Η μικρασιατική εκστρατεία (1919-1922)

Breguet 14 της στρατιωτικής αεροπορίας στη Μικρά Ασία

Στις 30 Οκτωβρίου 1918 υπογράφεται μεταξύ των συμμάχων νικητών του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου (Entente) και της Οθωμανικής αυτοκρατορίας στο λιμάνι του Μούδρου της Λήμνου η ομώνυμη ανακωχή. Πάνω στο βρετανικό πολεμικό σκάφος «Αγαμέμνων» ο βρετανός αντιναύαρχος Arthur Calthorp έβαζε τα θεμέλια του τελικού διαμοιρασμού των εδαφών του, χρονίως, «μεγάλου ασθενούς»… Οι όροι ήταν εξοντωτικοί για την παραπαίουσα Οθωμανική αυτοκρατορία αφού οι σύμμαχοι αποκτούσαν τον έλεγχο των Στενών, η Οθωμανική αυτοκρατορία απογυμνωνόταν στρατιωτικά καθώς υποχρεωνόταν σε άμεση αποστράτευση και παράδοση του στρατιωτικού της υλικού ενώ επίσης έχανε τις περιοχές της Μεσοποταμίας, της Συρίας, της Αραβίας, της Κιλικίας και της Αρμενίας. Ο Σουλτάνος κατέστη ουσιαστικά ένα ανδρείκελο των συμμάχων στην Κωνσταντινούπολη. Η στιγμή δεν μπορούσε να είναι ιδανικότερη για την Ελλάδα να θέσει σε εφαρμογή το σχέδιο επέκτασης της στα πλαίσια της «Μεγάλης Ιδέας», το οποίο για πρώτη φορά στην ιστορία του εμφάνιζε σημαντικές πιθανότητες επιτυχίας. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος με υπομνήματα στις Μεγάλες Δυνάμεις προωθούσε τις ελληνικές διεκδικήσεις που στηρίζονταν στην παρουσία ελληνικών πληθυσμών στις διεκδικούμενες περιοχές. «Η Ελλάς δεν πηγαίνει εκεί που της λείπει η εθνολογική βάσις» τόνιζε ο ίδιος. Κορωνίδα των ενεργειών του αποτέλεσε η υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών στις 10 Αυγούστου 1920 με την οποία η Ελλάδα αποκτούσε τον έλεγχο του μεγαλύτερου μέρους της Ανατολικής Θράκης, την Ίμβρο και την Τένεδο ενώ θα διατηρούσε επί πενταετία τον έλεγχο της περιοχής της Σμύρνης και έπειτα ο λαός της με δημοψήφισμα θα αποφάσιζε αν η περιοχή θα ενσωματωνόταν στο ελληνικό κράτος. Ήδη από τις 15 Μαίου 1919 ελληνικός στρατός είχε αποβιβαστεί στην πόλη της Σμύρνης σε ένα κλίμα πανηγυρικό που δεν προμήνυε σε τίποτα την επακόλουθη καταστροφή.

Απέναντι σε αυτόν τον κατακερματισμό της πάλαι ποτέ ισχυρής αυτοκρατορίας πολλοί Τούρκοι αντιδρούν. «Η Τουρκία στους Τούρκους»είναι το σύνθημα των Νεότουρκων που οργανώνουν το κίνημα εθνικής αντίστασης των Τούρκων. Ηγέτης αδιαφιλονίκητος αναδεικνύεται ο Μουσταφά Κεμάλ, μετέπειτα «Ατατούρκ» (Τούρκος πατέρας μεταφράζεται το προσωνύμιο του και όχι πατέρας των Τούρκων). Ο Κεμάλ διαφώνησε εξ αρχής με τη διανομή των εδαφών και σταδιακά άρχισε να διαμορφώνει το σχέδιο δράσης του ενάντια σε όλους τους ξένους που διαμέλιζαν την χώρα του. Έτσι από την Αμάσεια στις 22 Ιουνίου 1922 καλεί σε απειθαρχία την σουλτανική κυβέρνηση της Κων/πολης ενώ ο ίδιος ξεκινάει τον «αγώνα της ανεξαρτησίας». Στα συνέδρια του Ερζερούμ (23-7-1919) και της Σεβάστειας (4-9-1919) θέτει την αρχή της εδαφικής ακεραιότητας των περιοχών που κατοικούνταν από Τούρκους και οραματίζεται τη δημιουργία μιας εθνικής κυβέρνησης. Πράγματι στις 23 Απριλίου 1920 στην Άγκυρα συγκαλείται η Μεγάλη Εθνοσυνέλευσηπου εκχωρεί στον Κεμάλ όλες τις εξουσίες της. Πλέον η κατακερματισμένη αντίσταση βρίσκει στο πρόσωπο του Κεμάλ τον ιθύνοντα νου της. Στόχοι του μεταξύ άλλων είναι η διαμόρφωση μιας συνεκτικής εθνικής ιδεολογίας ικανής να ενώσει και να εμπνεύσει τον λαό, να κάνει πόλεμο φθοράς ενάντια στους ξένους εισβολείς μέχρι να αποκτήσει αξιόμαχο εθνικό στρατό και τέλος να αναζητήσει συμμαχίες με τις χώρες της Entente στη βάση αμοιβαίων συμφερόντων εκμεταλλευόμενος και τις αντιθέσεις που προέκυπταν μεταξύ των συμμάχων.

Το σκηνικό λοιπόν της αντιπαράθεσης των δυο εθνών είχε στηθεί σε ευρωπαϊκό φόντο και το μόνο που απέμενε ήταν η χάραξη των στρατηγικών που θα ακολουθούσαν οι δύο στρατοί. Από τη μεριά τους οι Έλληνες διέθεταν έναν αξιόμαχο και καλά εξοπλισμένο στρατό αποτελούμενο από περίπου 300.000 άνδρες οι οποίοι είχαν πάρει το βάπτισμα του πυρός περίπου δέκα χρόνια νωρίτερα κατά τη διάρκεια των βαλκανικών πολέμων του 1912-13. Επιπρόσθετα με την ανάληψη της πρωθυπουργίας από τον Βενιζέλο στα 1910 ξεκίνησε ένα μεγαλεπήβολο πρόγραμμα εκσυγχρονισμού του στρατού με την προσθήκη νέων όπλων, όπως το αεροπλάνο, καθώς και η εδραίωση στο ανατολικό Αιγαίο του ελληνικού πολεμικού Ναυτικού με τον «Αβέρωφ» να καθίσταται ο αδιαφιλονίκητος τοποτηρητής των ελληνικών συμφερόντων. Παράλληλα ευρωπαίοι στρατιωτικοί σύμβουλοι, κυρίως Γάλλοι, εξοικειώνουν τους στρατιώτες στη χρήση των νέων όπλων. Από τη μεριά τους οι Νεότουρκοι στην αρχή είχαν τη δυνατότητα να παρατάξουν τον μόνο οργανωμένο εκείνη τη στιγμή «στρατό της Ανατολής» του στρατηγού Kazim Karabekir ο οποίος όμως μπορούσε να δραστηριοποιηθεί μόνο στην περιοχή του Καυκάσου. Ο Μουσταφά Κεμάλ λοιπόν αναγκάστηκε να στηριχτεί στον αντάρτικο αγώνα βασιζόμενος στους φοβερούς και τρομερούς «τσέτες», που αποτελούσαν άτακτες ομάδες ανταρτών που σκοπό είχαν σύμφωνα με τον Fuad Balkan «να καίνε, να καταστρέφουν και να σκοτώνουν ανελέητα για την πατρίδα και το έθνος τους». Σε καμία περίπτωση πάντως ο Κεμάλ δεν σκέφτηκε μετωπική αντιπαράθεση με τον ελληνικό στρατό και αρκέστηκε το πρώτο διάστημα σε πόλεμο φθοράς του αντιπάλου. Παράλληλα η «Ειδική Οργάνωση» (Teskilat-i Mahsusa) αναλαμβάνει τη στελέχωση των τσετών με άτομα του κοινού ποινικού δικαίου που απελευθερώνονταν από τις φυλακές.

Η εδραίωση του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη φάνηκε να δικαιώνει τον πολιτικό και στρατιωτικό σχεδιασμό του Βενιζέλου. Όμως όπως πολλές φορές στην ιστορία υπεισέρχεται ο «αστάθμητος παράγων» έτσι και τον Νοέμβριο του 1920 ο ιθύνων νους της εδαφικής επέκτασης της Ελλάδας, ο Ελευθέριος Βενιζέλος που επιβίωσε και της απόπειρας κατά της ζωής του αμέσως μετά την υπογραφή της συνθήκης των Σεβρών, χάνει απρόσμενα και λόγω εκλογικού νόμου τις εκλογές και την διοίκηση της Ελλάδας αναλαμβάνει ένας συνασπισμός φιλοβασιλικών κομμάτων με επικεφαλής τον Δημήτριο Γούναρη. Αμέσως διενεργούν δημοψήφισμα σχετικά με την επιστροφή του βασιλιά Κωνσταντίνου στις 22 Νοέμβρη 1920 με το αποτέλεσμα να είναι «ηλίου φαεινότερο» νοθευμένο αφού υπέρ της παλινόρθωσης τάχτηκαν 999.960 και κατά 10.383…! Όταν μάλιστα στις προηγηθείσες εκλογές της 1ηςΝοεμβρίου ο Βενιζέλος έλαβε 375.803 ψήφους έναντι 368.678 της ενωμένης αντιπολίτευσης… Η αντίστροφη μέτρηση πλέον για την καταστροφή είχε ξεκινήσει καθώς οι πρόθυμοι κατά το παρελθόν σύμμαχοι με την επάνοδο του γερμανοθρεμένου βασιλιά των Ελλήνων άλλαξαν άρδην στάση απέναντι στα ελληνικά αιτήματα. Η αρχή έγινε με την απόσυρση της κάλυψης σε συνάλλαγμα που είχαν παράσχει Άγγλοι, Γάλλοι και Αμερικάνοι στην ελληνική κυβέρνηση, ώστε η τελευταία να κόψει παραπάνω χρήματα για να χρηματοδοτήσει την εκστρατεία στη Μικρά Ασία. Αποτέλεσμα αυτής της κίνησης ήταν η δημιουργία πληθωριστικού νομίσματος, που αντιμετωπίστηκε όμως έξυπνα από την ελληνική κυβέρνηση με την περιβόητη «διχοτόμηση της δραχμής» που ουσιαστικά υποτιμούσε το νόμισμα κατά 50%. Πολύ δε περισσότερο η πορεία προς την καταστροφή ενισχυόταν από τα μεγαλεπήβολα σχέδια των νέων κυβερνώντων οι οποίοι αφού εζήλωσαν την βενιζελική δόξα βάλθηκαν ανόητα και μυωπικά να την ξεπεράσουν. Οι πολιτικοί ηγέτες αδυνατώντας προφανώς να κατανοήσουν το κεμαλικό σχέδιο διατάσσουν προέλαση και ο αρχιστράτηγος Αναστάσιος Παπούλας εκδίδει στις 23 Μαρτίου 1920 την ημερήσια διαταγή που διέταζε προέλαση στα ενδότερα της Μικράς Ασίας, μακριά από τις οχυρωμένες θέσεις της Σμύρνης και τα κέντρα εφοδιασμού: «Στρατιώται, θα επιτεθώμεν! Ο προ ημών εχθρός είναι εκείνος τον οποίον νικάτε και καταδιώκετε, αφής στιγμής επατήσατε τα πόδια επί της ακτής της Ελληνικής Ιωνίας. Σας γνωρίζει καλώς. Προ της ορμής σας τρέπεται ακατασχέτως προς τα ενδότερα.» Προφανώς και ο Κεμάλ «εγνώριζε καλώς» τον ελληνικό στρατό αλλά και τη στρατηγική του…Ο μόνος από το ελληνικό επιτελείο που σκέφτηκε με σύνεση και στρατηγική ήταν ένας επιτελικός αξιωματικός ονόματι Ιωάννης Μεταξάς. Μάταια προσπάθησε να πείσει για το παράτολμο του επιχειρήματος αλλά προφανώς το κυνήγι της δόξας ήταν προτιμότερο για τους στρατηγούς… Με τον Ι. Μεταξά συμφωνούσαν, για διαφορετικούς λόγους όμως, και οι Έλληνες κομμουνιστές που έβλεπαν γενικά στην εκστρατεία έναν πόλεμο επεκτατικό. Έτσι το χειμώνα του 1920 η ελληνική γραμμή άμυνας σταθεροποιείται στη νοητή γραμμή που ενώνει το Εσκί-Σεχίρ με το Αφιόν Καραχισάρ. Σκοπός είναι για το ελληνικό επιτελείο η προέλαση μέχρι την καρδιά του κεμαλικού εθνικισμού την Άγκυρα.

Η προέλαση συνεχίστηκε την άνοιξη του 1921 με τις γραμμές ανεφοδιασμού να εκτείνονται πλέον στα 400 χιλιόμετρα μέχρι τα πρόθυρα της Άγκυρας, μέσα από άνυδρες έρημους τις οποίες διέσχιζαν οι Έλληνες πεζή…178.000 οπλίτες με 5.500 αξιωματικούς έφτασαν κατάκοποι και σχεδόν χωρίς εφόδια στους ορεινούς όγκους έξω από την Άγκυρα. Εκεί τους περίμενε ο Κεμάλ που δήλωνε νωρίτερα σε δημοσιογράφους «θα αμυνθώ μπροστά στην Άγκυρα, θα αμυνθώ μέσα στην Άγκυρα, θα αμυνθώ πίσω από την Άγκυρα». Και πράγματι αυτό έπραξε. Όσο οι Έλληνες προετοίμαζαν το τελειωτικό χτύπημα ενάντια στον Κεμάλ αυτός ήδη είχε συμφωνήσει για την σοβιετοποίηση της Αρμενίας τον Δεκέμβρη του 1920 και τον Μάρτιο του 1921 υπέγραψε τη «συνθήκη φιλίας και αδελφοσύνης» με τη Μόσχα. Αυτή η διπλωματική επιτυχία του επέτρεψε τελικά να μεταφέρει τη στρατιά του Καυκάσου στο δυτικό μέτωπο. Παράλληλα τον Ιούλιο του 1921 οι Γάλλοι και οι Ιταλοί, ενάντια στους οποίους είχε οργανωθεί ισχυρή τοπική τουρκική αντίσταση, αποφασίζουν να εγκαταλείψουν την Ανατολία. Πλέον ο Κεμάλ κινητοποιεί το σύνολο του στρατού του ενάντια στους Έλληνες και μόνο. Τέλος και στο διπλωματικό επίπεδο με τη συνθήκη του Λονδίνου (Φεβρουάριος 1921) οι Σύμμαχοι δέχονταν ως μοναδικό Τούρκο συνομιλητή την κυβέρνηση της Άγκυρας. Πράγματι η επίθεση στην Άγκυρα στέφεται με παταγώδη αποτυχία. Ήταν μάλιστα τέτοια η έλλειψη εφοδίων που οπλίτες στέλνονταν με εφ’ όπλου λόγχη να καταλάβουν οχυρά πολυβολεία…Η τακτική του Κεμάλ είχε αποδώσει απόλυτα. Στις 26 Αυγούστου 1922 ξεκινά η μαζική αντεπίθεση των Τούρκων, η οποία έχει τέτοια ένταση που στις 9 Σεπτέμβρη μπαίνουν στην Σμύρνη. Την άτακτη απαγκίστρωση του ελληνικού στρατού ακολουθούν χιλιάδες Έλληνες της Ανατολίας που φοβόντουσαν τα τουρκικά αντίποινα. Αυτό που ακολουθεί στην «άπιστη Σμύρνη» το μετέφεραν ως εμάς οι μαρτυρίες των ανθρώπων που κατάφεραν να ξεφύγουν αλλά και οι φωτογραφίες των «ανήκουστα αναίσθητων» συμμάχων που στο όνομα μια ασαφούς «ουδετερότητας» γίνονταν θεατές της σφαγής που ακολούθησε την είσοδο των «τσετών» στην πόλη.

Αυτό που για εμάς αποτελεί καταστροφή για τους γείτονες μας είναι επιτυχία. Ο «αγώνας της ανεξαρτησίας» όπως είναι γνωστά τα γεγονότα της περιόδου στην Τουρκία, δεν είναι τίποτε άλλο για τους Τούρκους παρά το επιστέγασμα μιας σειράς πολέμων που ξεκίνησαν στα Βαλκάνια το 1912-13 και που μέχρι το 1922 είχαν συρρικνώσει σε πρωτόγνωρο βαθμό την παραπαίουσα Οθωμανική αυτοκρατορία. Ο Κεμάλ οργάνωσε το κίνημα αντίστασης ενάντια στον διαμελισμό της Μικράς Ασίας από τους συμμάχους και παράλληλα τη μετάβαση στο διάδοχο εθνικό κράτος των Τούρκων. Ο Δημήτρης Φωτιάδης στο βιβλίο του «Σαγγάριος, εποποιία και καταστροφή στην Μικρά Ασία» αναφέρει πως «τακτικά νικήσαμε, στρατηγικά νικηθήκαμε». Αυτό που στους επιτελείς μας φαινόταν μια εύκολη υπόθεση εξελίχτηκε στην πλέον βαρύγδουπη αποτυχία της Ελλάδας στον 20ο αιώνα. Μέχρι και τις εκλογές του Νοεμβρίου του 1920 η απόφαση του Βενιζέλου ήταν να οχυρωθεί ο ελληνικός στρατός στην περιοχή της Σμύρνης. Η εγγύτητα με τα νησιά καθώς και ο ναυτικός έλεγχος του Αιγαίου καθιστούσαν απρόσκοπτο τον εφοδιασμό και την οποιαδήποτε επιθετική ενέργεια από πλευράς Τούρκων μάλλον παρακινδυνευμένη. Ευτυχώς για τους Τούρκους ο διχασμός των Ελλήνων αποτέλεσε τον άσσο στο μανίκι τους…Η απώλεια της εξουσίας από τον Βενιζέλο αποτέλεσε κομβικό σημείο για τη μετέπειτα πορεία των πραγμάτων. Ο βασιλιάς και το επιτελείο του θέλοντας να φτάσουν το μεγαλοϊδεατισμό στα όρια του προέλασαν σε μέρη που ακόμη και ένας σύγχρονος στρατός θα δυσκολευόταν… Και προφανώς κανείς εκ των επιτελών του Κωνσταντίνου δεν είχε μελετήσει αρκούντως την «Τέχνη του πολέμου» του Σουν Τζου… Οι Έλληνες νικούσαν σε όλες τις μάχες που έδιναν κατά την προέλαση τους άλλα κάνεις από τους επιτελείς δεν διέβλεψε το μακροπρόθεσμο στρατηγικό σχεδιασμό του Κεμάλ που συνίστατο στην εφαρμογή της ρήσης του μεγάλου Κινέζου στρατηγού που ανέφερε πως «θα νικήσει εκείνος που ξέρει πότε να πολεμήσει και πότε να αποφύγει τον πόλεμο». Ο Κεμάλ κινήθηκε απαρέγκλιτα πάνω σε αυτόν τον άξονα. Για τρία περίπου χρόνια αποφεύγει ανοιχτές μετωπικές μάχες με τους Έλληνες και απλώς τους παρενοχλεί με δολιοφθορές και αντάρτικο, μέχρι τη στιγμή που θα ανασυγκροτήσει το στρατό του. Για τον ελληνικό μεγαλοϊδεατισμό αυτή η καταστροφή αποτέλεσε και το κύκνειο άσμα του. Ο Βενιζέλος πράγματι ήταν ο πρώτος και τελευταίος που προσπάθησε να εφαρμόσει, με σημαντικές πιθανότητες επιτυχίας αρχικά είναι η αλήθεια, ένα ρεαλιστικό πολιτικό πρόγραμμα βασισμένο στην Μεγάλη Ιδέα. Επιστέγασμα των προσπαθειών του η υπογραφή της συνθήκης των Σεβρών. Οι πολιτικοί του διάδοχοι όμως λιγότερο ρεαλιστές και συνεπώς λιγότερο προνοητικοί τίναξαν στον αέρα την προσπάθεια του Βενιζέλου. Αποτέλεσμα ο βίαιος ξεριζωμός από τις εστίες τους περίπου 2.000.000 Ελλήνων της Μικράς Ασίας. Πολιτικός διχασμός και στρατηγική ανικανότητα οδήγησαν στο κυριότερο φιάσκο της νεότερης ελληνικής ιστορίας. Από τους ταλαίπωρους οπλίτες που ανόητα διατάζονταν να καταλάβουν εξ εφόδου οχυρωμένες θέσεις κανείς δεν θα τολμήσει να ζητήσει ευθύνες. Ήταν ίσως από τους τελευταίους πολέμους που οι στρατηγοί κινούσαν τις μονάδες τους αδιαφορώντας για το ανθρώπινο κόστος σε ζωές. Κλεισμένοι στα στρατηγεία τους μίλια πίσω από την πρώτη γραμμή, άλλα φαντάζονταν και άλλα συνέβαιναν…