Ποιοι παράγοντες πρέπει να συνεργήσουν, ώστε να δημιουργηθεί ένας ανεξάρτητος διανοητής; Αυτό το ερώτημα προβάλλει αμέσως, μόλις κοιτάξουμε τη μοναδική πορεία της ζωής και του έργου του Κορνηλίου Καστοριάδη, ο οποίος πέθανε στο Παρίσι, στις 26 Δεκεμβρίου 1997, σε ηλικία εβδομήντα πέντε ετών.
Πράγματι, ο Κορνήλιος Καστοριάδης μαζί με την Χάννα Άρεντ -με την οποία μπορούμε να τον συγκρίνουμε και κατά διάφορους άλλους τρόπους- είναι οι δύο επιφανείς Selbstdenker, οι δύο επιφανείς ανεξάρτητοι διανοητές της μεταπολεμικής εποχής. Πριν προχωρήσω όμως στο ερώτημα που έθεσα, θα ήθελα να σημειώσω ορισμένα σημαντικά δεδομένα της αξιοθαύμαστης πορείας του.
Ο Κορνήλιος Καστοριάδης έζησε επί πενήντα χρόνια στο Παρίσι, πόλη που περισσότερο από κάθε άλλη πόλη του κόσμου πλήττεται από παντός είδους μόδες. Κι όμως, όλα αυτά τα χρόνια, έμεινε αλώβητος από τα διάφορα «διανοητικά ρεύματα», τα οποία κατά διαστήματα ανθούσαν στη γαλλική πρωτεύουσα. Και κατόρθωσε να χαράξει μια πορεία που την κράτησε πάντα σταθερά προσανατολισμένη στα θεμελιώδη θεωρητικά και πολιτικά θέματα, πορεία που ακολούθησε τη δική της εσωτερική λογική και πέτυχε να φθάσει σε έναν αξιοθαύμαστο βαθμό συνοχής.
Αξίζει να υπενθυμίσω, επίσης, ότι μετά τον πόλεμο η γαλλική ιντελλιγκέντσια -σχεδόν χωρίς εξαίρεση- ήταν υποχείριο του Κομμουνιστικού Κόμματος και αναλωνόταν στην υπεράσπιση της Σοβιετικής Ένωσης. Την εποχή εκείνη ο Κορνήλιος Καστοριάδης, παρ’ ότι ήταν μέλος της Τετάρτης Διεθνούς, προχωρούσε περαιτέρω απορρίπτοντας και τις ίδιες τις τροτσκιστικές θέσεις.
Ήδη από τότε ο Κορνήλιος Καστοριάδης υποστήριζε ότι η Σοβιετική Ένωση δεν ήταν ένα εκφυλισμένο εργατικό κράτος -όπως συνέχιζαν να πιστεύουν οι τροτσκιστές- αλλά μια νέα μορφή ταξικής καταπίεσης. Ήδη από τότε, υποστήριζε ότι η Σοβιετική Ένωση είχε απογυμνωθεί από κάθε επαναστατικό στοιχείο. Εξ άλλου, είναι πολύ γνωστή η σαρκαστική του διατύπωση: «Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών:τέσσερεις λέξεις, τέσσερα ψεύδη– ούτε ένωση, ούτε σοβιετική, ούτε σοσιαλιστική, ούτε δημοκρατία».
Επιστρέφω στο αρχικό μου ερώτημα: ποιοι παράγοντες πρέπει να συνεργήσουν, ώστε να δημιουργηθεί ένας απολύτως ανεξάρτητος διανοητής;
Θα επιχειρήσω τρεις υποθέσεις σχετικά με την ανυπέρβλητη ικανότητα του Καστοριάδη να διατηρήσει την ανεξαρτησία του για πενήντα ολόκληρα χρόνια.
ΠΡΩΤΗ ΥΠΟΘΕΣΗ. Η πορεία της ταύτισης. Ο Κορνήλιος Καστοριάδης γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη, τον Μάρτιο του 1922. Δύο μήνες μετά, εξ αιτίας της ελληνοτουρκικής σύγκρουσης στη Μικρά Ασία, η οικογένεια του εγκαταλείπει την Κωνσταντινούπολη -όπως έκαναν και πολλές άλλες οικογένειες ελληνικής καταγωγής- και εγκαθίσταται στην Αθήνα, όπου ο Κορνήλιος περνά τα νεανικά του χρόνια.
Σε ηλικία δεκατριών ετών, καταβροχθίζει ήδη τους μεγάλους Έλληνες φιλοσόφους. Τους διαβάζει στις εκδόσεις τσέπης που όλο και κάποια από αυτές έχει πάντοτε μαζί του. Κι αργότερα, όταν τον ακούει κανείς να διαβάζει τα δικά του κείμενα, δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία: ο Κορνήλιος ταυτίζεται με την ελληνική φιλοσοφική παράδοση. Τόσο οι ομιλίες, όσο και τα γραπτά του εκείνης της εποχής, είναι γεμάτα παραθέματα από την αρχαία ελληνική γραμματεία. Μάλιστα, ορισμένες φορές δίνει την εντύπωση ότι χρησιμοποιεί αυτά τα παραθέματα ως εγγυητές της αλήθειας των απόψεων του. Οι επικριτές του ισχυρίζονται πως πρόκειται για πομπώδη επιτήδευση. Εκείνοι που τον αγαπούν ξέρουν πως πρόκειται για τη γοητευτική ταύτιση ενός νέου με τους ήρωες του: τον Σωκράτη, τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη.
Πάντως, το σημαντικό είναι ότι η ταύτιση αυτή, όπως και τόσες άλλες -εν ολίγοις, η εμπιστοσύνη του στην πληθώρα και την ποιότητα των στοιχείων που είχε εσωτερικεύσει-, συνέβαλε πάρα πολύ στην ικανότητα του να διατηρεί την ανεξαρτησία του, παρά τις περιπέτειες και τις αντιξοότητες που του επεφύλαξε το εξωτερικό περιβάλλον.. Δεν επρόκειτο, δηλαδή, ούτε για υποτέλεια, ούτε για προσήλωση, ούτε για σχολαστική υποστήριξη της παράδοσης.
Σύμφωνα με τον Καστοριάδη, «είμαστε μεν προσδιορισμένοι από την παράδοση μας, όχι όμως υποδουλωμένοι σ’ αυτήν». Ο ίδιος άντλησε στοιχεία από την αρχαία ελληνική παράδοση, για να της ασκήσει κριτική και να την ξεπεράσει» με έναν πραγματικά ριζικό τρόπο. Έτσι, λοιπόν, απομακρύνθηκε από αυτήν, ενώ ταυτόχρονα την επεξεργαζόταν.
ΔΕΥΤΕΡΗ ΥΠΟΘΕΣΗ. Η παντοδυναμία. Ορισμένοι παρατηρούν – προσπαθώντας να αναδείξουν την παθολογία των ψυχαναλυτών και να δυσφημίσουν την ψυχανάλυση- ότι οι ψυχαναλυτές κατά κανόνα εστιάζουν την προσοχή τους στα προβλήματα που προκαλούν στους ίδιους προσωπικά τη μεγαλύτερη αναστάτωση. Η παρατήρηση αυτή ευσταθεί, μόνον εφόσον θεωρήσει κανείς ότι οι ψυχαναλυτές οφείλουν οι ίδιοι να είναι απαλλαγμένοι από ψυχολογικές δυσκολίες. Όμως θα προχωρήσω περισσότερο και θα ρωτήσω: οι άνθρωποι δεν είναι πιο δημιουργικοί, όταν επεξεργάζονται προβλήματα -όπως, λόγου χάριν, ο Φρόυντ με τα «οιδιπόδεια σχήματα» και ο Winnicot με τον «αποχωρισμό»- με τα οποία έχουν κάποια εσωτερική οικειότητα;
Το θέμα που βρίσκεται στο κέντρο των ψυχαναλυτικών θεωριών του Κορνηλίου είναι, σαφώς, η παντοδυναμία. Οποιοσδήποτε τον έχει ακούσει να παίζει πιάνο -η ερμηνευτική του γκάμα εκτεινόταν από το fortissimo στο fortissimo— θα έχει οπωσδήποτε αντιληφθεί ότι η αίσθηση της παντοδυναμίας ήταν δρώσα δύναμη στην προσωπικότητα του.
Η υπόθεση που κάνω είναι η ακόλουθη: η αίσθηση της παντοδυναμίας του Κορνηλίου συνέβαλε, χωρίς αμφιβολία, ιδίως στη νεότητα του, τόσο στη δυσκολία του να δουλεύει σε πολιτικές ομάδες όσο και στην ιδεολογική μαχητικότητα του. Όμως αυτή η αίσθηση παντοδυναμίας τον βοήθησε κιόλας να μπορεί να στέκεται μόνος. Να στέκεται μόνος -όταν πίστευε ότι εκείνος είχε δίκιο και οι άλλοι άδικο-, σε πολλές περιπτώσεις, στις οποίες άτομα πιο αδύναμα ασφαλώς θα είχαν υποκύψει στις πιέσεις της ομάδας.
ΤΡΙΤΗ ΥΠΟΘΕΣΗ. Η απόλυτη αίσθηση μιας θηριώδους ζωτικότητας. Αυτό το στοιχείο -θα το μείωνα, εάν το ονόμαζα απλώς «χαρά της ζωής»– ήταν ολοφάνερο σε οποιονδήποτε γνώριζε τον Κορνήλιο. Ήταν πράγματι φανερό πόσο μεγάλη ικανοποίηση έπαιρνε από τις απολαύσεις της ζωής το φαγητό, το κρασί, την παρέα, το χιούμορ, τη μουσική.
Είμαι σίγουρος ότι αυτές οι απολαύσεις λειτουργούσαν αντισταθμιστικά και τον βοηθούσαν να αντιμετωπίζει τις πολλές σκοτεινές περιόδους και τις απογοητεύσεις που εκ των πραγμάτων του επεφύλαξε η ζωή του. Θα πω επίσης ότι αυτή η θηριώδης ζωτικότητα ήταν περισσότερο από έκδηλη στους τρεις μήνες του απίστευτου αγώνα ζωής που έδωσε ο Κορνήλιος στο νοσοκομείο πριν πεθάνει.
Θα αναφέρω, τώρα, ένα περιστατικό για να σκιαγραφήσω αυτό το σημείο. Κάποιο βράδυ, φάγαμε μαζί με τον Κορνήλιο και τη σύζυγο του σ’ ένα ιταλικό εστιατόριο στο Greenwich Village. Ακούγοντας ότι η Ζωή και εγώ δεν θα παραγγείλουμε για πρώτο πιάτο μακαρόνια, μας κοίταξε με βλέμμα γεμάτο δυσπιστία και κατάπληξη και είπε: «το να πηγαίνεις σε ιταλικό εστιατόριο και να μην παραγγέλνεις μακαρόνια, είναι σαν να συναντάς τον Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ -τον οποίο θεωρούσε ως την πεμπτουσία της δημιουργίας- «και να μην του ζητήσεις να παίξει μια φούγκα». Με λίγα λόγια, εκτιμούσε τα «ταπεινά» πράγματα εξ ίσου με τα «υψηλά). Ήξερε πολύ καλά ότι ο διαχωρισμός είναι τεχνητός,
Ακολουθώντας το πνεύμα του Καστοριάδη, θα ολοκληρώσω αυτές τις σκέψεις σε ερωτηματικό τόνο. Δεδομένου ότι ήταν ένας από τους λίγους διανοητές που συνέχιζε να πιστεύει στην επανάσταση, οφείλουμε να αναρωτηθούμε:
Ι) Τι σημαίνει ο θάνατος του Καστοριάδη για εκείνους από εμάς, οι οποίοι δεχόμαστε μεν τη θέση του ότι η Ιστορία δεν τελειώνει με τη νεοτερικότητα και ότι οι μεγάλες αλλαγές -προς το καλύτερο ή προς το χειρότερο- είναι ακόμη δυνατές, αλλά όμως δεν μπορούμε πλέον να δεχτούμε την ιδέα της επανάστασης;
II) Τι σημαίνει ο θάνατος του για εκείνους από εμάς, οι οποίοι υποψιαζόμαστε ότι η πίστη στην επανάσταση ενδεχομένως να αντιπροσωπεύει το τελευταίο κατάλοιπο μαγικής σκέψης μέσα στη θεωρία του, δηλαδή κάτι σαν από μηχανής θεός που θα μπορούσε να απελευθερώσει την ύπαρξη μας από τον πεπερασμένο χαρακτήρα της;
Προς αυτήν την κατεύθυνση, ο Hans Joas έχει διατυπώσει το κεντρικό ερώτημα για τους διανοητές της δικής μας γενιάς -οι οποίοι συμφωνούμε με το μεγαλύτερο τμήμα των θέσεων του Καστοριάδη, αλλά δεν μπορούμε πλέον να προσχωρήσουμε στην ιδέα της επανάστασης- ως εξής: «Πώς είναι δυνατόν να συνεχίζουμε να πιστεύουμε και να προσπαθούμε να πραγματοποιήσουμε το πρόταγμα της αυτονομίας, όταν ο μύθος της επανάστασης έχει πεθάνει;»
Όμως αυτό είναι ένα ερώτημα, το οποίο θα μας απασχολήσει -εμάς που θα συνεχίσουμε να επεξεργαζόμαστε την κληρονομιά αυτού του τιτάνα του πνεύματος, ενώ ολοκληρώνουμε την απίστευτα οδυνηρή, όπως έλεγε ο Φρόυντ, διαδικασία, του πένθους.
Δημοσίευση σχολίου
Αφήστε το σχόλιό σας ή κάνετε την αρχή σε μία συζήτηση
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.