Αρχαϊκός Πολιτισμός:

 

Α1. Οι Αρχαϊκοί Χρόνοι

Α1.1. Η εποχή των πειραματισμών

Γράφει ο Robin Osborn, σύγχρονός μας ιστορικός: «Το 800 π.Χ. ο ελληνικός κόσμος ήταν φτωχός, μικρός και ανοργάνωτος. Οι κοινότητές του ήταν μικρές, και φοβερά πιεσμένες για την επιβίωσή τους σε ένα φυσικό περιβάλλον εχθρικό. Οι Έλληνες ελάχιστες επαφές είχαν με τον εξωτερικό κόσμο και κανένα ιδιαίτερο κεφάλαιο, εκτός αν ως τέτοιο λογαριάσουμε έναν θησαυρό από παραδοσιακές ιστορίες και τις ισχυρές συντεχνίες που τις αφηγούνταν και τις διέδιδαν. Το 479 π.Χ., μετά την απόκρουση της εισβολής της Περσικής αυτοκρατορίας στη μητροπολιτική Ελλάδα, ο ελληνικός κόσμος εμφανίζεται εκτεταμένος και δυναμικός, με περίπλοκη οργάνωση, με διαρκώς αυξανόμενο πληθυσμό, και απείρως δημιουργικός.»

Αυτό που μεσολάβησε ήταν η λεγόμενη αρχαϊκή εποχή. «Αρχαϊκή» ονομάστηκε (με όρο δάνειον από την ιστορία της αρχαίας τέχνης) η ιστορική εποχή από τη λήξη των «σκοτεινών αιώνων» (8ος αι.) ως την έναρξη της κλασικής εποχής (μέσα 5ου αι.). Χαρακτηριστικό της: οι θεαματικές αλλαγές που διαμόρφωσαν σε όλο τον ελληνικό χώρο ένα μικτό σκηνικό, έντονης κρίσης αλλά και μεγάλης δημιουργικότητας σε όλα τα μέτωπα.

Με την έναρξη των αρχαϊκών χρόνων, ο ελληνικός κόσμος εισέρχεται στη σκηνή πολιτικά πλήρως διασπασμένος: οι προηγούμενοι ευρύτεροι σχηματισμοί των «σκοτεινών αιώνων» (1200-800 π.Χ.), ένας περιορισμένος αριθμός «φυλετικών κρατών» (μια σκιά των ακόμη ολιγάριθμων αλλά πολύ ισχυρότερων βασιλείων της μυκηναϊκής εποχής) είτε έχουν καταρρεύσει είτε έχουν χάσει την πρακτική πολιτική σημασία τους. Αρχίζει η μακρά περίοδος αντικατάστασής τους από ένα πλήθος μικροσκοπικών «κρατών-πόλεων» (πόλεων).

Η πόλις, η νέα μικρομονάδα κρατικής οργάνωσης αποτελείται από την «πόλη» και τη συνανήκουσα «χώρα» της: η πόλη αποτελεί έναν αστικό οικισμό, χτισμένο πάνω σε οχυρωμένο ύψωμα όπου κατοικούσε μεγάλο μέρος του πληθυσμού και η αριστοκρατία· ο υπόλοιπος πληθυσμός διέμενε στην ύπαιθρο, τον χώρο της αγροτικής παραγωγής, που τροφοδοτούσε και στήριζε την πόλη, για να μπορέσει η δεύτερη να λειτουργήσει θεσμικά, δηλαδή ως χώρος συνάθροισης των «πολιτών», διοίκησης και πολιτικών αποφάσεων. Κράτη τύπου «πόλεως» δημιουργήθηκαν στη διάρκεια πολλών αιώνων: η αρχαιότερη πόλις ιδρύθηκε τον 10ο αι. στην Αττική και οι τελευταίες στα μέσα του 4ου αι. π.Χ. στην Αχαΐα. Για πέντε αιώνες, στο μεγαλύτερο μέρος της μητροπολιτικής Ελλάδας και των αποικιών της στη Μεσόγειο, δεν υπάρχει μορφή κρατικής οργάνωσης ανώτερη από την πόλη.

Μια τόσο εκτεταμένη και τόσο ριζική μεταβολή του πολιτικού χάρτη δεν θα μπορούσε να γίνει ειρηνικά, ιδιαίτερα όταν την παρακολουθούσε ένας συνδυασμός πολιτικής αστάθειας και οικονομική δυσπραγίας. Πράγματι, όλα αυτά τα χρόνια δεν έπαψαν οι σοβαρές ταραχές να ακολουθούν η μια μετά την άλλη, από την έλλειψη αγροτικών κλήρων, τις ξηρασίες, την αγροτική υποπαραγωγή και την ανθρώπινη υπεργεννητικότητα. Στο κενό ισχυρής κεντρικής εξουσίας, την κατά τόπους πολιτική ομαλότητα την υπονομεύουν οι τύραννοι, ισχυρές προσωπικότητες χωρίς νόμιμα κληρονομικά δικαιώματα επί της εξουσίας, και την κλονίζουν οι διεκδικήσεις των μεγάλων μαζών του πληθυσμού, τις οποίες τώρα θωρακίζει η μυστηριακή διονυσιακή λατρεία, ένα σαρωτικό κίνημα θρησκευτικού ριζοσπαστισμού. Οι πολιτικές στάσεις και οι διασυνοριακοί πόλεμοι γίνονται ο κανόνας.

Η ισορροπία επέρχεται σταδιακά και με διαδικασίες, που διαφέρουν από τόπο σε τόπο: η διέξοδος από τις δυσμενείς οικονομικές συνθήκες και τις στάσεις ταυτίζεται με τη μεγαλειώδη αποικιακή εξάπλωση του ελληνισμού. Με πρωτοβουλία των καθέκαστα πόλεων, πέντε περίπου αιώνες μετά τον προηγούμενο αχαϊκό αποικισμό, τα όρια του «ελληνικού χώρου» διευρύνονται για άλλη μια φορά. Στον απέραντο χώρο, από την Ισπανία ως τον Καύκασο, και από τη νότια Ρωσία ως την Αίγυπτο, όπου εγκατασπείρονται αντίτυπα των ελληνικών πόλεων, αλλά και στην αναζωογονημένη μητρόπολη όλα πλέον αρχίζουν να είναι μεγάλα: η αρχιτεκτονική μνημειώδης (ποτέ δεν χτίστηκαν στον ελληνικό χώρο τόσο πολλοί και επιβλητικοί ναοί και ιερά σε τόσο μικρό διάστημα)· η τέχνη μεγαλουργεί στην αγγειογραφία, στη γλυπτική, στη μικροτεχνία· καίριες καινοτομίες εισάγονται, όπως το νόμισμα και η γραφή, και θεμελιώνονται η ιστορία, η φιλοσοφία, οι επιστήμες.

Αλλά ο αποικισμός συνεπάγεται και μαζική εισβολή ανατολικών επιδράσεων σε όλους τους τομείς· εμφανέστερα από οτιδήποτε άλλο «ανατολίζουν» οι εικαστικές τέχνες και η μουσική. Παραταύτα, οι Έλληνες κατάφεραν και αφομοίωσαν τις ξένες επιδράσεις· και, στη διαδικασία αυτήν, όχι μόνον δεν έχασαν τον εαυτό τους, αλλά αντίθετα τον βρήκαν. Γιατί από την τριβή με τους μη Έλληνες (τους αλλόγλωσσους, «βάρβαρους») διαμορφώνεται τώρα για πρώτη φορά όχι μόνον η ελληνική «ιδιοφυΐα» (και παίρνει τα οριστικά χαρακτηριστικά της), αλλά και η συνείδησή της, από την παρατήρηση ότι όλοι όσοι μιλούν την ίδια γλώσσα, ασπάζονται τους ίδιους θεούς και διατηρούν τα ίδια ήθη και έθιμα πρέπει δίχως άλλο να ανήκουν στην ίδια εθνότητα.

Συμβολικό σημείο αναφοράς της συνείδησης του ελληνισμού και της εθνικής ενότητας αναδεικνύεται ο Όμηρος. Εξ ορισμού το έπος αναπαράγει μια συνολική και πλήρη εικόνα του κόσμου. Και η ιδεολογία του πλήρους κόσμου των επών προβάλλει ως πρώτη αρετή την ακατάβλητη αγωνιστικότητα (το αἰὲν ἀριστεύειν), που την ενσαρκώνουν εμβληματικές μορφές σαν τους ήρωες της Ιλιάδας και τον Οδυσσέα. Αυτή η πολεμική-αθλητική εκδοχή της αγωνιστικότητας που διαποτίζει κάθε μορφή συλλογικής και ατομικής συμπεριφοράς -μηδέ της πολιτικής εξαιρουμένης- είχε έλξη ικανή να οδηγήσει τις νέες γενιές του ελληνισμού στη μεγαλειώδη εξόρμησή τους. Γι' αυτό δεν είναι διόλου τυχαίο ότι την καταγραφή των ομηρικών επών (που ως τότε κυκλοφορούσαν και διαδίδονταν προφορικά από τις συντεχνίες των ραψωδών) την οφείλουμε στον τυραννικό οίκο των Πεισιστρατιδών, ο οποίος ακόμη δίνει την εντολή η Ιλιάδα και η Οδύσσεια να εκτελούνται εφ' εξής δι' εκφραστικής απαγγελίας στους παναθηναϊκούς αγώνες.

Σαν αντιστάθμισμα, επομένως, προς τον πολιτικό κατακερματισμό του ελληνικού κόσμου, επέρχεται τελικά η προσπάθεια συνένωσής του στην πολιτιστική σφαίρα. Κορυφαία σήματά της αποτελούν η καθιέρωση των πανελληνίων αγώνων, η ίδρυση των αμφικτυονιών και το μέγα θρησκευτικό-πολιτικό κύρος του Μαντείου των Δελφών. Μέσα σ' αυτά τα συμφραζόμενα πρέπει να εγγραφεί, για να κατανοηθεί, και το φαινόμενο της λυρικής ποίησης, οι μεγάλοι εκπρόσωποι της οποίας ανέλαβαν να ανταποκριθούν στην συντελούμενη γύρω τους κοσμογονία με τη δική τους εμπνοή -μη διστάζοντας και να διαφοροποιηθούν ή και να συγκρουστούν, όταν χρειαζόταν, με την κυρίαρχη ομηρική ιδεολογία. Χάρη στη στάση τους ο παραδοσιακός ρόλος της ποίησης ως κοινωνικής και ιδεολογικής κριτικής απέκτησε πλέον πολυφωνικά χαρακτηριστικά, πράγμα που ευνόησε τη φιλοσοφική αναζήτηση και άνοιξε τον δρόμο προς τη δημοκρατία, το κορυφαίο επίτευγμα της επόμενης, της κλασικής, εποχής του ελληνισμού.

 Την αρχαϊκή εποχή οι ποιητές στρέφονται από την εξιστόρηση των θαυμαστών κατορθωμάτων των προγόνων (ομηρικά ηρωικά έπη) στη διδακτική ποίηση του Ησίοδου. Η ποίησή του εξιστορεί τη δημιουργία του κόσμου και την επικράτηση των θεών του Ολύμπου (Θεογονία) και δίνει συμβουλές και οδηγίες για τη ζωή και την ηθική των ανθρώπων (Έργα και Ημέραι). Κέντρο της ποίησης γίνεται πια η ειρήνη αντί του πολέμου.
 Αργότερα θα επικρατήσει η λυρική ποίηση. Τα ποιήματα αυτά άδονταν από τους δημιουργούς τους ή από ομάδες τραγουδιστών (χορική ποίηση) με τη συνοδεία μουσικής, λύρας ή φλογέρας (αυλού). Οι λυρικοί ποιητές ενδιαφέρονται περισσότερο για τον εσωτερικό ψυχικό κόσμο και τα συναισθήματα των ανθρώπων. Έτσι, άλλοτε υμνούν τους θεούς, τους αθλητές και τις νίκες τους στους πανελλήνιους αγώνες, καθώς και τα στρατιωτικά κατορθώματα και τις περιπέτειες, και άλλοτε περιγράφουν τις χαρές και τις λύπες του έρωτα και τη χαρά της ζωής˙ άλλοτε πάλι επαινούν τις πολιτικές αρετές ή σατιρίζουν τα ελαττώματα και τις αδυναμίες των ανθρώπων.
 Πολλά μεγάλα ονόματα ποιητών έχουν ξεχωρίσει την εποχή αυτή και η μεγάλη φήμη τους διατηρείται ζωντανή μέχρι σήμερα. Ο Αρχίλοχος από την Πάρο, ο Σιμωνίδης από την Κέα, ο Μίμνερμος από την Κολοφώνα, ο Αλκαίος και η Σαπφώ από τη Λέσβο, ο Αλκμάν στη Σπάρτη και ο Πίνδαρος από τη Βοιωτία είναι οι πιο γνωστοί ποιητές αυτής της περιόδου που ακούστηκαν και διαβάστηκαν με συγκίνηση και θαυμασμό από τους αρχαίους χρόνους μέχρι τη σημερινή εποχή.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΑΠΟ ΠΟΙΗΜΑ
ΤΟΥ ΑΛΚΑΙΟΥ
«ΤΑ ΔΕΙΝΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ»

Μα βέβαια και για μας μικρό δε βγήκε
κακό: γιατί μια τρέλ’ από τα ουράνια
στέλνοντας κάτου ο Δίας, σ’ έναν αγώνα
που μαύρον θρήνον έσυρε, πολλούς
ξεσήκωσε λεβέντες διαλεγμένους
για πόλεμο, έναν κι έναν, που μεγάλη
η δόξα τους πολύ μακριά έχει φτάσει.
Γιατί ψυχές αντρίκιες αυτοί, κάστρο
της πολιτείας, ορθώθηκαν αγνάντι
καθώς Εκείνος το’ θελε: και τότε
πολλούς η μοίρα βρήκε του θανάτου,
και οι άλλοι, όσοι σωθήκαμε, γεμάτοι
πληγές είχαμε μείνει αιματωμένες.

μετάφραση Παναγή Λεκατσά
από το βιβλίο του Θανάση Μητσόπουλου «Ανθολογία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας» (1966), σελ. 103

(Σημ. Ο τίλος του ποιήματος, όπως και αυτοί των επόμενων, οφείλονται στους μεταφραστές).

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΣΠΙΔΑ ΤΟΥ ΑΧΙΛΛΕΑ
ΙΛΙΑΔΑ, Σ, 478-490)

Σε μετάφραση Αλέξανδρου Πάλλη
Από το βιβλίο του Θανάση Μητσόπουλου «Ανθολογία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας» (1966), σελ. 37

…..Και πρώτα αρχίνησε μεγάλη ασπίδα στέρια,
πλουμιά ως την άκρη, και λαμπρό της έβαλε στεφάνι
τρίκλωνο γύρω αστραφτερό με το λουρί ασημένιο.
Ταύρου πετσί είχε ο δίσκος της πεντάδιπλο, και μέσα
του σκάλιζε άθια ένα σωρό με τη σοφή του τέχνη.
Έφτιασε μέσα εκεί τη Γης, μέσα γιαλό και Ουράνια,
Ήλιο εκεί μέσα ακούραστο, γιομόφωτο Φεγγάρι,
Κι όλα τα ζούδια τ’ ουρανού πούχει στεφάνι γύρω,
Βροχάστερα και Κυνηγό λαμπρόφεγγο και Πούλια,
κι’ Αρκούδα που πολλοί θνητοί κι’ Αμάξι τηνε κράζουν
που πάντα αφτού κλωθογυρνάει τον Κυνηγό θωρώντας
και μόνη αφτή μές’ του Ωκιανού δε λούζεται το κύμα.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΑΠΟ ΠΟΙΗΜΑ ΤΗΣ ΣΑΠΦΩΣ
«ΒΑΣΙΛΕΨΕ ΤΟ ΦΕΓΓΑΡΙ»

Το φεγγαράκι εμίσεψε
μεσάνυχτα σημαίνει,
Οι ώρες φεύγουν και περνούν
κι εγώ κοιμάμαι μόνη…

Μετάφραση Αργύρη Εφταλιώτη
Από το βιβλίο του Θανάση Μητσόπουλου
«Ανθολογία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας»
(1966), σελ. 108

Ξεχωριστοί πνευματικοί άνθρωποι, όπως ο Θαλής, o Αναξίμανδρος και ο Αναξιμένης από τη Μίλητο, ο Ηράκλειτος από την Έφεσο, ο Πυθαγόρας από τη Σάμο και πολλοί άλλοι ακόμη, α) προσπαθούν να κατανοήσουν με λογικό και όχι με μυθικό τρόπο τη δημιουργία του κόσμου και το νόημα της ζωής και β) να εξηγήσουν τα φυσικά φαινόμενα.
 Αναπτύσσονται λοιπόν η φιλοσοφία, η αστρονομία, η γεωγραφία, η μετεωρολογία και τα μαθηματικά. Ο Θαλής κατόρθωσε, μάλιστα, να προβλέψει την έκλειψη του ήλιου που έγινε στις ημέρες του και ο μαθητής του Αναξίμανδρος να σχεδιάσει τον πρώτο χάρτη του ουρανού και της γης.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΑΠΟ ΠΟΙΗΜΑ ΤΗΣ ΣΑΠΦΩΣ
«ΧΑΡΙΤΩΜΕΝΟ ΔΑΣΟΣ»

……….Χαριτωμένο δάσος
όλο μηλιές: μέσα οι βωμοί καπνίζουν
απ’ το λιβάνι.
Νερά κατάκρυα ανάμεσα στα κλώνια
κελαϊδούν: απ’ τα ρόδα γύρω ο τόπος
ολόσκιωτος: βαθύ τον ύπνο χύνουν
τα φύλλα ως σειούνται.
Στο λιβάδι, όπου βόσκουν τα πουλάρια,
οι ανοιξιάτικοι ανθοί θρασομανούνε:
γλυκό σα μέλι το άνηθο ευωδιάζει
(και το τριφύλλι).
Έλα Αφροδίτη, εδώ στεφανωμένη
να σμίξεις με νερό και στο τραπέζι
το νέχταρ να κεράσεις σε ποτήρια
μαλαματένια.

Μετάφραση Ιωάννη Κακριδή
Από το βιβλίο του Θανάση Μητσόπουλου
«Ανθολογία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας» (1966), σελ. 107

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΗΡΑΚΛΕΙΤΟ

Απόσπ. 22
Πόλεμος πάντων μὲν πατήρ ἐστί, πάντων δὲ βασιλεύς,
καὶ τοὺς μὲν θεοὺς ἔδειξε τοὺς δὲ ἀνθρώπους,
τοὺς μὲν δούλους ἐποίησε τοὺς δὲ ἐλευθέρους.
(Ο πόλεμος είναι πατέρας όλων, όλων βασιλιάς.
Άλλους ανέδειξε σε θεούς και άλλους σε ανθρώπους,
άλλους έκανε δούλους και άλλους ελεύθερους.)
Απόσπ. 40
Δεν μπορούμε να μπούμε δυο φορές στο ίδιο ποτάμι,
κατά τον Ηράκλειτο, ούτε ν’ αγγίξουμε δυο φορές
μια ουσία θνητή, γιατί σκορπίζεται και πάλι μαζεύεται
με την οξύτητα και την ταχύτητα της μεταβολής,
(και μάλιστα όχι πάλι, ούτε αργότερα, αλλά
ταυτόχρονα εμφανίζεται και χάνεται)
και πλησιάζει και απομακρύνεται.

J. Brun (επιμ.), Ηράκλειτος, μτφρ. Σ. Διαμαντή.
Μετάφραση αυθεντικών αποσπασμάτων
από Π. Γκέκα, εκδ. Πλέθρον, Αθήνα 1994

Με πολύ μεράκι αλλά και υπομονή συνεχίζουμε την προσπάθεια μας .Αθόρυβα …σιγά σιγά με πολύ   υπομονή αλλά και διάθεση προχωράμε 

Στόχος μας παραμένει να αρθρογραφούν οι πολίτες σε αθρα με   θέματα πολιτισμού   που  επιλέξουν

Το όνομα και επώνυμο αλλά η ευπρέπεια των άρθρων είναι απαραίτητα .Η διεύθυνση μας για επιστολές Άρθρα είναι   zantedanias@gmail.com 

Όπως έχουμε από την αρχή της προσπάθεια μας αναφέρει θα αναρτώνται μετά από έγκριση μας

Σας ευχαριστούμε από καρδιας

Τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους ο οποίος φέρει και την ευθύνη των γραφομένων και δε συμπίπτουν κατ’ ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας

https://www.youtube.com/channel/UC0wk2ge3sheyTkgpAkeBang