοιχώματα, που είναι σπάνια διακοσμημένα και πιθανότατα ταυτίζονται με καθημερινής χρήσης αγγεία. Το χρώμα της επιφάνειάς τους παρουσιάζει διαφοροποιήσεις, ακόμη και στα τοιχώματα του ίδιου αγγείου, συχνά ως αποτέλεσμα όπτησης, χρήσης ή ταφονομίας των αγγείων, με αποτέλεσμα αυτές οι κατηγορίες να μην είναι πάντα διακριτές ή ξεκάθαρες. Επιπλέον, αρκετά πιθανό είναι και το ενδεχόμενο, η εικόνα που παρουσιάζουν τα αγγεία ως προς την επεξεργασία της επιφάνειάς τους να μην είναι η πραγματική, καθώς πολλές φορές η στιλπνότητα είναι αποτέλεσμα καύσης καυσίμων (κατά την όπτηση ή τη χρήση)και όχι σκόπιμη ενέργεια του αγγειοπλάστη (Ούρεμ-Κώτσου 2006, 51-52).

Ως προς τα σχήματα εντοπίζονται ανοικτά και κλειστά αγγεία, με σφαιρικό σώμα ή πιθοειδή, συχνά με επίπεδες βάσεις, αλλά και ταινιωτές λαβές. Η επεξεργασία της επιφάνειας των αγγείων ποικίλλει και σε αυτές τις κατηγορίες, με συχνότερες τις τεχνικές της λείανσης και της στίλβωσης (χαμηλή στίλβωση).

Ταψιά – plateaux

Μια ιδιαίτερη κατηγορία σκευών της κεραμικής του νεολιθικού οικισμού Αυγής είναι τα ταψιά (plateaux). Πρόκειται για αγγεία ρηχά, με ελλειψοειδές σχήμα και μεγάλη διάμετρο χείλους, στο οποίο συχνά τοποθετούνται τριγωνικές αποφύσεις/λαβές (Εικ. 10). Το σώμα των αγγείων παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς είναι αδρό στην εξωτερική επιφάνεια (προφανώς σκόπιμα, πιθανόν για καλύτερη κυκλοφορία της θερμότητας) και στιλβωμένο ή τουλάχιστον πολύ καλά λειασμένο στο εσωτερικό, με αποτέλεσμα πολλοί μελετητές να τα συσχετίζουν με χρήση στη φωτιά (Ούρεμ-Κώτσου 2006, 70-74, Tsirtsoni & Yiouni 2002, 103-110).

Εικ. 10

Στην Αυγή, τα ταψιά εμφανίζονται σε τρεις διαφορετικούς τύπους με βάση το χείλος τους: με ίσιο χείλος, με «φουσκωτό» χείλος (ελλειψοειδής ή τραπεζοειδής διατομή) και με εξωστρεφές χείλος. Οι παραπάνω τύποι plateaux απαντούν και σε άλλους νεολιθικούς οικισμούς, όπως ο Μακρύγιαλος Πιερίας (Hitsiou 2003, 84-85, Ούρεμ-Κώτσου 2006, 70-74), ενώ παρόμοιοι τύποι είναι γνωστοί και από το γειτονικό Δισπηλιό Καστοριάς και το Ντικιλί-Τας Δράμας (Tsirtsoni & Yiouni 2002, 103-110). Ως προς το χρώμα τους, τα ταψιά είναι καστανά, καστανοκόκκινα και φαιοκάστανα, ενώ σε αρκετές περιπτώσεις η ταξινόμηση σε κάποια κατηγορία θα ήταν προβληματική, καθώς έχουν εντοπιστεί και παραδείγματα με χρωματικές διαφοροποιήσεις/αλλοιώσεις στα τοιχώματά τους εξαιτίας της έκθεσής τους σε φωτιά, που θα μπορούσε να οφείλεται τόσο στη χρήση, όσο και σε μεταποθετικές διαδικασίες.

ΔΙΑΚΟΣΜΗΜΕΝΗ ΚΕΡΑΜΙΚΗ

Όπως προκύπτει από τα παραπάνω, στην κεραμική της Αυγής παρατηρείται μεγάλη ποικιλία στους τρόπους και τους συνδυασμούς διακόσμησης της επιφάνειας των αγγείων. Ως διακόσμηση συνήθως ορίζεται το αποτέλεσμα της διάθεσης του κεραμέα να προσδώσει στο αγγείο που κατασκευάζει κάποια μη χρηστικά χαρακτηριστικά, τα οποία λειτουργούν ανεξάρτητα από την πρωταρχική λειτουργία του, δηλαδή ανεξάρτητα από τη χρησιμοποίησή του στις καθημερινές ανάγκες αποθήκευσης, τροφο­παραγωγής και προσφοράς της τροφής (Βούλγαρη 2002, 217).

Εικ.11

Στις κατηγορίες των μαύρων και των μελανοστεφών, και σπανιότερα στα καστανά και τα κόκκινα, συχνή είναι η παρουσία ρυτιδωτής διακόσμησης, η οποία παίρνει τη μορφή κάθετων, οριζόντιων ή κυματοειδών γραμμών, που καλύπτουν ολόκληρο το σώμα ή τμήμα του αγγείου, συχνότερα το άνω μέρος του ή «ταινία» στο ανώτερο τμήμα του σώματός του. Επίσης, στις ίδιες κατηγορίες, παρατηρείται διακόσμηση με εγχαράξεις στο ανώτερο τμήμα του αγγείου που σχηματίζουν γραμμικά θέματα ή ζιγκ-ζαγκ (μονά ή διπλά) που διατρέχουν όλη την περιφέρειά του. Πιθανότατα οι εγχαράξεις αυτές να ήταν γεμισμένες με λευκή ή υπόλευκη πάστα, η οποία στις περισσότερες περιπτώσεις δεν διατηρείται. Αρκετά διαδεδομένη φαίνεται να είναι και η στικτή διακόσμηση, η οποία είτε δημιουργεί αυτόνομα σπειροειδή ή κυκλικά θέματα, είτε εμφανίζεται ως «γέμισμα» εγχάρακτων θεμάτων, τριγωνικών ή κυκλικών (Εικ. 11). Σημαντική είναι και η παρουσία αποφύσεων, οι οποίες μπορεί να έχουν και λειτουργικό ρόλο, αλλά σίγουρα συμβάλλουν και σε ένα αισθητικό αποτέλεσμα. Οι αποφύσεις συναντώνται κυρίως στο άνω μέρος του αγγείου, κοντά στη γραμμή του χείλους, πάνω στην τροπίδωση ή στο σημείο της μεγαλύτερης διαμέτρου του σώματος, και έχουν ποικίλες μορφές (μαστοειδείς, πηνιόσχημες, τριγωνικές, διχαλωτές), ενώ μπορεί να είναι διάτρητες, κάθετα ή οριζόντια. Από αυτές, οι μαστοειδείς απαντώνται και σε ομάδες δύο, τριών ή τεσσάρων σε σειρά.

Η παρουσία γραπτής κεραμικής, αν και ποσοτικά αφορά μικρούς αριθμούς οστράκων, δείχνει ποικιλία σε διακοσμητικά θέματα και τρόπους διακόσμησης. Η κατάσταση διατήρησης της επιφάνειας των οστράκων της γραπτής κεραμικής είναι κατά κανόνα μέτρια ως κακή με απολεπισμένα επιχρίσματα. Τα καλύτερα διατηρημένα όστρακα παραπέμπουν σε κατηγορίες, όπως (σκούρο) καστανό ή αμαυρόχρωμο καστανό σε υπόλευκο ή ανοικτό καστανό βάθος και κόκκινο σε υπόλευκο.

Εικ. 12

Τα θέματα της γραπτής κεραμικής είναι συνήθως γραμμικά ή γεωμετρικά και σχετίζονται με κλειστά αγγεία με σφαιρικό σώμα και ταινιωτές λαβές. Παράλληλα, εμφανίζεται και μια ‘πολύχρωμη’ κατηγορία με σκούρες καστανές και κόκκινες ταινίες σε υπόλευκο βάθος, η οποία αφορά κατά κανόνα φιάλες με στέλεχος/πόδι («φρουτιέρες»), παρόμοιες με αντίστοιχες του γειτονικού Δισπηλιού Καστοριάς (Βούλγαρη 2002, 219-221) (Εικ. 12). Ακόμη, στην κεραμική της Αυγής συναντάται ένας τύπος φιάλης με στέλεχος/πόδι («φρουτιέρα») με κόκκινο επίχρισμα και «ξεστή» διακόσμηση (απόξεση του επιχρίσματος) με παράλληλες ταινίες (βλέπε Εικ. 9).

ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΟΙ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ

Πρωταρχικό στόχο της επικείμενης μελέτης αρχαιολογικού υλικού στην Αυγή αποτελεί η ολοκλήρωση της καταγραφής της κεραμικής από το Δυτικό Τομέα των ανασκαφών. Ο στόχος αυτός θα πραγματοποιηθεί με τη μελέτη της κεραμικής το 2012 από τους ανοιχτούς χώρους στην περιοχή βόρεια του Κτιρίου 5 και αργότερα από την «περιοχή 4» στα βόρεια του Δυτικού τομέα (βλ. Εικ. 2).

Παράλληλα, θα συνεχιστεί η μελέτη της τεχνολογίας της κεραμικής, η οποία παρέχει πληροφορίες για τη σύσταση της κεραμικής ύλης, τους τρόπους κατασκευής και επεξεργασίας της επιφάνειας, αλλά και την όπτηση των αγγείων. Ακόμη, στόχος είναι η μελέτη των μορφολογικών χαρακτηριστικών των αγγείων, αλλά και της διακόσμησής τους για την κατανόηση των τεχνολογικών, μορφολογικών και στιλιστικών επιλογών των νεολιθικών κατασκευαστών/χρηστών της κεραμικής.

Μακροπρόθεσμο στόχο αποτελεί και η μελέτη της κεραμικής από τον Ανατολικό Τομέα των ανασκαφών στη θέση, στον οποίο -σύμφωνα με τα μέχρι τώρα ανασκαφικά στοιχεία- παρατηρείται μια έντονη διαφοροποίηση ως προς την οργάνωση του χώρου για τη φάση ΑΥΓΗ Ι (Στρατούλη 2005, 2007, Στρατούλη και Μπεκιάρης 2008).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Βούλγαρη Ε. 2002 Η διακοσμημένη κεραμεική: αναζητώντας μια κοινωνική πρακτική, στο Γ.Χ. Χουρμουζιάδης (επιμ.), Δισπηλιό 7500 χρόνια μετά, Θεσσαλονίκη: University Studio Press, 217-241.

Hitsiou E. 2003 Production and circulation of the Late Neolithic Pottery from Makrygialos (phase II), Macedonia, Northern Greece. PhD, University of Sheffield.

Θεοχάρης Δ.Ρ. 1973 Νεολιθική Ελλάς. Αθήνα: Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος.

Κωτσάκης Κ. 1996 Κεραμική Τεχνολογία, στο Γ. Παπαθανασόπουλος (επιμ.), Νεολιθικός Πολιτισμός στην Ελλάδα, Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης-Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή, 107-109.

Κωτσάκης Κ. 1992 Ο Νεολιθικός τρόπος παραγωγής. Ιθαγενής ή άποικος; στο Διεθνές Συνέδριο για την Αρχαία Θεσσαλία. Μνήμη Δ.Ρ. Θεοχάρη, Αθήνα: ΤΑΠΑ, 120-135.

Κωτσάκης Κ. 1983 Κεραμεική Τεχνολογία και Κεραμεική Διαφοροποίηση. Διδακτ. Διατριβή Α.Π.Θ.

Milojčić V. 1960 Hauptergebnisse der deutschen Ausgrabungen in Thessalien, 1953-1958. Bonn: Rudolf Habelt.

Ούρεμ-Κώτσου Ν.Χ. 2006 Νεολιθική κεραμική του Μακρύγιαλου. Διατροφικές συνήθειες και κοινωνικές διαστάσεις της κεραμικής. Διδακτ. Διατριβή Α.Π.Θ.

Perlès C. 1992 Systems of exchange and organization of production in Neolithic Greece, Journal of Mediterranean Archaeology 5 (2): 115-164.

Perlès C. & Vitelli K.D. 1994 Technologie et function des premières productions céramique de Grèce, in Terre Cuite et Societé. La céramique, Document Technique, Economique Culturel. XIVe Rencontres Internationales d’ Archéologie et d’ Histoire d’ Antibes. Jans-les-Pins. Editions APCDA, 225-242.

Renfrew C. 1973 Trade and Craft Specialization, στο Δ.Ρ. Θεοχάρης, Νεολιθική Ελλάς, Αθήνα: Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος, 179-191.

Στρατούλη, Γ. 2005 Μεταξύ πηλών, πλίνθων και πασσάλων, μαγνητικών σημάτων και αρχαιολογικών ερωτημάτων: Τάφροι οριοθέτησης και θεμελίωσης στο Νεολιθικό Οικισμό της Αυγής Καστοριάς, ΑΕΜΘ 19, 2005, 595-606.

Στρατούλη, Γ. 2007 Νεολιθικός Οικισμός Αυγής Καστοριάς 2006-2007: Χωρο-οργανωτικές πρακτικές 6ης και 5ης χιλιετίας, ΑΕΜΘ 21, 2007, 7-14.

Στρατούλη Γ. και Μπεκιάρης Τ. 2008 Αυγή Καστοριάς: Στοιχεία της βιογραφίας του νεολιθικού οικισμού, ΑΕΜΘ 22, 2008, 1-10.

Tsirtsoni Ζ. & Yiouni P. 2002 Neolithic Cooking Vessels from Dikili Tash (Eastern Macedonia Greece): a technological and functional approach, in V. Kilikoglou, A. Hein & Y. Maniatis (eds.), Modern trends in scientific studies of ancient ceramics, BAR-IS 1011, 103-110.

Τσούντας Χ. 1908 Αι Προϊστορικαί Ακροπόλεις Διμηνίου και Σέσκλου. Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία.

Wace A.J.B. & Thompson M.S. 1912 Prehistoric Thessaly. Cambridge University Press.

Χουρμουζιάδης Γ.Χ. 1978 Ένα ειδικευμένο εργαστήριο κεραμεικής στο Νεολιθικό Διμήνι, Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών 10, 207-226.

Χουρμουζιάδης Γ.Χ. 1979 Το Νεολιθικό Διμήνι. Εταιρεία Θεσσαλικών Ερευνών.

Χουρμουζιάδης Γ.Χ. 1980 Εισαγωγή στο Νεολιθικό τρόπο παραγωγής (α΄ μέρος), Ανθρωπολογικά 1, 118-129.

Χουρμουζιάδης Γ.Χ. 1981 Εισαγωγή στο Νεολιθικό τρόπο παραγωγής (β΄ μέρος), Ανθρωπολογικά 2, 39-49.

  Αγλλοελληνικό γλωσσάριο κεραμικής (Αφροδίτη Χασιακού)

Αγλλοελληνικό γλωσσάριο κεραμικής (Αφροδίτη Χασιακού)

Τεχνολογία, Σχήματα, Διακόσμηση

Pottery = κεραμική 
Ware(s) = κεραμική ομάδα/ σύνολο/ είδος κεραμικής,  π.χ. EH wares / fine ware
Ceramics = τα κεραμικά / η κεραμική τέχνη
Fine pottery/ ware (s) = λεπτά αγγεία/ λεπτή κεραμική = λεπτός –καθαρός πηλός και λεπτά σε πάχος τοιχώματα
Coarse pottery/ ware =χονδροειδή αγγεία/ χονδροειδής κεραμική = από χονδροειδή πηλό, δηλ. ακάθαρτο και με χονδρά, παχιά τοιχώματα
Date/ dating = chronology = χρονολογία/ χρονολόγηση
Vase /vessel/ pot = αγγείο
Vessel = σκεύος
Sherd = όστρακο (τμήμα σπασμένου αγγείου)

Clay = πηλός
Inclusions = εγκλείσματα
Temper = απολιπαντική ουσία
Fabric = πηλός επεξεργασμένος/ η τεχνολογία του
Potter = κεραμέας / αγγειοπλάστης
Potter’s / pottery kiln = κεραμικός κλίβανος 
Potter’s mark =σήμα του κεραμέως (= «υπογραφή»)
Firing =όπτηση
Tournette = αργόστροφος τροχός
Potter’s wheel = κεραμικός τροχός (ταχύστροφος)
Wheel-made pottery/ vase = τροχήλατη κεραμική / αγγείο
Hand-made pottery/ pot =χειροποίητη κεραμική/ αγγείο
Workshop =εργαστήριο

Σχήμα

Shape = σχήμα
open shape = ανοικτό αγγείο/ αγγείο, του οποίου η διάμετρος του χείλους είναι ίση ή μεγαλύτερη από τη μεγίστη διάμετρο της κοιλίας.
closed shape = κλειστό αγγείο/ αγγείο, του οποίου η διάμετρος του  χείλους είναι μικρότερη από τη  διάμετρο της κοιλίας.
Profile = προφίλ, σχήμα, τομή του σχήματος του αγγείου
Globular = σφαιρικό
Piriform = απιόσχημο
Carinated = τροπιδωτό, με γωνιώσεις
Conical = κωνικό

Διακόσμηση

Decoration = διακόσμηση
Plain ware = ακόσμητη κεραμική
Decorated pottery = διακοσμημένη κεραμική

Είδη διακόσμησης

Slip = επίχρισμα
Wash = πολύ αραιό επίχρισμα
burnish /-ing / -ed = έντριπτη διακόσμηση/ έντριψη (στιλπνή επιφάνεια, διακρίνονται τα ίχνη του εργαλείου)
polish / -ing/ -ed = λείανση/ λειασμένο αγγείο (στιλπνή επιφάνεια, δεν  διακρίνονται τα ίχνη του εργαλείου)
incised = εγχάρακτη διακόσμηση / incision= εγχάραξη
impressed = έντυπη διακόσμηση
fluted =με αυλακώσεις
paint = βαφή
painted decoration =γραπτή (ζωγραφιστή) διακόσμηση
glaze = γάνωμα / υάλωμα
motif = μοτίβο, διακοσμητικό στοιχείο, κόσμημα
pattern = σχέδιο
linear/ curvilinear pattern = γραμμικό/ καμπυλόγραμμο
style = ρυθμός
lustrous paint = στιλπνή βαφή
matt- paint = αμαυρή (θαμπή, μη στιλπνή) βαφή
matt- painted ware =αμαυρόχρωμη κεραμική
light-on-dark – διακόσμηση με ανοικτόχρωμη βαφή πάνω σε σκούρο βάθος (φόντο)
dark-on-light = διακόσμηση με σκούρα βαφή πάνω σε ανοικτόχρωμο βάθος (φόντο)
hatched = διαγραμμισμένο
Palace style =ανακτορικός ρυθμός
Floral style = φυτικός ρυθμός
Marine style = θαλάσσιος ρυθμός
Pictorial style = εικονιστικός ρυθμός

Μέρη του αγγείου

rim = χείλος
horizontal rim = οριζόντιο χείλος
rounded rim = απεστρογγυλευμένο χείλος
flaring rim = χείλος που ανοίγει προς τα έξω
inverted rim = χείλος που κλίνει προς τα μέσα / έσω νεύον χείλος
sloping rim = λοξά κομμένο χείλος
hollow rim = κοίλο χείλος (με βαθούλωμα στη μέσα του επιφάνεια)
tapering rim = λεπτυνόμενο χείλος
folded rim = αναδιπλωμένο χείλος
neck = λαιμός
concave neck = αμφίκοιλος λαιμός
splaying neck = αμφίκοιλος λαιμός, που ανοίγει καθώς ανεβαίνει προς το χείλος
spreading neck = λαιμός με κωνικά (ευθύγραμμα) τοιχώματα, που ανοίγουν προς τα πάνω
collar neck = κυλινδρικός λαιμός
shoulders =ώμοι
angular shoulders = γωνιώδεις ώμοι
belly = κοιλία ή γάστρα
base = βάση /
flat (tened) base = επίπεδη βάση
raised base = υπερυψωμένη βάση
pedestal base = βάση-πόδι
ring base = δακτυλιόσχημη βάση
disc base = δισκοειδής βάση
round base= απεστρογγυλευμένη βάση
splaying base = επίπεδη, αλλά που ανοίγει προς τα έξω
hollowed base = κοίλη (με βαθούλωμα στον πυθμένα)
foot =πόδι
handle = λαβή
horizontal handle =οριζόντια λαβή (τοποθετημένη οριζόντια πάνω στο τοίχωμα του αγγείου)
vertical handle/ perpendicular handle = κατακόρυφη λαβή
loop handle = λαβή σαν θηλειά
strip handle/ flat handle = ταινιωτή λαβή
round handle =κυκλικής διατομής, κυλινδρική λαβή
handleless vase =άωτο αγγείο
one-/ two handled vase = μόνωτο/ δίωτο αγγείο
lugs = αποφύσεις /ωτία
spout = προχοή / spouted vase = αγγείο με προχοή
bridge spout =γεφυρόστομη προχοή
tubular spout =  σωληνωτή προχοή
mouth = στόμιο
cut-away mouth =λοξότμητο/ οπισθότμητο στόμιο (συνήθως στις πρόχους)
lid = πώμα
wall = τοίχωμα
surface = επιφάνεια

Σχήματα Προϊστορικών Αγγείων

Κλειστά σχήματα[/b]

Amphora = αμφορεύς
Alabastron =αλάβαστρον (ΥΕ)
Askos = ασκός
Jug = πρόχους
Feeding bottle =θήλαστρον
Jar = πιθοειδές αγγείο
storage jar = αποθηκευτικό αγγείο
Pithos = πίθος 
Stirrup- jar = ψευδόστομος αμφορέας

Ανοικτά σχήματα

Frying pan = τηγανόσημο αγγείο
Fruit-stand = φρουτιέρα/ καρποδόχη
Βasin = λεκάνη
Bowl = κύπελλο/ σκύφος / ανοικτό αγγείο, σχετικά μικρό, με τοιχώματα συνήθως σφαιρικά, αλλά και γωνιώδη
Οpen bowl = φιάλη ( η φιάλη είναι αγγείο ανοικτό και ρηχό)
Cup = κύπελλο, ποτήρι
Kantharos = κάνθαρος, αγγείο με δύο λαβές ταινιωτές, υπερυψωμένες του χείλους, ΜΕ ιδίως
Skyphos = σκύφος = ανοικτό αγγείο
Goblet = αγγείο με πόδι / χαμηλόποδη κύλιξ
Kylix = κύλιξ
Ηigh-stemmed kylix = υψηλόποδη κύλιξ
Krater = κρατήρ
Mug = δειροκύπελλο
Dipper =αρύταινα, κουτάλα
Sauce-boat = κύμβη / «σαλτσιέρα» - ΠΕ σχήμα
Saucer = φιαλίδιο (μικρό, λεπτό, ανοικτού σχήματος αγγείο)
Tankards = αγγεία δίωτα συνήθως, με βαθύ λαιμό και τη μεγίστη διάμετρο της κοιλίας χαμηλά (ΠΕ)
Pyxis =πυξίς, αγγείο μικρό, συχνά κυλινδρικό, με πώμα
Ritual vessel = τελετουργικό σκεύος
Incense burner = θυμιατήρι
Kernos= κέρνος (πολλαπλό αγγείο)
Rhyton = ρυτόν

ΠΗΓΗ http://www.neolithicavgi.gr/?page_id=1387&langswitch_lang=en