Το να προσπαθήσει κανείς να δώσει μια εικόνα της μινωικής ζωής δεν είναι βέβαια κάτι εύκολο. Όχι μόνο γιατί πρέπει να στηριχθεί κυρίως στα μνημεία, που είναι αντιφατικά, μα ακόμα γιατί ο μινωικός πολιτισμός, όπως και κάθε ζωντανός οργανισμός, δεν υπήρξε κάτι σταθερό και αμετάβλητο. Από το 2600 π.Χ., οπότε τελειώνει ο νεολιθικός πολιτισμός, ως το 1400 π.Χ., δηλαδή επί 1.200 χρόνια, έζησαν πολλές γενιές ανθρώπων και συνέβησαν πολλά γεγονότα και στο εσωτερικό του νησιού και στον εξωτερικό κόσμο, τα οποία επηρέασαν και τη δική του ζωή.
Από το 2000 ως το 1700 π.Χ. η νήσος φτάνει σε μεγάλη ακμή. Τα «γένη» χάνουν πια τη σημασία τους και μικροί τοπικοί πρίγκιπες γίνονται ισχυροί βασιλιάδες. Γύρω στο 1900 χτίζονται τα πρώτα μεγαλοπρεπή ανάκτορα της Φαιστού, της Κνωσού και των Μαλίων. Οι τρεις βασιλιάδες βρίσκονται σε κάποια ισορροπία και οπωσδήποτε οι σχέσεις τους δεν είναι εχθρικές. Το 1640 περίπου, τα ανάκτορα καταστρέφονται από έναν ισχυρότατο σεισμό, για να ανοικοδομηθούν αμέσως, μεγαλύτερα και ωραιότερα. Ο βασιλιάς της Κνωσού Μίνως φαίνεται πως έχει την ολοκληρωτική ηγεμονία του νησιού αυτή την εποχή ενώ παράλληλα πραγματοποιείται και ένας ειρηνικός αποικισμός των Κρητών, κυρίως προς τα νησιά του Αιγαίου και τις ακτές της Μικράς Ασίας.
Οι Κρήτες υπήρξαν ναυτικός λαός και οι επαφές τους με τους άλλους λαούς που κατοικούσαν γύρω από τη λεκάνη της Μεσογείου είναι κάτι βέβαιο. Στην κυρίως Ελλάδα, όπου έχουν εγκατασταθεί οι Αχαιοί, η επιρροή της Κρήτης κατά τον 17ο π.Χ. αιώνα είναι φανερή και στην τέχνη και στη μόδα. Οι Αχαιοί, όμως, ισχυροί στην ξηρά, γίνονται επίσης σιγά σιγά ακαταμάχητοι και στη θάλασσα, και έτσι από το 1450 π.Χ. φαίνεται πως είναι κυρίαρχοι της Κρήτης.
Μικρές αγροτικές οικίες στο εσωτερικό του νησιού και μικρές γραφικές πόλεις στα παράλια ή κοντά σε αυτά. Πολλά μαγειρικά σκεύη, υφαντικά βάρη, αγροτικά και ξυλουργικά εργαλεία που έχουν βρεθεί, από τις αγροτικές περιοχές, ελαιοπιεστήρια και πατητήρια είναι οι βουβοί μα και εύγλωττοι μάρτυρες για τις ασχολίες των κατοίκων των αγροτικών περιοχών. Μπορεί να φαντασθεί κανείς τα μικρά αγροτικά σπίτια τους, περιτριγυρισμένα από καρποφόρα δέντρα, όπου οι άντρες ασχολούνται με τη γεωργία, την κτηνοτροφία, το κυνήγι, τη μελισσοκομία και οι γυναίκες με τις οικιακές εργασίες: το άλεσμα του σιταριού στους οικιακούς μύλους, το φάσιμο, το ράψιμο και το κέντημα των ρούχων. Από τα απανθρακωμένα προϊόντα και τα μινωικά ονόματα των φυτών φαίνεται άλλωστε ότι οι μινωίτες καλλιεργούσαν δημητριακά, όσπρια και άφθονα λαχανικά στους κήπους ενώ το σπουδαιότερο μέρος της παραγωγής αποτελούν το κρασί, το λάδι και το σιτάρι.
Μέσω αυτών γνώρισαν τα προϊόντα αυτά και οι κάτοικοι των νησιών του Αιγαίου. Η αρχαία παράδοση δείχνει πως οι μινωίτες υπήρξαν δάσκαλοι της συστηματικής καλλιέργειας της ελιάς, της αμπέλου και του σιταριού στην υπόλοιποι Ελλάδα. Κρητικός είναι και ο Στάφυλος, γιος του θεού Διονύσου και της κρητικιάς βασιλοπούλας Αριάδνης – που κατέφυγε στην Πεπάρυθο, σημερινή Σκόπελο – και από αυτόν κατάγονται η Σπερμώ, η Οινώ, και η Ελαϊς. Στη Σαμοθράκη βρέθηκαν πρόσφατα πινακίδες με κρητικά ιερογλυφικά, όμοιες των οποίων βρέθηκαν παλαιότερα στην Κνωσό και αναφέρουν την εισαγωγή κλημάτων αμπέλου. Οι μινωίτες, όμως, δεν υπήρξαν απλά καλοί γεωργοί. Παρατηρητικότατοι, μελετούν τις θεραπευτικές ιδιότητες των φυτών. Μια λαϊκή ιατρική, βασισμένη στην πείρα, τους κάνει να ξεχωρίζουν τα φυτά που μπορούν να χρησιμοποιηθούν στη φαρμακευτική. Τα αρωματικά φυτά και οι αρωματικοί σπόροι έχουν μεγάλη ζήτηση και πολύ γρήγορα αποτελούν αντικείμενο εμπορίου. Οι αγρότες αυτοί έχουν επίσης κοπάδια από βόδια, πρόβατα, χοίρους, κατσίκες.
Ιδιαίτερα χρήσιμα για τις μεταφορές και τη γεωργία είναι τα βόδια. Οι μινωίτες δε γνωρίζουν το άλογο, το οποίο εισάγεται για πρώτη φορά στο νησί κατά τα υστερομινωικά χρόνια (1600 π.Χ.), ξέρουν όμως τα γαϊδουράκια, τα οποία με την αιώνια υπομονή τους διασχίζουν τους δρόμους που συνδέουν τα διάφορα κέντρα συγκέντρωσης των αγροτικών προϊόντων και της ξυλείας των βουνών. Οι δρυς, τα έλατα, τα κυπαρίσσια, δέντρα που σκεπάζουν τα ψηλά κρητικά βουνά, είναι χρησιμότατα για την κατασκευή στόλου.
Αλλά ο μινωικός πολιτισμός δεν υπήρξε έργο αγροτών. Εκτός από τον πληθυσμό που κατοικεί στην ύπαιθρο, υπάρχει και ένα πλήθος ανθρώπων που ζουν σε μεγαλύτερα κέντρα. Αυτά δεν απέχουν πολύ από τη θάλασσα ή τις ακρογιαλιές. Ποτέ άλλοτε τα παράλια της Κρήτης, ιδίως στα ΒΑ του νησιού, δεν κατοικήθηκαν τόσο πυκνά. Οι μεγαλύτερες από τις μινωικές αυτές πόλεις, που κάποτε είναι πολυάριθμες, έχουν ένα κέντρο και σε αυτό οδηγούν οι στενοί πλακόστρωτοι δρόμοι ανάμεσα στα σπίτια, που δίνουν την εικόνα μιας ζωής ανεπτυγμένης. Το σημείο που κυριαρχεί είναι τα μεγάλα πολυδαίδαλα ανάκτορα (Φαιστός, Κνωσός, Μάλια, Ζάκρος) με τις αυλές, τους κήπους τους, τις αίθουσες υποδοχής, τα ιερά, τα ιδιαίτερα διαμερίσματα, τις αποθήκες, τα πολλά πατώματα και τις βεράντες. Μεγαλοπρεπή είναι και τα γύρω από τα ανάκτορα ή τις πριγκιπικές κατοικίες σπίτια, που φαίνεται πως ανήκουν σε ανώτερους στρατιωτικούς ή διοικητικούς υπαλλήλους ή και σε ιερείς. Οι επιμελημένοι εσωτερικοί χώροι, με τοίχους σκεπασμένους από γυαλιστερό γυψόλιθο ή θαυμάσιες τοιχογραφίες, με πατώματα στιλπνά, με οροφές επιμελημένες, με υδραυλικές εγκαταστάσεις και λουτρά, μαρτυρούν μια κοινωνία κομψή, με απαιτήσεις, που χτίζει σπίτια άνετα και απαιτεί καλαίσθητο αποτέλεσμα. Αλλά και μέσα στα σπίτια αυτά βρίσκονται μικρά στενόχωρα δωμάτια και λίγο μακρύτερα από τα μεγάλα αυτά μέγαρα υπάρχουν φτωχικές κατοικίες.
Δε θα μπορέσει κανείς να καταλάβει την κοινωνική οργάνωση του μινωικού κόσμου αν δεν εννοήσει το συγκεντρωτικό χαρακτήρα της μινωικής οικονομίας που βάση της είναι το ανάκτορο. Όλη η ζωή της πόλης είναι κλεισμένη στο ανάκτορο και γύρω από αυτό. Ο βασιλιάς έχει θεία δύναμη. Είναι αρχιερέας, ανώτατος δικαστής και αρχιστράτηγος. Περιβάλλεται από ιερείς, αξιωματούχους, υπαλλήλους. Από αυτόν απορρέει η γραφειοκρατία του ανακτόρου. Στα απόμερα διαμερίσματα οι γραφείς καταγράφουν στις πινακίδες τους δούλους, τον οπλισμό, τα ποίμνια και τα εισοδήματα του ανακτόρου ενώ άγρυπνοι στρατιώτες φρουρούν την τάξη. Ο κρατικός πλούτος ανήκει στο βασιλιά. Σε αυτόν επίσης ανήκει και ο στόλος. Επιπλέον, ο βασιλιάς, ως ανώτερος διπλωμάτης, δέχεται στην αυλή του τους αντιπροσώπους των ξένων κρατών. Οι πρίγκιπες των επαρχιών είναι αντιπρόσωποί του και η ζωή τους πρέπει να είναι ανάλογη. Πλούτος και πολυτέλεια τους δίνει την κοινωνική παράσταση που επιβάλλει η θέση τους.
Οι εμπορικές ανταλλαγές ειδών σε μεγάλη κλίμακα πραγματοποιούνται επίσης από τα ανάκτορα. Τα αιγυπτιακά κείμενα μιλούν για τις ανταλλαγές που κάνει ο Φαραώ με τη Βαβυλώνα, την Κύπρο και την Κρήτη. Οι Κρήτες παίρνουν από τον Φαραώ χρυσάφι και ελεφαντόδοντο, πολυτελή υφάσματα και αρώματα, σκλάβους της Νουβίας και παιχνιδιάρικους πιθήκους για τους βασιλικούς κήπους του Μίνωα. Σε αντάλλαγμα, προσφέρουν στον Φαραώ τα θαυμαστά προϊόντα της μεταλλοτεχνίας τους. Ανταλλαγές σε μικρή κλίμακα ίσως γίνονται και με ιδιώτες. Εμπόριο όμως σε μεγάλη έκταση, βασισμένο στην ατομική πρωτοβουλία είναι αμφίβολο αν υπήρχε στα μινωικά χρόνια.
«Δήμος» δε φαίνεται να υπάρχει στο μινωικό κόσμο, ενώ αντίθετα αναμφίβολη πρέπει να θεωρείται η δουλεία. Ένα πλήθος τεχνιτών είναι εξαρτημένοι από τα ανάκτορα ή τις πριγκιπικές επαύλεις. Εκεί έχουν τα εργαστήριά τους και παράγουν θαυμάσια έργα κεραμικής, γλυπτικής, χρυσοχοΐας ή σφραγιδογλυφίας για χάρη του βασιλιά ή του πρίγκιπα. Φυσικά δεν μπορεί να αποκλείσει κανείς ότι υπάρχουν τεχνίτες που αποτελούν μια οπωσδήποτε ελεύθερη τάξη, οργανωμένοι σε συντεχνίες, που εργάζονται σε παζάρια μέσα στις πόλεις. Βασιλικοί ή μη, οι τεχνίτες αυτοί δημιουργούν πάντοτε αριστουργήματα και είναι φανερό ότι το ζωηρό και εφευρετικό μυαλό τους δε γνωρίζει περιορισμούς.
Η καλλιτεχνική ελευθερία που έχει ο μινωίτης τεχνίτης είναι κάτι το αναμφισβήτητο. Αυτό εξηγεί και την ποικιλία των μορφών και την αναζήτηση νέων εκφραστικών τρόπων που χαρακτηρίζει την εξέλιξη της μινωικής αγγειογραφίας και πλαστικής αλλά και την ύπαρξη θαυμαστών τοπικών εργαστηρίων σε όλο το νησί.
Τα ταξίδια, η εργασία, η λειτουργία του κρατικού μηχανισμού δεν είναι όμως το παν για τη ζωή των ανθρώπων αυτών. Θερμές μεσογειακές φύσεις, έχουν καταλάβει τη χαρά της ζωής και η διάθεσή τους είναι κοσμική και πρόσχαρη. Αγαπούν τις γιορτές, τις τελετές, το χορό, τα τραγούδια. Ο Όμηρος, όταν αναφέρει ότι οι Κρήτες είναι σπουδαίοι χορευτές, διασώζει μια παλιά μινωική ανάμνηση. Ο χορός είναι κάτι που ανταποκρίνεται στο πνεύμα αυτών των ευκίνητων ανδρών και των γυναικών, που ιδιαίτερη φροντίδα τους είναι η ομορφιά τους. Το νερό που κυλά άφθονο στα διαμερίσματά τους δείχνει ότι η κύρια βάση της ομορφιάς είναι η καθαριότητα. Έπειτα έρχεται η σωματική άσκηση, η οποία δίνει στο σώμα νεανική ευλυγισία, χάρη και κομψότητα. Οδηγούν ίσως τα άρματα, παίρνουν μέρος στα ακροβατικά γυμνάσια με τον ταύρο και συμμετέχουν πάντα στις γιορτές, τις τελετές και τα συμπόσια.
Αντίθετα με ό,τι συνέβαινε στην αρχαία Ελλάδα, όπου η γυναίκα ήταν κλεισμένη στα βάθη του σπιτιού, η μινωίτισσα είναι πανταχού παρούσα. Η αβρότητα των κυριών του μινωικού κόσμου τις τοποθετεί στις πρώτες θέσεις όταν τελούνται δημόσιες συγκεντρώσεις. Φτάνουν με φορεία που τα κρατούν δούλοι. Από τα ειδώλια μας είναι γνωστή η μινωική μόδα. Οι φούστες των φορεμάτων είναι πολύχρωμες, με πολλές πτυχές, άλλοτε ολοκέντητες, άλλοτε με ζώνες πλατιές που σφίγγονται στη μέση. Το κορσάζ, πολύ στενό, αφήνει συνήθως το στήθος ακάλυπτο, έχει κοντά μανίκια και στολίζεται με κορδέλες, κεντήματα και κάποτε με πανύψηλους γιακάδες. Συχνά φορούν καπέλα και έχουν πάντοτε πλούσια μαλλιά χτενισμένα πολύπλοκα και στολισμένα με κοσμήματα, ακριβά ή φτηνά. Συχνά όταν κυκλοφορούν ξυπόλητες στα γυαλισμένα αστραφτερά δάπεδα των σπιτιών τους φορούν βραχιόλια στα πόδια τους. Φυσικά άλλοτε φορούν παπούτσια. Είναι βέβαιο πως βάφουν τα χείλη, το πρόσωπο, τα νύχια των χεριών και των ποδιών τους, ίσως και τα μαλλιά τους, όπως και οι μεταγενέστερές των αρχαίες ελληνίδες.
Η φιλαρέσκεια των ανδρών δεν είναι πολύ μικρότερη. Αφήνουν και αυτοί πλούσια μαλλιά, είναι όμως πάντοτε χωρίς γένια και καλοξυρισμένοι. Παρόλο που το ένδυμά τους είναι πολύ απλό – ένα περίζωμα από τη μέση ως πάνω από τα γόνατα – φορούν και αυτοί πολλά κοσμήματα. Η εμφάνισή τους όμως είναι αρρενωπότατη. Αυτό το χρωστούν βέβαια στον αθλητισμό. Το τρέξιμο, η πάλη, τα ακροβατικά γυμνάσια όταν παίζουν με τον ταύρο είναι τα αγαπημένα τους αγωνίσματα. Σαν θαλασσινοί είναι βέβαια και άριστοι κολυμβητές ενώ σαν τοξότες διαπρέπουν στο σημάδι.
Η πολιτική ζωή, οι επαγγελματικές επιδιώξεις, οι χαρές και οι πόνοι της καθημερινής ζωής δεν είναι οι μόνοι κύκλοι γύρω από τους οποίους κινείται ο μινωικός κόσμος. Όλα αυτά επηρεάζονται βαθύτατα από τη θρησκεία. Κάθε πνευματική και καλλιτεχνική εκδήλωση εμπνέεται από τη Μεγάλη Μινωική θεά που κυριαρχεί όχι μόνο στο σύμπαν αλλά και στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων. Είναι η μεγάλη θεά – Μητέρα και εμφανίζεται με πάρα πολλές ιδιότητες. Είναι «πότνια θηρών» ή «δαμάστρια των θηρίων», «Βριτόμαρτις» που σημαίνει γλυκιά παρθένα, παρθενική θεά και θεά των τοκετών, ειρηνική αλλά και προστάτιδα του πολέμου. Είναι θεά της γης αλλά και της θάλασσας και του ουρανού. Αυτή σείει τα σπλάχνα της γης και οδηγεί τα δέντρα, τα φυτά και τα λουλούδια στο να ανθίζουν και να καρποφορούν. Σε αυτήν ανήκουν τα άστρα του ουρανού, αυτή κυριαρχεί στα κύματα, αυτή προστατεύει τα πλοία των ναυτικών. Άλλοι θεοί δεν υπάρχουν.
Συχνά, όμως, συνοδεύεται από ένα νεαρό θεό της βλάστησης και από άλλα δαιμονικά όντα. Ο κρητικός λαός πίστευε ότι η ίδια η βλάστηση ήταν ενσάρκωση ενός Νεαρού Θεού ή Θείου Βρέφους. Ακολουθώντας τον ετήσιο κύκλο της φύσης, με τη βλάστηση των δέντρων και φυτών και το μαρασμό τους στη συνέχεια, οι μινωίτες μετέφεραν σε επίπεδο θρησκευτικό τη γέννηση, το θάνατο και την αναγέννηση του Νεαρού Θεού. Ο θεός αυτός άλλοτε ονομάζεται Βέλχανος (κύριος των θηρίων) και άλλοτε Υάκινθος (αδύναμος σαν παιδί) και στις ποικίλες μινωικές απεικονίσεις εμφανίζεται είτε ως σύντροφος της Μητέρας Θεάς είτε ως βρέφος της. Συχνά, όμως, στη θέση του Νεαρού Θεού οι μινωίτες λάτρευαν και μια Νεαρή Θεά που πέθαινε και ανασταινόταν κάθε χρόνο. Για τους πιστούς αυτή η θεά ήταν η Αριάδνη, η κόρη του Μίνωα. Είναι φανερό πως η μινωική θρησκεία υπήρξε μια ατελής μονοθεΐα, συνδυασμένη με πανάρχαιες αναμνήσεις λιθολατρείας. Κέντρο της λατρείας είναι η θεά της οποίας η παρουσία συμβολίζεται με άπειρα ιερά σύμβολα: διπλούς πελέκεις, τρίαινες, αστέρες, κεραυνούς, στάχυα και άλλα.
Οι μινωίτες τη λατρεύουν στα σπήλαια, σε απόμερα σκοτεινά οικιακά ιερά ή στις κορυφές των βουνών όπου ανάβουν μεγάλες καθαρτήριες φωτιές και με προσευχές, τελετουργίες και επικλήσεις, προσπαθούν να έλθουν σε επαφή με τη θεότητα. Τελετές φαίνεται ότι γίνονται και στους ανοικτούς χώρους, στις αυλές των ανακτόρων και στα ιερά άλση. Οι τελετές αυτές με την παρουσία του βασιλιά, των αξιωματούχων, των ιερέων και των μουσικών, οι οποίοι συνοδεύουν τις ιέρειες όταν εκτελούν τους ρυθμικούς εκστατικούς χορούς τους, και με το πλήθος του κόσμου που συμμετέχει, παίρνουν χαρακτήρα πάνδημων εκδηλώσεων.
Ανώτατη ιέρεια είναι η βασίλισσα η οποία ύστερα από ορισμένη τελετουργική τάξη κάνει την εμφάνισή της και η παρουσία της συμβολίζει την επιφάνεια της θεότητας. Αν σε αυτές τις τελετές προσθέσει κανείς τις θυσίες των ζώων, τις σπονδές και τα ακροβατικά παιχνίδια με τον ταύρο (γνωστά ως ταυροκαθάψια) θα μπορούσε να υποθέσει ότι η μινωική θρησκεία συνδύαζε τη μυστικοπάθεια με ένα έντονο κοσμικό πνεύμα.
Αυτό που δεν ξέρουμε από τις γιορτές αυτές είναι οι ιερατικοί ύμνοι. Μόνο υποθέσεις μπορούν να γίνουν και για τη μινωική λογοτεχνία. Ένας λαός όμως με τόση θερμότητα και καλλιτεχνική ευαισθησία, πρέπει να τραγούδησε στη γλώσσα του, που ήταν ελληνική, όχι μόνο τις χαρές και τις λύπες του αλλά και το δέος του μπροστά στο θείο. Σκοτεινές μένουν και οι αντιλήψεις των μινωιτών για το θάνατο. Σέβονται τους νεκρούς, τους θάβουν σε λαξευτούς τάφους, σε πιθάρια ή σε σαρκοφάγους, τους τοποθετούν τις σφραγίδες, τα όπλα, τα αγγεία τους, τους θυσιάζουν σε θυμιατήρια αλλά τι ακριβώς πιστεύουν; Πώς χάνεται η ψυχή με το σώμα ή πώς διατηρεί ο άνθρωπος στον άλλο κόσμο μια χλωμή, ακαθόριστη ύπαρξη; Αυτό πάντως που φαίνεται σίγουρο είναι πως οι μινωίτες δε βασανίζονται από μεταφυσικούς τρόπους, όπως άλλοι σύγχρονοί τους ανατολικοί λαοί, ούτε προσπαθούν να διατηρήσουν τα πάντα γύρω από το νεκρό και για τη χάρη του νεκρού, όπως γίνεται για παράδειγμα στην Αίγυπτο. Ζώντας μέσα στη φαντασμαγορική ομορφιά της μεσογειακής φύσης που τους κύκλωνε, με τα καθαρά και φωτεινά της χρώματα, ένιωθαν έντονα μέσα τους την αγάπη αυτής της πρόσκαιρης ζωής. Ήξεραν βέβαια ότι και αυτοί θα πεθάνουν, αλλά αντιμετώπιζαν το θάνατο δημιουργώντας για την αιωνιότητα. Αυτό που δεν ήξεραν ήταν πότε θα ερχόταν ο χαλασμός. Η μεγάλη θεά δεν τους έσωσε για πάντα από την καταστροφή. Μια μέρα ή μια σειρά από ημέρες γύρω στο 1450 π.Χ. σεισμοί και ένα μεγάλο παλιρροϊκό κύμα, που προκλήθηκε από την έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας, σάρωσε το έργο ολόκληρης της ζωής τους. Έτρεξαν να σωθούν στα βουνά, αφήνοντας πίσω τους ό,τι είχαν και δεν είχαν. Δεν πρόφτασαν, όμως να συνέλθουν, γιατί σε λίγο η κατακτητική ορμή των Αχαιών τούς ανάγκασε να αναγνωρίσουν την αχαϊκή κυριαρχία στη χώρα τους. Άλλοι έφυγαν και ζήτησαν στα ξένα νέα φιλόξενη γη, άλλοι κατέφυγαν σε απομονωμένες περιοχές. Και μέσα στην αγωνία των δύσκολων ημερών της ζωής τους, όπως και μέσα στη χαρά των παλιών καλών ημερών, ένα μόνο δε θα φαντάζονταν: ότι ύστερα από χιλιάδες χρόνια η αρχαιολογική σκαπάνη θα αναζητούσε τα ίχνη τους και θα προσπαθούσε να νιώσει τα προβλήματα της ζωής τους.
Θωμάς Κωνσταντίνος   |
Δημοσίευση σχολίου
Αφήστε το σχόλιό σας ή κάνετε την αρχή σε μία συζήτηση
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.