Δευτέρα 21 Ιουνίου 2021

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΣΤΗΝ ΚΟΙΛΑΔΑ ΤΟΥ ΜΕΣΟΥ ΡΟΥ ΤΟΥ ΑΛΙΑΚΜΟΝΑ

 

Η ΜΑΚΡΟΧΡΟΝΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ, με παράλληλη άμεση παρατήρηση της σύγχρονης ζωής μιας περιοχής, αποτελεί αναμφίβολα έναν ιδανικό συνδυασμό στην προσπάθεια προσέγγισης και κατανόησης του παρελθόντος της. Πολύ δε περισσότερο, όταν πρόκειται για μια κλειστή γεωμορφολογικά περιοχή, όπως αυτή της κοιλάδας του μέσου ρου του Αλιάκμονα, με πανάρχαια και διαχρονική κατοίκηση, απόρροια των ιδιαίτερων φυσικών, οικονομικών και πολιτισμικών χαρακτηριστικών της.



Ανάλογα περιβάλλοντα θα μπορούσαν να αποτελέσουν το κατάλληλο χωρικό πλαίσιο για την εφαρμογή μιας νέας θεωρητικής μεθόδου κατανόησης και ερμηνείας του παρελθόντος. Η προσέγγιση αυτή, γνωστή ως «συγκειμενική» (contextual) αρχαιολογία, επικεντρώνει στην αναζήτηση των συμβολικών αρχών και των ιδεολογικών σχημάτων που βρίσκονται πίσω και συνδέουν τις παρατηρήσιμες όψεις των φαινομένων, και οι οποίες μέσα από δράσεις και πρακτικές προσδίδουν στα διάφορα πολιτιστικά σύνολα τα δικά τους ιδιαίτερα χαρακτηριστικά.

Στο θεωρητικό αυτό πλαίσιο, η οργάνωση του χώρου, στην οποία αντανακλώνται συμβολικές αρχές αλλά και στοιχεία κοσμολογίας, υπακούει, όπως όλος ο υλικός πολιτισμός, σε ιδεολογικά σχήματα και κανόνες, ιδιαίτερους για κάθε πολιτισμικό σύνολο. Οικονομικοί και οικολογικοί παράμετροι επηρεάζουν, αλλά δεν καθορίζουν την τελική επιλογή.




Το ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ των αποτελεσμάτων μιας τέτοιας προσπάθειας θα σας παρουσιάσουμε σήμερα, την οποία θα ολοκληρώσουμε σε επόμενη ανάρτησή μας. Βασίζεται στα τοπογραφικά – γεωμορφολογικά δεδομένα των θέσεων που επιλέχθηκαν διαχρονικά για κατοίκηση στην κοιλάδα του μέσου ρου του Αλιάκμονα, όπου έχουν καταγραφεί πολλές χωρικές και χρονικές ενότητες που εμφανίζουν επανάληψη, καθώς και χρονικές διαφοροποιήσεις και τάσεις στις εκάστοτε επιλογές.

Η ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΟΙΚΙΣΤΙΚΗ ΕΙΚΟΝΑ της περιοχής, που σύμφωνα με τα ιστορικά δεδομένα διαμορφώθηκε σε βάθος χρόνου, σε διάρκεια 1000 και πλέον ετών, προκύπτει από τη συνύπαρξη μεγάλου αριθμού οικισμών, που διαφοροποιούνται ως προς μια σειρά παραμέτρων: Τη χωροθέτηση, το μέγεθος, την εσωτερική χωροοργάνωση, το χρόνο και το λόγο και τον τρόπο ίδρυσής τους, τη διάρκεια της κατοίκησης, τη διαδικασία της εξέλιξης, τη βάση της οικονομίας, το ρόλο και τη σημασία τους στο ιστορικό και κοινωνικοοικονομικό γίγνεσθαι, την πολιτισμική τους παράδοση αλλά και τις ιδεολογικές αντιλήψεις των κατοίκων τους.



Στο νότιο τμήμα της κοιλάδας του μέσου ρου του Αλιάκμονα, όπου και επικεντρώνεται η μελέτη, προβάδισμα στην αρχαιότητα ίδρυσης στη σημερινή του θέση, φαίνεται να έχει το Βελβεντό, που κατοικήθηκε πιθανόν από τον 8ο αιώνα, από κατοίκους που διέμεναν λίγα χιλιόμετρα νοτιότερα, με βεβαιότητα όμως από τον 12ο αιώνα, περίοδος στην οποία ανάγονται κάποια από τα βυζαντινά μνημεία του. Ακολουθούν η Αιανή και η Καισάρεια, που ιδρύθηκαν μέσα στον 11ο αιώνα και στις αρχές του 12ου, όπως βεβαιώνουν και οι βυζαντινές εκκλησίες της Αιανής, μετά την καταστροφή του ρωμαϊκού και βυζαντινού οικισμού που υπήρχε στη θέση Παλιόκαστρο Καισάρειας.

Τη ζωή της βυζαντινής πόλης που είχε αναπτυχθεί στο Κάστρο, της σημαντικότερης από τις μεσαιωνικές πόλεις – κάστρα στο σημερινό νομό Κοζάνης, συνεχίζουν τα Σέρβια, στους πρόποδες του λόφου, με χρονολογία ίδρυσης το 1430. Ανάλογη διάρκεια ζωής, 600 περίπου ετών, φαίνεται να έχουν και πολλοί άλλοι μικρότεροι οικισμοί στην περιοχή νότια / νοτιοδυτικά της Κοζάνης, οι κάτοικοι των οποίων μετακινήθηκαν για διάφορους λόγους στις σημερινές τους θέσεις, εγκαταλείποντας αυτές της βυζαντινής εποχής, που εντοπίζονται συνήθως στην άμεση γειτονιά τους, μαρτυρώντας την ιστορική και δημογραφική συνέχεια.



Στην περίοδο της Τουρκοκρατίας όμως, με διάρκεια ζωής 300-600 ετών, ανάγονται και πολλοί άλλοι από τους σημερινούς οικισμούς, καθώς ο εποικισμός της περιοχής από Κονιάρους και Γιαρούκους Τούρκους που έγινε στα τέλη του 14ου αιώνα, οδήγησε σε μια έντονη δημογραφική ανακατάταξη. Οι ντόπιοι κάτοικοι, που διέμεναν αρχικά στην εύφορη κοιλάδα του Αλιάκμονα, πάνω σε οδικές αρτηρίες και κοντά στα μεγάλα κέντρα, εκδιώχθηκαν ή εξαναγκάστηκαν σε φυγή, ιδρύοντας νέους οικισμούς σε ορεινές και δυσπρόσιτες περιοχές, ενώ τις θέσεις τους κατέλαβαν οι εισβολείς. Στις περιοχές των οικισμών αυτών αλλά και σε άλλες όμορες θέσεις, στις αρχές του 20ού αιώνα με την ανταλλαγή των πληθυσμών, εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες, ιδρύοντας νέους οικισμούς. Ο νεότερος όμως οικισμός της περιοχής είναι αυτός της Νεράιδας, που ιδρύθηκε το 1972 από τους κατοίκους του ομώνυμου παραποτάμιου οικισμού που κατακλύστηκε από τα νερά της τεχνητής λίμνης Πολυφύτου.

Παράλληλα, πολλοί ορεινοί οικισμοί που εγκαταλείφθηκαν μέσα στον 20ό αιώνα για διάφορους λόγους, ανάμεσά τους και η Λάβα στις αρχές της δεκαετίας του 1970, λόγω καθίζησης του εδάφους, οι κάτοικοι των οποίων είχαν εγκατασταθεί σε συνοικισμούς εντός υφιστάμενων οικισμών ή είχαν ιδρύσει νέους σε άλλες θέσεις, τείνουν σήμερα να ξανασυγκεντρώσουν τους κατοίκους τους, με διαφορετικό όμως χαρακτήρα κατοίκησης.




Αυτό που προκύπτει από τα παραπάνω, είναι μια συνέχεια στην κατοίκηση της κοιλάδας από ντόπιους πληθυσμούς, για μιάμιση τουλάχιστον χιλιετία. Κατά περιόδους, και για λόγους που έχουν να κάνουν με την έλλειψη ασφάλειας των κατοίκων και της περιουσίας τους, λόγω των επικίνδυνων ιστορικών συνθηκών που είχαν δημιουργηθεί, παρατηρείται έντονη κινητικότητά τους εντός των ορίων της λεκάνης, σε θέσεις γειτονικές ή πιο απομακρυσμένες. Σε όσες εγκαταλείπονται, με βίαιο τρόπο ή προς αναζήτηση καλύτερης τύχης, παράγοντας που καθόρισε εν πολλοίς και την επιλογή των νέων θέσεων των οικισμών, η ζωή συνεχίζεται, δημογραφικά όμως διαφοροποιημένη.

Σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως στην περίπτωση των προσφύγων, η νέα κατοίκηση δεν εντοπίζεται πάνω στους προϋπάρχοντες οικισμούς, αλλά σε όμορες θέσεις.




Η δημογραφική σύνθεση πολλών υφιστάμενων σήμερα ντόπιων οικισμών, προέκυψε είτε από τη διάσπαση άλλων μεγαλύτερων, είτε από τη συνένωση μικρότερων οικιστικών μονάδων, συνήθως γειτονικών, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις το βασικό πυρήνα αποτέλεσαν μικρές πληθυσμιακές ή οικογενειακές ομάδες, από διαφορετικούς οικισμούς. Το ποσοστό των οικισμών που οφείλεται σε οργανωμένη μετεγκατάσταση πληθυσμών από μακρινές περιοχές ανέρχεται στο ίδιο περίπου ποσοστό με αυτό των ντόπιων οικισμών, ενώ σχεδόν μηδαμινό είναι αυτό της «αυτόβουλης» μετοικεσίας πληθυσμιακών ομάδων – φυγάδων από μακρινές περιοχές.

Η εξέλιξη και ανάπτυξη των υφιστάμενων σήμερα οικισμών, καθώς και ο ρόλος και η σημασία τους στη ζωή της περιοχής, δεν συνδέονται απαραίτητα ή αποκλειστικά με την αρχαιότητά τους, ούτε με την σημασία των παλιότερων οικισμών που αντικατέστησαν, ούτε και με τη γεωγραφική ή γεωμορφολογική τους θέση, καθόσον μάλιστα η αξιοποίηση των πλεονεκτημάτων της αποτελεί άμεση συνάρτηση του πολιτισμικού, οικονομικού και τεχνολογικού επιπέδου των κατοίκων κάθε εποχής. Είναι απόρροια ενός συνόλου παραμέτρων, με σημαντικό παράγοντα την οικονομία, οι οποίοι σε συνάρτηση με τις εκάστοτε ιστορικές συνθήκες, ανήγαγαν κατά περιόδους ορισμένους οικισμούς σε οικονομικά και διοικητικά κέντρα και οδήγησαν άλλους σε παρακμή ή εγκατάλειψη και ερήμωση.



Σημ.: Πιο αναλυτικά και για σχετική βιβλιογραφία, βλ. Α. Χονδρογιάννη-Μετόκη, «Η αρχαιολογική έρευνα στην κοιλάδα του μέσου ρου του Αλιάκμονα», Αρχαιολογία και Τέχνες, 2012, Κεφ. Α΄, www.arxaiologia.gr


ΜΕΡΟΣ 2ο: Η οικιστική εικόνα από τη νεολιθική έως και τη μεταβυζαντινή εποχή.
Μέχρι σήμερα, καταγράφηκαν στην πληττόμενη, από την τεχνητή λίμνη Πολυφύτου, και ευρύτερη περιοχή της κοιλάδας περισσότερες από 300 θέσεις οικισμών και νεκροταφείων όλων των περιόδων της ιστορίας και προϊστορίας. Oι μισές από αυτές, βρίσκονται στις όχθες της λίμνης και διαβρώνονται σε ποικίλο βαθμό από τα νερά.
Στην προϊστορική εποχή (7η-2η π.Χ. χιλιετία) ανήκουν 224 από τις 300 θέσεις και στους ιστορικούς χρόνους (1η π.Χ. χιλιετία έως και την εποχή της τουρκοκρατίας) 177, από τις οποίες οι 106 εντάσσονται στην αρχαϊκή, κλασική, ελληνιστική και ρωμαϊκή εποχή και οι 75 στη βυζαντινή και μεταβυζαντινή.
Τα αριθμητικά αυτά δεδομένα μαρτυρούν πυκνή κατοίκηση της κοιλάδας ήδη από το 6.500 π.Χ. και καθ’ όλη τη διάρκεια των προϊστορικών και ιστορικών χρόνων.
Σε σχέση με την ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΩΝ ΘΕΣΕΩΝ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗΣ, που αποτελεί το σημερινό θέμα μας, θα μπορούσαν να γίνουν οι παρακάτω γενικές παρατηρήσεις:



Σε όλες τις εποχές παρατηρείται ΕΝΤΟΝΗ ΜΕΤΑΚΙΝΗΣΗ εντός της κοιλάδας, με συχνή αλλαγή στη θέση κατοίκησης, συχνά σε όμορα πλατώματα ή λοφίσκους, χωρίς αυτό να υποδηλώνει απαραίτητα και πληθυσμιακή συνέχεια.
Η μεγαλύτερη ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΖΩΗΣ ενός οικισμού, χωρίς διακοπή, δεν υπερβαίνει τη χιλιετία, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων, ενώ πολλοί περισσότεροι είναι αυτοί που κατοικούνται μόνο σε μία χρονική περίοδο, για 300-500 χρόνια. Σε ορισμένες θέσεις ή ευρύτερες περιοχές, ιδιαίτερα πάνω στους δρόμους επικοινωνίας, παρατηρείται διαχρονική κατοίκηση, υποδηλώνοντας την σημασία τους και ανάγοντας τους αντίστοιχους οικισμούς σε σημαντικούς. Επιπλέον, σε καμία περίπτωση μέχρι τώρα δεν έχει επιβεβαιωθεί ανασκαφικά η αδιάλειπτη συνέχεια της ζωής ενός οικισμού, ενώ πολύ πιθανή είναι και η εποχική κατοίκηση ορισμένων από αυτούς.
Η οικιστική αυτή εικόνα, με ΣΥΝΥΠΑΡΞΗ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΡΙΘΜΟΥ ΟΙΚΙΣΜΩΝ, παρόμοιας διάρκειας ζωής, και ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΩΝ μεταξύ τους χωροταξικά, κοινωνικοοικονομικά και ιδεολογικά, χαρακτηρίζει την περιοχή μέχρι σήμερα, παρέχοντας αναλογικά συγκριτικά δεδομένα.
ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΠΟΥ ΕΠΙΛΕΓΟΝΤΑΙ για την ίδρυση των οικισμών διαφέρουν από περίοδο σε περίοδο και από εποχή σε εποχή, με μικρή, μεγαλύτερη ή παντελή απουσία χωροταξικής σύμπτωσης μεταξύ τους, υποδηλώνοντας διαφοροποιήσεις ή συμπτώσεις στα κριτήρια των εκάστοτε επιλογών, πιθανόν και στο κοινωνικό, οικονομικό ή ιδεολογικό περιβάλλον που τις υπαγόρευσε. Τα σχετικά δεδομένα εμφανίζουν επαναλαμβανόμενη μορφή, προσδιορίζοντας έναν ιδιαίτερο για την περιοχή χωροταξικό τύπο. Σημαντική διαφοροποίηση εμφανίζει επίσης και το ποσοστό συνέχειας στην κατοίκηση ανάμεσα στις διάφορες χρονικές περιόδους.
ΟΙ ΛΟΓΟΙ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΤΩΝ ΘΕΣΕΩΝ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗΣ αποτελούν ένα ενδιαφέρον ζήτημα προς διερεύνηση, ιδιαίτερα για τους προϊστορικούς χρόνους από τους οποίους λείπουν οι γραπτές πηγές. Η οικονομία, η κοινωνική και πολιτική κατάσταση αλλά και η ιδεολογία, πιθανόν σε σχέση και με τη πληθυσμιακή σύνθεση των διάφορων οικισμών, θα μπορούσαν ίσως να είναι κάποιοι από τους παράγοντες που κατά περιόδους επέδρασαν καθοριστικά στη χωροθέτηση των οικισμών της κοιλάδας.



ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ
Με βάση τις σύγχρονες θεωρητικές αρχές της «συγκειμενικής» αρχαιολογίας, όπως αυτές της ορίσαμε στην προηγούμενη ανάρτησή μας, και την ανάλυση των σχετικών δεδομένων, στα τοπογραφικά δεδομένα της κοιλάδας του μέσου ρου του Αλιάκμονα θα μπορούσαμε να αναγνωρίσουμε δύο κύριους τύπους ομοιοτήτων και διαφορών:
Α. Ο πρώτος έχει να κάνει με τη διαφοροποίηση που παρατηρείται μεταξύ Αρχαιότερης και Μέσης Νεολιθικής περιόδου, με τη Νεότερη και Τελική. Η πρώτη ομάδα οικισμών, η οποία εμφανίζει όμοιες χωρικές ομοιότητες και διαφορές με τις ίδιες χρονικές περιόδους, επιλέγει για κατοίκηση χαμηλές και ανοιχτές εκτάσεις. Η δεύτερη, αντίθετα, επιλέγει υπερυψωμένα πλατώματα ή λοφίσκους, αλλά και θέσεις που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν φυσικά οχυρές, ενώ οι μεγάλες χωρικές διαφορές τους παρατηρούνται με τις ίδιες σχεδόν περιόδους. Αυτή η διαφοροποίηση θα μπορούσε να αναδείξει ΔΥΟ ΒΑΣΙΚΟΥΣ ΤΥΠΟΥΣ ΚΟΙΝΩΝΙΩΝ: Τα τοπογραφικά δεδομένα της πρώτης ομάδας αντανακλούν μια ομοιογενή πολιτισμική περίοδο. Υποδηλώνονται ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ ΑΝΟΙΧΤΕΣ, με αίσθημα ασφάλειας και κοινωνικοοικονομική αλληλεξάρτηση, χωρίς ανάγκη τονισμού των ιδιαίτερων ταυτοτήτων. Παρόμοιες ιδεολογικές αντιλήψεις και κοινωνίες θα μπορούσαν να αντανακλούν και οι χωρικές επιλογές της ΠΕΧ και ΜΕΧ.
Αντίθετα, η ιδεολογική βάση των επιλογών των δύο νεότερων περιόδων, διαφοροποιείται. Δεν φαίνεται, ωστόσο, να εντοπίζεται τόσο στην ανάγκη άμυνας και προστασίας από κινδύνους εκτός της κοιλάδας, όσο στην ΑΝΑΓΚΗ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΗΣ, ΕΠΙΔΕΙΞΗΣ και ΠΡΟΒΟΛΗΣ των ταυτοτήτων των διάφορων κοινωνιών, η οποία φαίνεται να φτάνει στην υπερβολή της κατά την ΤΝ. Η τάση αυτή, θα μπορούσε να βασίζεται σε μια ιδεολογική αντίληψη που συνδέει την κοινωνική και οικονομική υπεροχή με την επιλογή ανάλογων θέσεων κατοίκησης. Η έντονη αίσθηση της διαφορετικότητας και η πιθανή ανταγωνιστική σχέση μεταξύ των κοινωνιών των δύο αυτών περιόδων στηρίζεται και από την ποικιλομορφία που αυτές εμφανίζουν σε όλες τις όψεις του υλικού πολιτισμού τους. Παρόμοιες ιδεολογικές αντιλήψεις και κοινωνίες, θα μπορούσαν να αντανακλούν οι χωρικές επιλογές της ΥΕΧ.
Β. Ο δεύτερος τύπος εντοπίζεται μεταξύ της Νεολιθικής και της Εποχής Χαλκού, αλλά και όλων των υπόλοιπων χρονικών περιόδων. Έγκειται στην επιλογή θέσεων με ή χωρίς προηγούμενη κατοίκηση. Η ανάλυση των σχετικών δεδομένων, του βαθμού συνέχειας της κατοίκησης δηλαδή, έδειξε κοινωνίες που επιδιώκουν τη σύνδεση με το παρελθόν και τους προγόνους, όπως οι νεολιθικές, οι οποίες χαρακτηρίζονται από σημαντικό ποσοστό συνέχειας της κατοίκησης, και άλλες, όπως αυτές της Εποχής Χαλκού, της Πρώιμης Εποχής Σιδήρου και των ιστορικών χρόνων, που χαρακτηρίζονται από πολύ μικρή έως απουσία συνέχειας της κατοίκησης μεταξύ των περιόδων, και από τάση για επιλογή θέσεων χωρίς προηγούμενες αναφορές. Η πρακτική αυτή θα μπορούσε να βασίζεται σε ΙΔΕΔΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΣΧΕΤΙΚΕΣ ΜΕ ΤΗΝ ΑΓΝΟΤΗΚΤΑ ΚΑΙ ΚΑΘΑΡΟΤΗΤΑ, οι οποίες οδηγούν στην αποφυγή των ήδη κατοικημένων θέσεων ως «μη καθαρών» και επικίνδυνων.


Οι ιδεολογικές αυτές αντιλήψεις που προσδιορίσαμε, αλλά και άλλες παρόμοιες, οι οποίες φαίνεται να βρίσκονται στη βάση των χωρικών επιλογών των διάφορων χρονικών περιόδων είναι δύσκολο προς το παρόν να επεκταθούν και στις ιστορικές περιόδους καθώς οι μεγάλες χρονικές αποστάσεις που μεσολαβούν μπορεί να καταστήσουν τα δεδομένα μη συγκρίσιμα, παρά τη χωρική σύμπτωση που διαπιστώνεται. Για παράδειγμα, μεταξύ ΝΝ/ΤΝ και Ελληνιστικής εποχής, της ΠΕΣ και της Ρωμαϊκής εποχής, και των προϊστορικών με τις βυζαντινές θέσεις).
Α. Χ.-Μ.

        

Σημ.: Πιο αναλυτικά και για σχετική βιβλιογραφία, βλ. Α. Χονδρογιάννη-Μετόκη, «Η αρχαιολογική έρευνα στην κοιλάδα του μέσου ρου του Αλιάκμονα», Αρχαιολογία και Τέχνες, 2012, Κεφ. Α




ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ (2... by Spiros Danias




Το θέμα της μονιμότητας στη... by Spiros Danias

Δημοσίευση σχολίου

Αφήστε το σχόλιό σας ή κάνετε την αρχή σε μία συζήτηση

Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.

Δημοφιλείς κατηγορίες

...
Οι πιο δημοφιλείς κατηγορίες του blog μας

Whatsapp Button works on Mobile Device only