αι, μεγάλο μέρος του νεοελληνικού λεξιλογίου—κυρίως του λόγιου—προέρχεται από αρχαιοελληνικές ή ελληνιστικές ρίζες ή έχει παραχθεί με βάση αρχαιοελληνικές ρίζες! Ναι, η αρχαιοελληνική γλώσσα αποτελεί τον πρόγονο της νέας ελληνικής γλώσσας! Ναι, και οι δύο φάσεις ονομάζονται ελληνικές, όπως και όλες οι ενδιάμεσες—σε αντιδιαστολή προς τον πρόγονο της σύγχρονης ισπανικής που ονομάζεται λατινική—παρά τις προφανείς πολιτισμικές (και όχι μόνο) διαφορές ανάμεσα στους λογής λογής «Έλληνες» από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Τι απ’ όλα αυτά όμως μας νομιμοποιεί να θεωρούμε αδιαπραγμάτευτα την αρχαία ελληνική γλώσσα μια ζωντανή γλώσσα—ενώ ταυτόχρονα να θεωρούμε τη λατινική μια νεκρή γλώσσα; Τι ακριβώς από την αρχαία ελληνική γλώσσα παραμένει ζωντανό; Για να απαντήσουμε, πρέπει πρώτα να δούμε τι είναι η αρχαία ελληνική γλώσσα—ή καλύτερα, να επαναπροσδιορίσουμε τον ίδιο τον όρο γλώσσα.
Ειδωλολατρία
Ὁ Κούρος τῆς Ἀναβύσσου
Η γλώσσα ζει και πεθαίνει στο στόμα των ομιλητών και των ομιλητριών της. Θα μπορούσα λοιπόν να ισχυριστώ ότι στον πλανήτη μας μιλήθηκαν και μιλιούνται τόσες γλώσσες όσες και οι κάτοικοί του από τις απαρχές της ανθρωπότητας. Όμως χάριν περιγραφής των γλωσσών και της εξέλιξής τους ανά τους αιώνες, οι γλωσσολόγοι ομαδοποιούν τις «ατομικές» αυτές «γλώσσες» βάσει των ομοιοτήτων τους και τοποθετούν χρονικά όρια που σηματοδοτούν τη συντέλεση μεγάλων αλλαγών στο σύνολο των «ατομικών γλωσσών»—αλλαγών όχι μόνο στο λεξιλόγιο, αλλά και σε όλα τα επιμέρους δομικά στοιχεία του γλωσσικού συστήματος.Έτσι, από τον 14ο αι. μέχρι τον 4ο αι. π.Χ. προσδιορίζουμε το γλωσσικό σύστημα των ελληνοφώνων της εποχής ως αρχαία ελληνική γλώσσα. Από τον 3ο αι. π.Χ. αρχίζουν να παγιώνονται μεγάλες αλλαγές σε όλα τα επίπεδα (στο λεξιλόγιο και στη δομή), καθώς η ελληνιστική κοινή διαδίδεται στην αλεξανδρινή αυτοκρατορία ως διεθνής γλώσσα.
[ Ὁ Φείδων τοῦ Ἄργους. Τὸ πρῶτο ἑλληνικὸ νόμισμα-κέρμα, τὸ ὁποῖο ἀντικατέστησε ἐπισήμως τὸν ἀντιπραγματισμὸ στὰ πλαίσια ἑνὸς νέου σταθμικοῦ συστήματος ( γνωστὸν ὡς Φειδώνιον), τὸ ἔκοψε ὁ Φείδων τοῦ Ἄργους τὸν 8ο αι. π.Χ. στὴν Αἴγινα ( πανάρχαιον ἐμπορικόν κέντρον), στὴν ὁποία ἦταν κυρίαρχος. Τὸ πρῶτο αὐτὸ κέρμα ἀπεικόνιζε μία θαλάσσια χελώνα καὶ κυριάρχησε στὴν διακίνησιν τοῦ ἐμπορίου μέχρι νὰ ἐκτοπιστῇ ἀπὸ τὴν δραχμή. ]
Οι κατοπινές παρεμβάσεις των λογίων μέσω του κινήματος του αττικισμού και της καθαρεύουσας νεκρανάστησαν την αρχαία ελληνική γλώσσα, προσπάθησαν να τη μιμηθούν, τη μυθοποίησαν, την ανήγαγαν σε είδωλο, της απέδωσαν την αίγλη μιας υπεραξίας, και την κατέστησαν αυθαίρετα μέτρο αξιολόγησης κάθε επόμενης φάσης, άρα και της νεοελληνικής. Η υψηλή αξία των κειμένων που γράφτηκαν στην αρχαία ελληνική γλώσσα αποδόθηκε στρεβλωτικά όχι στο περιεχόμενο, αλλά στο μέσο, την ίδια τη γλώσσα, και ταυτίστηκε με αυτή. Με τα χρόνια, το ιδεολόγημα καλλιέργησε γλωσσική αυταρέσκεια και αποδυνάμωσε τα όρια ανάμεσα στο «ένδοξο» παρελθόν και το πάντα «υποδεέστερο» παρόν. Άλλωστε, το τάχα υποδεέστερο παρόν είχε ανάγκη να «εξαγνίζεται» από το ένδοξο παρελθόν του. Πώς λοιπόν ένα τόσο ισχυρό ιδεολόγημα θα επέτρεπε τον «θάνατο» της αρχαίας ελληνικής γλώσσας;
Μας παγιδεύει η ψευδαίσθηση της γραπτής συνέχειας
Εδώ εντοπίζω τη σοβαρότερη περιπλοκή. Η απόδοση της αρχαιοελληνικής γραμματείας με τη σύγχρονη μορφή του ελληνικού αλφαβήτου και ένα μεταγενέστερο εφεύρημα, το πολυτονικό σύστημα, δεν μας αφήνει μόνο την απατηλή αίσθηση ενός ενιαίου γλωσσικού συστήματος ηλικίας τουλάχιστον 28 αιώνων. Πρωταρχικά είναι η μονολιθική όψη μιας γλώσσας που μαρτυρείται μόνο μέσα από γραπτά κείμενα. Τόσο πολύ ώστε να ξεχνάμε ότι τα κείμενα που σώζονται είναι η γραπτή αποτύπωση μιας γλώσσας που μιλιόταν—προσπερνώ προς το παρόν τις ιδιαιτερότητες του λογοτεχνικού γραπτού λόγου. Η ομιλούμενη αρχαία ελληνική, όπως κάθε ομιλούμενη γλώσσα, είχε γεωγραφικές ποικιλίες (τη δωρική, την αιολική, την αρκαδοκυπριακή), αν και οι περισσότεροι είμαστε εξοικειωμένοι μόνο με την αττική ποικιλία ή έστω μια επίπλαστη αττικίζουσα μορφή.
Η πλάνη είναι ότι από την αποπλαισιωμένη εικόνα που έχουμε κατασκευάσει για τα αρχαία ελληνικά έχουμε εξορίσει το αυτονόητο: πίσω από τα κείμενα βρίσκεται ένα ολόκληρο γλωσσικό σύστημα με φυσικούς ομιλητές που το κατακτούσαν από τη γέννησή τους, επικοινωνούσαν και εκφράζονταν με αυτό. Το σύστημα εκείνο διέφερε από τα νέα ελληνικά σε όλα τα επίπεδα. Η προφορά βασιζόταν σε ένα εντελώς διαφορετικό σύστημα φθόγγων και μελωδίας—σκεφτείτε, για παράδειγμα, το ἡμεῖς και το ὑμεῖς. Το λεξιλόγιο κωδικοποιούσε έννοιες σύμφωνα με τις γνώσεις και τις αντιλήψεις της εποχής, οι δομικοί κανόνες κατασκευής προτάσεων διέφεραν σε πολλές παραμέτρους. Το πολιτισμικό περιβάλλον και οι κοινωνικές συμβάσεις που καθορίζουν τι θεωρούμε επίσημο, ανεπίσημο, αστείο, σοβαρό, αποδεκτό και πώς επιλέγουμε τις κατάλληλες λέξεις σε κάθε περίσταση—μιλάμε για το υπόβαθρο που θα μας επέτρεπε να κατανοήσουμε την κοινωνική ιεραρχία και τις διαπροσωπικές σχέσεις των ηρώων της αρχαίας λογοτεχνίας, για το πολιτικό παρασκήνιο που θα μας έκανε να γελάσουμε με τις κωμωδίες του Αριστοφάνη. Τελικά, ποιος θα ισχυριζόταν ότι, αν μπορούσε να ταξιδέψει πίσω στον χρόνο, θα κατάφερνε να επικοινωνήσει αποτελεσματικά με τους αρχαίους Αθηναίους—έστω, το απλούστερο, να ζητήσει νερό ή φαγητό—και δεν θα σάστιζε μπροστά στην «περίεργη και ακατάληπτη λαλιά» τους;
«Σήμερα μιλάμε αρχαία ελληνικά»
Έλεγαν οι αρχαίοι οὐρανός, γῆ, ἄνθρωπος, γράφω· τα λέμε και στη νεοελληνική. Το ίδιο και για τις λέξεις αἴθουσα, ὑπουργός, πονηρός· μόνο που σήμερα σημαίνουν διαφορετικά πράγματα. Έλεγαν επίσης ἀήρ, λιμήν, ὑπό και βρύχιος· σήμερα λέμε αερολιμένας και υποβρύχιο, ενώ εκείνοι όχι. Με συνοπτικές διαδικασίες, σήμερα μιλάμε αρχαία ελληνικά! Τέτοια περισπούδαστα επιχειρήματα ακούμε συχνά από τους εκφραστές της άποψης ότι η αρχαία ελληνική γλώσσα είναι ζωντανή. Και δεν είναι μόνο οι συνήθεις φορείς του εθνικόφρονος ιδεολογήματος «ομόαιμον–ομόγλωσσον» περί της συνέχειας του ελληνισμού, αλλά και δημοφιλείς γλωσσολόγοι που μονοπωλούν τον τηλεοπτικό αέρα και χαϊδεύουν εν πολλοίς τα αυτιά του κοινού συναλλασσόμενοι με τη γλωσσική μυθολογία.
Από την πρώτη κατηγορία, γραφική είναι πια η περίπτωση του δικηγόρου, πολιτευτή και τηλεπερσόνας Κωνσταντίνου Πλεύρη, ο οποίος έφτασε να υποστηρίζει ότι ένας ομιλητής / μια ομιλήτρια της νέας ελληνικής μπορεί να μάθει αρχαία ελληνικά «εντός ενός λεπτού», αφού «το 100% της νέας ελληνικής γλώσσης καλύπτεται από τα αρχαία» και διότι «μιλάμε αρχαία ελληνικά, αλλά δεν το ξέρουμε». Η «διδακτική μέθοδός» του αφήνει στην άκρη τη δομή της γλώσσας (δηλαδή τις μορφές και τη σύνταξη των λέξεων), καθώς τη θεωρεί ασήμαντη πτυχή, και επικεντρώνεται στο λεξιλόγιο και συγκεκριμένα στις ομοιότητες λεξικών στοιχείων της αρχαίας με τη νέα ελληνική. Σύμφωνα με τη μέθοδό του, μπορούμε να κατανοήσουμε μέχρι και τα ομηρικά έπη, αρκεί να αναγνωρίσουμε τις αρχαιοελληνικές λέξεις ως ρίζες σε νεοελληνικές λέξεις και από εκεί να εξαγάγουμε τη σημασία τους: το ρήμα ἀλέξω σημαίνει την παρεμπόδιση, αφού το βρίσκουμε στο αλεξίσφαιρο, τα ουσιαστικά λῶπος, λᾶας και ἄρουρα σημαίνουν το ρούχο, την πέτρα και τη γη αντίστοιχα, αφού τα βρίσκουμε στα λωποδύτης, λατομείο και αρουραίος ποντικός. Δεν χρειαζόμαστε τίποτε άλλο! Για δοκιμάστε: Τοὔνεκα νῦν αὐτός τ’ ἀναχάζομαι ἠδὲ καὶ ἄλλους Ἀργείους ἐκέλευσα ἀλήμεναι ἐνθάδε πάντας (Ομήρου Ιλιάδα).
Όμως, η γλώσσα δεν είναι μόνο λέξεις. Μας είναι δυσάρεστο να παραδεχτούμε την πραγματικότητα, ότι για να κατανοήσουμε τα κείμενα της αρχαίας ελληνικής—όχι απλώς να πλησιάσουμε σημασίες μεμονωμένων λέξεων—χρειαζόμαστε, εκτός από λεξικό και γραμματική ανά χείρας, πληροφορίες για έναν ολόκληρο πολιτισμό που ζούσε και αναπτυσσόταν δεκάδες αιώνες πριν και δεν υπάρχει πια. Ό,τι κάνουμε, όταν μαθαίνουμε οποιαδήποτε ξένη γλώσσα.
Η θέση μου
Κανείς δεν αμφισβητεί ότι η αρχαία ελληνική είναι ο πρόγονος της νέας ελληνικής. Δεν μοιάζει όμως η διαχρονική εξέλιξη μιας γλώσσας με το γενεαλογικό δέντρο μιας οικογένειας; Οι απόγονοι κληρονομούν σαφώς τα γονίδια των προγόνων τους, τους μοιάζουν, ίσως να διατηρούν και το ίδιο όνομα. Αυτά όμως δεν κάνουν τους προγόνους λιγότερο νεκρούς.
Γλώσσα είναι πρώτα και πάνω από όλα η επικοινωνία και η χρήση· αλλιώς, δεν είναι παρά σκόρπιες λέξεις, σημασίες στο περίπου και ακαταλαβίστικοι γραμματικοί κανόνες. Αυτό ισχύει για κάθε γλωσσικό σύστημα διαφορετικό από τη μητρική μας γλώσσα. Όσο κι αν βελτιωθεί ο τρόπος διδασκαλίας της αρχαίας ελληνικής, όσο κι αν ο Νεοέλληνας προσεγγίσει τα κοινωνικά και πολιτισμικά συμφραζόμενα μέσα στα οποία διαμορφώθηκε και τα οποία με τη σειρά της επηρέασε, η αρχαία ελληνική γλώσσα ως ολοκληρωμένο σύστημα επικοινωνίας είναι ένα ιστορικά τετελεσμένο γεγονός, δεν υπάρχει πια.
28.5.2016. Γλωσσολόγος; Δηλαδή; Η αρχισυνταξία της εφημερίδας Η Σημερινή τόλμησε να εγκαινιάσει μια φιλόδοξη εβδομαδιαία στήλη με επιστημονικές προσεγγίσεις σε ποικίλα γλωσσικά θέματα γραμμένες σε απλή και κατανοητή γλώσσα για το ευρύ κοινό. Ένα χρόνο μετά, το Γλωσσοσκόπιο συνεχίζει να ανοίγει παράθυρα στον κόσμο της γλώσσας και των γλωσσών. Χρόνια πολλά και... γλωσσολογικά!
Δημοσίευση σχολίου
Αφήστε το σχόλιό σας ή κάνετε την αρχή σε μία συζήτηση
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.