Το 1821 μέσα από την ποίηση και το δημοτικό τραγούδι Η νίκη στα Δερβενάκια (26 Ιουλίου 1822)

  «Έλληνες, σήμερα εγεννήθημεν και σήμερα θα πεθάνωμεν για την σωτηρίαν της πατρίδος μας και δια την εδικήν μας… Σήμερα καθείς από εμάς θα καταδιώκη πολλούς, θα πάρετε λάφυρα πολλά και τους θησαυρούς του Αλή Πασά θα τους μοιράσετε με το φέσι…».

Μ’ αυτά τα λόγια ο Γέρος του Μοριά εμψύχωνε τους άνδρες του το πρωί της 26ης Ιουλίου 1822, ανήμερα της Αγίας Παρασκευής, όταν πληροφορήθηκε ότι οι Τούρκοι κατευθύνονταν από το Άργος προς την Κόρινθο, έχοντας επιλέξει τον δρόμο του Δερβενακίου.

Η μέρα επρόκειτο να κλείσει με μια από τις λαμπρότερες νίκες της Ελληνικής Επανάστασης χάρη στη στρατηγική ευφυΐα του Θ. Κολοκοτρώνη. Πιάνοντας τα στενά των Δερβενακίων (Δερβενάκι και Άγ. Σώστη) και τοποθετώντας έμπειρους πολεμιστές σε καίρια σημεία (Αγριλόβουνο και Παναγόρραχη), τσάκισε την πολυάριθμη στρατιά του Μαχμούτ Πασά Δράμαλη κι έσωσε γι’ άλλη μια φορά την επανάσταση στην Πελοπόννησο.

Στο Αγριλόβουνο τοποθέτησε 700 άνδρες μ’ επικεφαλής τον Γ. Δημητρακόπουλο, «τον δυνατώτερο καπετάνιο των βουνών»· στην Παναγόρραχη τον Αντ. Κολοκοτρώνη επίσης με 700 άνδρες· στη θέση Παληόχανο «όπου ο δρόμος στρίβει δια την Κουρτέσα» οπλαρχηγούς απ’ όλες τις επαρχίες και στις Χρυσοκουμαριές έκρυψε 800 άνδρες από το δικό του σώμα για να επιτεθούν ξαφνικά. Στο χωριό Ζαχαριά βρίσκονταν 150 άνδρες υπό τον παπα-Δημήτρη Χρυσοβιτσιώτη προκειμένου να ελέγχουν τον δρόμο προς τον Άγ. Γέωργιο. Για να μειώσει την πιθανότητα στροφής των Τούρκων προς τον Άγ. Γεώργιο, ο Κολοκοτρώνης τοποθέτησε σε μια ψηλή ράχη ένα ψευδοστράτευμα με ζώα, κάπες και φέσια που από μακριά έδιναν την εντύπωση μαζεμένου στρατού. Έστειλε μηνύματα στους Πλαπούτα, Παπανίκα, Νικηταρά και Φλεσσαίους να σπεύσουν προς ενίσχυσιν. Τον ενδιέφερε πολύ να φτάσει στον Άγ. Σώστη ο Νκηταράς, ο οποίος την προηγούμενη μέρα είχε λάβει εντολή να φύγει για την ανατολική Στερεά.

Αφού βεβαιώθηκε ότι η τουρκική εμπροσθοφυλακή κατευθυνόταν προς το Δερβενάκι, ο Κολοκοτρώνης έλαβε θέση στο Αγριλόβουνο. Στις 2 μ.μ. η εμπροσθοφυλακή μπήκε στο στενό και μισή ώρα αργότερα βρισκόταν στο Παληόχανο· οι υπερασπιστές του είχαν διαταχτεί να μη πυροβολήσουν εάν δεν έδινε εκείνος το σύνθημα. Σκοπός του ήταν να μαζευτούν όσο το δυνατόν περισσότεροι εχθροί ώστε με μια γενική επίθεση από Αγριλόβουνο και κρυμμένους στη Χρυσοκουμαριά να τους λιανίσει.

Μετά από μιάμισυ ώρα αγωνιώδους αναμονής ρίχτηκαν οι πρώτοι πυροβολισμοί. Στις 5 μ.μ. γενικεύτηκε η σύγκρουση με τον Αντ. Κολοκοτρώνη να προξενεί τη μεγαλύτερη φθορά στο Δερβενάκι. Ο κύριος όγκος του εχθρικού στρατού αναζητούσε διέξοδο σωτηρίας προς τον Άγ. Σώστη όπου στις 6 μ.μ. έφτασε ο Νικηταράς με τους Φλεσσαίους· εκεί έγινε η αγριότερη σφαγή της ημέρας. Όσοι Τουρκαλβανοί γλίτωναν από τον Αντ. Κολοκοτρώνη και ορμούσαν προς τον Άγ. Σώστη αποδεκατίζονταν από τα παλληκάρια του Νικηταρά· διέξοδος δεν υπήρχε. Ο Δράμαλης βλέποντας τη φοβερή καταστροφή, αναγκάστηκε να υποχωρήσει στην Τίρυνθα (Γλυκειά).

Δύο μέρες μετά την πανωλεθρία στα Δερβενάκια ο Δράμαλης αποφάσισε να επιστρέψει στην Κόρινθο μέσω Αγιονορίου. Οι λιγοστές ελληνικές δυνάμεις με 550 άνδρες κατάφεραν να τον πλήξουν γι’ άλλη μια φορά με αποτέλεσμα να χάσει 600 άνδρες, πολλά πολεμοφόδια και αντικείμενα αξίας. Στη μάχη του Αγιονορίου διέπρεψαν ο ανδρείος Νικηταράς και ο ορμητικός Νικήτας Φλέσσας· σημαντική υπήρξε η συμβολή των γυναικών της περιοχής.

Τέλη Οκτωβρίου ή Νοεμβρίου ο Δράμαλης πέθανε στην Κόρινθο είτε από λύπη είτε από τύφο. Ο Φωτάκος γράφει: «Τοιουτοτρόπως τελειώνουν τα πράγματα του κόσμου από τους δύο μαχομένους ο ένας θα χάση, όποιος λάβει την κακήν τύχην. Αλλ’ όταν κανείς χάση, τότε οι άλλοι οι έχοντες έξω τα πόδια των, τού λέγουν και τού σωρεύουν τόσα και άλλα σφάλματα».

Ο Μαχμούτ πασάς Δράμαλης εθεωρείτο πράος και αγαθός· κρίμα που ανήκε στους κατακτητές.

Ο Θ. Κολοκοτρώνης που συνέλαβε το σχέδιο καταστροφής της ισχυρής στρατιάς του Δράμαλη και πέτυχε μια περιφανή νίκη, στ’ Απομνημονεύματά του περιγράφει τη μάχη με δυο λακωνικές φράσεις: «τους εκαρτέρεσαν οι δικοί μας, τους έρριξαν μία μπαταρία τουφέκια, τους πισοδρόμησαν. Οι πασάδες επήγαν, εστάθηκαν εις την Τίρυνθο, εις την Γλυκειά, και ο Νικήτας ετραβήχθηκε με τον Παπαφλέσσα στο Αγιονόρι, πρώτα ήταν εις τον Άγιο Σώστη».

Πιο κάτω λέει: «Από την Κόρινθο επήγα εις την Τριπολιτσά δια να υποστηρίξω την Γερουσία. Οι άρχοντες εφθόνησαν δια τα κατορθώματα οπού έκαμα εις τον Δράμαλη, εφθόνησαν και την Γερουσία οπού με υποστήριξε».

Των Δερβενακίων

Φύσα, μαΐστρο δροσερέ κι’ αέρα του πελάγου,

να πας τα χαιρετίσματα στου Δράμαλη τη μάνα.

Του Δράμαλη οι μπέηδες, του Δράμαλη τ’ ασκέρι

στα Ντερβενάκια κοίτονται, κορμιά χωρίς κεφάλια.

βάνουν τη γης για στρώματα, πέτρες για μαξιλάρα,

βάνουν πανωσκεπάσματα του φεγγαριού τη λάμψη.

Ένα πουλάκι πέταξε κι ούλα το ερωτάνε:

«Πουλί, πώς πάει ο πόλεμος, το κλέφτικο ντουφέκι;

- Μπροστά πάει ο Νικηταράς, πίσω Κολοκοτρώνης,

και παραπίσω οι Έλληνες με τα σπαθιά στα χέρια!»

!. Άγαλμα Θ. Κολοκοτρώνη στα Δερβενάκια

2. Προτομή Νικηταρά στο Πεδίον του Άρεως, έργο του Γρηγορίου Ζευγώλη (1937)

3. Η εκστρατεία του Δράμαλη στο Άργος, πίνακας του Αλ. Ησαΐα (Εθνικό Ιστορικό Μουσείο)