Δυό λόγια για τη μοναδικότητα του Παρθενώνα.

Στην Αθήνα οικοδομήθηκαν, κατά τα τριάντα χρόνια της διακυβέρνησης του Περικλή, ο Παρθενώνας και τα Προπύλαια στην Ακρόπολη, η Ποικίλη Στοά και ο ναός του Ηφαίστου στην Αγορά, το Ωδείο στη Ν.Α. πλευρά της Ακρόπολης κ.α. (Αλλά κι έξω από την Αθήνα τον 5ο αι. οικοδομήθηκαν ναοί ονομαστοί, όπως του Ποσειδώνα στο Σούνιο, της Νέμεσης στο Ραμνούντα, κ.α.). Στην ανέγερση και τη διακόσμηση των αιώνιων αυτών μνημείων, που ήταν μοναδικά σε μεγαλοπρέπεια, αρμονία και χάρη διακρίθηκαν ο Φειδίας, ο Καλλικράτης, ο Ικτίνος, ο Μνησικλής και ο Κόροιβος. Χαρακτηριστικό μνημείο του ύψους, που έφτασε η αρχιτεκτονική τον 5ο αι. π.Χ., είναι ο Παρθενώνας, το τελειότερο σε αναλογίες και εναρμόνιση με το περιβάλλον κτίσμα της παγκόσμιας αρχιτεκτονικής.

Αν και φαίνονται να κυριαρχούν στην αρχιτεκτονική μορφή του οι ευθείες γραμμές, στην πραγματικότητα δεν υπάρχει στον Παρθενώνα καμιά ευθεία γραμμή. Αυτό μπορεί κανείς να το πιστοποιήσει και μόνος του, αν π.χ. τοποθετήσει στη μια άκρη του στυλοβάτη ή μιας βαθμίδας του Παρθενώνα το καπέλο του και κοιτάξει από την άλλη άκρη. Επειδή δηλαδή οι βαθμίδες είναι καμπύλες, δε θα το δει. Πρόκειται για μικρό παράδειγμα των αισθητικών και οπτικών κανόνων που χαρακτηρίζουν το ναό. Οι γωνιαίοι κίονες του Παρθενώνα είναι τόσο χοντρότεροι στη διάμετρο από τους διπλανούς τους, όσο ακριβώς χρειάζεται, για να φαίνονται ισοπλατείς με αυτούς. Οι αρχαίοι, δηλαδή, Έλληνες γνώριζαν ότι όσο περισσότερο φωτίζεται ένα αντικείμενο, τόσο εξασθενεί σε όγκο και φαίνεται λεπτότερο. Επειδή λοιπόν οι γωνιαίοι κίονες προβάλλονται στο κενό και έτσι φωτίζονται περισσότερο, τους έκαναν μεγαλύτερους σε διάμετρο από τους άλλους, για να φαίνονται ίσοι, και το καταπληκτικότερο είναι ότι ήξεραν πόσο ακριβώς παχύτερους έπρεπε να τους κάνουν, για να φαίνονται όμοιοι. Με ανάλογο οπτικό σκοπό τα μετακιόνια (αποστάσεις μεταξύ των κιόνων) των γωνιών του Παρθενώνα τα κατασκεύασαν μικρότερα από τα διπλανά τους.

Οι αρχιτέκτονες του Παρθενώνα απέφυγαν τις ευθείες, επειδή στη φύση δεν υπάρχει καμιά ευθεία. Ο ναός, λοιπόν θα εναρμονιζόταν περισσότερο με το φυσικό περιβάλλον του, αν δεν είχε ευθείες επιφάνειες. Για τον ίδιο λόγο κανείς από τους 46 μεγάλους εξωτερικούς κίονες του Παρθενώνα δεν είναι όμοιος στις διαστάσεις του με τους άλλους. Στη μέση περίπου του ύψους τους οι κίονες έχουν μια ανεπαίσθητη εξόγκωση, που λέγεται στην αρχαία αρχιτεκτονική "ένταση". Ο σκοπός της είναι αισθητικός. Κάνει, δηλαδή, το μάρμαρο να φαίνεται εύπλαστο και ζωντανό, καθώς δίνει την εντύπωση ότι η εξόγκωση των κιόνων προκαλείται από την πίεση του υπερκείμενου βάρους. Ετσι εξουδετερώνεται η εντύπωση ότι το μάρμαρο είναι βαρύ και "άψυχο" υλικό.

Αυτά είναι μερικά μόνο από τα άλυτα και από τη σημερινή επιστήμη αρχιτεκτονικά προβλήματα του Παρθενώνα. Υποστηρίζεται μάλιστα ότι αν κάποιο σύγχρονο κτήριο, των ίδιων ακριβώς διαστάσεων με τον Παρθενώνα, βρισκόταν στη θέση του, θα φαινόταν μικρότερο από τον απογυμνωμένο ναό.

Αρχιτέκτονας του Παρθενώνα ήταν ο Ικτίνος. Τη διακόσμηση του ανέλαβε ο Φειδίας με τους μαθητές του. Πολλοί από αυτούς ήταν σχεδόν εφάμιλλοί του, όπως διαπιστώνεται από την εκπληκτική τέχνη των 400 μορφών της ζωφόρου του ναού, που εικονίζει την πομπή των Παναθηναίων και έχει μήκος 160 περίπου μέτρα. Ο Παρθενώνας στην εξωτερική του περίσταση είναι δωρικού ρυθμού, ενώ εσωτερικά έχει στοιχεία ρυθμού ιωνικού. Οι Αθηναίοι συνδύασαν τους δύο ρυθμούς σκόπιμα, για να δείξουν την δύναμή τους αλλά και την πνευματική τους καλλιέργεια. Οι εργασίες του Παρθενώνα άρχισαν το 447 και τελείωσαν το 432 π.Χ.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Η απογύμνωση του Παρθενώνα

Ολες οι αφηγήσεις της επιχείρησης του Ελγιν για τη λεηλασία του Παρθενώνα ορίζουν ως αρχή της τον Ιούλιο του 1800. Στην πραγματικότητα οι εργάτες, που έστειλε για τη σχετική εργασία, έφτασαν στην Αθήνα ένα ακριβώς έτος πριν. Ο ίδιος ο Ελγιν ομολογεί ότι είχε στο νου του αυτό το σκοπό από τη νεανική του ηλικία κι ότι άρχισε την πραγματοποίησή του ευθύς αμέσως μόλις διορίστηκε πρέσβυς στην Υψηλή Πύλη.

(Εδώ ο κ. Βρανόπουλος κάνει λάθος. Ο Έλγιν δεν είχε αρχικώς την πρόθεση να λεηλατήσει τον Παρθενώνα. Έστειλε στην Αθήνα το Lusieri μαζί με μια ομάδα από εργάτες για να φτιάξουν σχέδια των μαρμάρων και προπλάσματα ώστε να κατασκευάσει αντίγραφα για να διακοσμήσει το σπίτι του στη Σκωτία. Μόνο όταν αντιλήφθηκε ότι οι Τούρκοι δεν θα προέβαλαν αντίσταση, τότε διέταξε το Lusieri να αποσπάσει τα γλυπτά από τον Παρθενώνα. Βλέπε ομιλία της Μελίνας Μερκούρη.)

Στην αρχή του 1799 έστειλε δοκιμαστική αποστολή στην Αθήνα και την Πελοπόννησο για προκαταρκτικές έρευνες. Τα σχέδιά του είχαν αρχίσει να τον απασχολούν εντονότερα, όταν, λίγο πριν αναλάβει τα διπλωματικά του καθήκοντα στην Κωνσταντινούπολη, πείστηκε από τον αρχιτέκτονα Θωμά Ηάρισον που είχε σπουδάσει στη Ρώμη, ότι εκμαγεία των αρχαιοτήτων της Αθήνας θα συνέβαλαν στην αναζωπύρωση των τεχνών στην Αγγλία.

Με σύσταση του αρχαιόφιλου πρέσβυ της Αγγλίας στη Νεάπολη Χάμιλτον ο Ελγιν προσέλαβε τον ζωγράφο Λουζιέρι που τότε ζωγράφιζε για λογαριασμό του βασιλιά της Νεάπολης τις ελληνικές αρχαοιότητες του Ακράγαντα στη Σικελία. Ο ιταλός ζωγράφος αποδείχθηκε ο σημαντικότερος παράγοντας της κατάρτισης της συλλογής των Ελγινίων. Εξίσου δραστήριος αποδείχθηκε και ο ιδιαίτερος γραμματέας του Ελγιν, Ηάμιλτον, (συνώνυμος του Αγγλου πρεσβευτή στη Νεάπολη) αργότερα υφυπουργός Εξωτερικών και σύμβουλος του Βρεττανικού Μουσείου. Στα σχέδια του Ελγιν είχε συμβάλει και ο κλυρικός της πρεσβείας στην Κωνσταντινούπολη Χαντ που του έγραφε ότι "το ανυπέρβλητο κάλλος της αθηναϊκής αρχιτεκτονικής μάγευε τους οφθαλμούς, που ήταν αδύνατο να στραφούν στις αηδίες της Ρώμης".

Επωφελούμενος ο Αγγλος διπλωμάτης από τις σχέσεις της Αγγλίας με την Πύλη, που είχαν τότε απολήξει σε συμμαχία κατά του Μ. Ναπολέοντα, κατόρθωσε να αποσπάσει σουλτανικό φιρμάνι, που αποτελούσε απεριόριστη άδεια απογύμνωσης κατά βούληση του Παρθενώνα, περιφρονιτικά οριζόμενου στο σουλτανικό κείμενο ως "ναού των ειδώλων".

(Ο κ. Βρανόπουλος κάνει λάθος στο εξής σημείο: το φιρμάνι δεν παρείχε στον Έλγιν απεριόριστη άδεια μετακίνησης αγαλμάτων από τον Παρθενώνα, όπως επισημαίνει στην ομιλία της η κ. Μελίνα Μερκούρη. Το φιρμάνι είναι αόριστα διατυπωμένο αλλά η μόνη πιθανή ερμηνεία έιναι ότι έδινε στον Έλγιν το δικαίωμα να πάρει πέτρες, επιγραφές, κτλ. εάν αυτά βρίσκονταν πεσμένα στο έδαφος. Η νομιμότητα που έχει το φιρμάνι έχει επίσης τεθεί υπό αμφισβήτηση. Βλέπε ομιλία της Μελίνας Μερκούρη για περισσότερες λεπτομέρειες.)

Το φιρμάνι έφερε στον Τούρκο φρούραρχο της Αθήνας ο Χαντ, που θριαμβολογώντας έγραψε στον Ελγιν: "Η είσοδος της Ακρπόλης μας είναι ελεύθερη, όσο και οι οδοί της Αθήνας."

Αντίδραση του γάλλου πρόξενου κατέληξε στη σύλληψή του. Αμέσως άρχισε συστηματική σύληση της Ακρόπολης. Εγιναν και ανασκαφές και γκρεμίστηκε μεταγενέστερος τοίχος, που επικάλυπτε ολοκληρωτικά σχεδόν τις Καρυάτιδες. Ο Χαντ γράφει στον Ελγιν, "Αν βρισκόταν στον Πειραιά μεγάλο γαλλικό πολεμικό πλοίο, θα μεταφέραμε ολόκληρο το κτίσμα αντί μιας μόνο κόρης."

Ταυτόχρονα άρχισε το κατέβασμα των γλυπτών του Παρθενώνα, που 30 Αγγλοι ναύτες τα μετέφεραν πάνω σε κιλίβαντα. Ο Λουζιέρι σημειώνει "Ο,τι κι αν πω για την αξία τους, δεν αρκεί. Είμαι βέβαιος ότι δεν υπάρχει τίποτε στον κόσμο τέλειο σαν αυτά."

Για να ελαττωθεί το βάρος των αφαιρουμένων γλυπτών πριονίζονταν πολλά σε δύο. Ετσι διχοτομήθηκε ένα κιονόκρανο του Παρθενώμα (έτσι διχοτομημένο βρίσκεται στην αίθουσα Ελγινείων του Βρεττανικού Μουσείου σήμερα), το γείσο του Ερεχθείου και πολλές μετόπες και πλάκες της ζωφόρου.

Στο μεταξύ ο ακόρεστος Ελγιν έστειλε αποστολή και στην Ολυμπία και είναι ευτύχημα ότι ο Αγγλος λοχαγός στον τουρκικό στρατό Λέισυ, που πήγε εκεί, έκρινε πολυδάπανη και δύσκολη τη μεταφορά των αρχαιοτήτων. Ο ίδιος ωστόσο προτείνει την "εκ θεμελίων" απαγωγή ολόκληρης της πρόστασης τνω Καρυάτιδων. Ο Χαντ πηγαίνει στις Μυκήνες. Η αρπακτική διάθεση του Βρεττανού ιερέα φαίνεται στην έκφραση λύπης του, που δεν μπορεί να μεταφέρει τους δύο αντιμέτωπους λέοντες της πύλης των Μυκηνών εξαιτίας του κολοσσιαίου βάρους τους. Συνέχισε έπειτα τις περηγήσεις του ως και τα Γιάννενα, όπου συναντήθηκε με τον Αλή Πασά, θαυμαστή των Αγγλων τότε.


Στη λαφυραγώγηση της Ακρόπολης και άλλων περιοχών έπαιξαν σημαντικό ρόλο τα πολύτιμα δώρα (μεταξύ τους ρολόγια, τηλεσκόπια και αδαμαντοκόλλητες μπιστόλες) που έστελνε ο Ελγιν, για να δώροδοκήσει τους Τούρκους. Η όρεκή του ολοένα αύξαινε. Στις 26 Δεκεμβρίου 1801 γράφει στο Λουζιέρι: "Θέλω να έχω από την Ακρόπολη δείγματα κάθε γείσου, κάθε ζωφόρου, κάθε κιονόκρανου, της διακόσμησης των οροφών, των ραβδωτών κιόνων, των διαφόρων αρχιτεκτονικών ρυθμών, των μετοπών και όλων, όσο γίνεται περισσοτέρων…"

Ο Λουζιέρι απαντά: "Αν δεν σηκώσω όλη την πρόσταση των Καρυάτιδων (στην επιστολή την ονομάζει Πανδρόσειο) δεν απελπίζομαι για μια τουλάχιστο. Οι Ελληνες είναι αφοσιωμένοι ωστόσο σ'αυτό."

Η ομολογία αυτή προσφέρει αναμφισβήτητη διάψευση σημερινών αγγλικών υποκριτικών ισχυρισμών, ότι οι Ελληνες αδιαφορούσαν για την τύχη των αρχαιοτήτων. Ο φιλέλληνας Ντάγκλας, που επισκέφτηκε την Αθήνα γύρω στα 1810, λέει για λαϊκή παράδοση στην Αθήνα ότι "τα άλλα 5 κορίτσια θρηνούσαν με θλιβερούς αναστεναγμούς, τη νύχτα, την αρπαγή της αδελφής τους" κι ότι αυτή αποκρινόταν με παρόμοιους θρήνους από την κάτω πόλη, όπου την είχαν αποθέσει, μέχρι να την φορτώσουν στο αγγλικό πλοίο.

Στις 3 Απριλίου του 1802 ο Ελγιν έφτασε με αγγλική φρεγάτα στο Θορικό κι από εκεί δια ξηράς στην Αθήνα. Επειτα ταξίδευσε στην Πελοπόννησο, όπου πήρε από τις τουρκικές αρχές "απεριόριστη" άδεια ανασκαφών και επέστρεψε στην Αθήνα με πολλά αγγεία και επιγραφές. Μετά με την ίδια φρεγάτα έπλευσε προς τη Σμύρνη, χωρίς να αμελήσει να αποβιβαστεί στη Δήλο και να απαγάγει από εκεί ένα θαυμάσιο βωμό, που βρίσκεται σήμερα στο Βρεττανικό Μουσείο.

Τον Αύγουστο έφτασε στην Αθήνα ο Χάμιλτον φέροντας επί του πλοίου, που θα χρησιμοποιούσε για τη μεταφορά των μνημείων, θαυμάσιο αραβικό άλογο, δώρο για τον Τούρκο διοικητή, που του επέτρεψε, γράφει ο Χάμιλτον, "να κατεβάσουμε τον Βάγκο από το Μνημείο του Θρασύλλου (τεράστια κολόνα πάνω από το θέατρο του Διονύσου, στις υπώρειες του βράχου της Ακρόπολης. Τα μνημεία του Θρασύλλου και του Λυσικράτη, γνωστό το δεύτερο στο λαό ως "φανάρι του Διογένη", είναι τα μόνα που σώθηκαν από το πλήθος των χορηγικών μνημείων της οδού των Τριπόδων) και μας βεβαιώνει ότι μπορούμε να πάρουμε ό,τι θέλουμε." Παράλληλα ο Λουζιέρι ειδοποίησε τον Ελγιν να πείσει τον προϊστάμενο των Καπουτσίνων στην Πόλη να του επιτρέψει να αποσπάσει από τη μονή τους στην Πλάκα, όπου ήταν ενσωματωμένο, το μνημείο του Λυσικράτη.

Ηταν η εποχή που, με την εκστρατεία του Ναπολέοντα στην Αίγυπτο, οι Γάλλοι είχαν μεταφέρει πλήθος μνημείων από εκεί. Ο Ελγιν έστειλε γραπτές οδηγίες για την άμεση φόρτωση και αποστολή των γλυπτών με το πλοίο "Μέντωρ" εκφράζοντας τους φόβους του ότι οι Γάλλοι θα παρεμβόδιζαν το έργο του και ζητάει να αφαιρεθεί και το φανάρι του Δημοσθένη (!) όπως εσφαλμένα ονομάζει το φανάρι του Διογένη (Μνημείο του Λυσικράτη).

Ζητάει επίσης να φορτωθούν στον Μέντορα όσο γινόταν περισσότερες μετόπες ακόμη και κιονόκρανα από τα Προπύλαια. Οι απαιτήσεις του, εκτός από την όρεξή του, άνοιγαν και εκείνη των Τούρκων. Ο καδής ζητούσε τηλεσκόπιο και ο φρούραρχος αγγλικά χαλινάρια. Στον Μέντορα φορτώθηκαν και αρχαιότητες από την Πελοπόννησο.

Στα τέλη του 1802 οι Τούρκοι φοβούμενοι επιδρομή των Γάλλων ενίσχυσαν την άμυνα του φρούριου της Ακρόπολης. Ο Μέντωρ κατάφορτος με αρχαιότητες συνάντησε κακοκαιρία στο Ταίναρο. Προσπαθώντας να αγκυροβολήσει στον Αυλέμονα των Κυθήρων προσέκρουσε στα βράχια και βυθίστηκε. Χρειάστηκαν προσπάθειες 2 χρόνων, για να ανελκυθούν 17 κιβώτια με αρχαιότητες. Αλλα 44 κιβώτια παρέλαβε προσωπικά ο Ελγιν στον Πειραιά, τον Ιανουάριο του 1803, επί του πολεμικού Νταϊάνα. Ειναι ευτύχημα ότι δε βρέθηκε μεγαλύτερο αγγλικό πολεμικό πλοίο, γιατί έτσι παρεμποδίστηκε η μεταφορά όλης της πρόστασης των Καρυάτιδων στο Λονδίνο.

Λίγο αργότερα ο Ελγιν βρέθηκε στο Παρίσι, κατά τη δημοσίευση διαταγής του Ναπολέοντα, που παράγγελλε την κράτηση των Αγγλων υπηκόων. Κρατήθηκε στη Γαλλία ως τα 1806, αλλά ούτε τότε παρέμεινε αργός. Μάλιστα, όσο έμενε στη Γαλλία, κύρια απασχόληση του Ελγιν ήταν η συνέχιση της απογύμνωσης της Ελλάδας με τους αντιπροσώπους του. Τότε λεηλατήθηκε η Καρυάτιδα, ο γωναίος Ιωνικός κίονας του Ερέχθειου, μέρη της ζωφόρου, του Παρθενώνα ακόμη και πολλές επιγραφές και φορτώθηκαν άλλα 2 πλοία, ένα ιταλικό και το αγγλικό Μέδουσα με αρχαιότητες, που βρήκε ο Λουζιέρι σε ανασκαφές, που έκανε στα περίχωρα της Αθήνας.

Στις αρχαιότητες αυτές συμπεριλαμβάνονταν και πολλά αγγεία, 120 από τα οποία κατέληξαν στα χέρια του Αλή Πασά, που τα δώρισε στον Μ. Ναπολέοντα. Η εγκληματική δραστηριότητα του Λουζιέρι συνεχίστηκε ως τα 1810. Σε υδραϊκό πλοίο φορτώθηκαν και αρχαιότητες που ανέσκαψε τότε κοντά στην Πνύκα ο Αμπερντίν αργότερα υπουργός Εξωτερικών και πρωθυπουργός της Αγγλίας.

Το τελευταίο φορτίο των Ελγινείων μεταφέρθηκε με το πολεμικό Υδρα.

Μέχρι τη Μάλτα συνέπλευσε με τον Λουζιέρι και ο λόρδος Βύρων. Στη διάρκεια του πλού, φαίνεται, εμπνεύστηκε ο Βύρων την "κατάρα της Αθηνάς". Η Υδρα συναντήθηκε στον πλού της με πλοιάριο, που κατευθυνόταν στην Αίγινα. Επέβαινε σ'αυτό ο Αγγλος Κοκερέλ, που σκόπευε να αφαιρέσει τα γλυπτά του ναού της Αφαίας. Τα γλυπτά αυτά κατέληξαν στο Μόναχο. Ο Κοκερέλ όμως απογύμνωσε αργότερα το ναό του Επικούρειου Απόλλωνα στη Φιγάλεια.

Οσο για τον ακόρεστο Λουζιέρι ξανάρθε το 1817 για να φορτώσει άλλα δύο πολεμικά πλοία, το Τάγκους και το Σατελάιτ με επιτύμβια μνημεία, χάλκινα σκεύη και πολλές εκατονδάδες αγγείων. Τόσο δε είχε γίνει μόδα η λεηλασία της Ελλάδας από τους προγονικούς της θησαυρούς, ώστε ο κυβερνήτης του Σατελάιτ προσορμίστηκε στη Δήλο, από όπου απομάκρυνε γλυπτά, που πρόσφερε αργότερα στο Βρεττανικό Μουσείο.

Ο Λουζιέρι μετά υπηρεσία 21 ετών στον Ελγιν πέθανε στην Αθήνα και τάφηκε στη Μονή των Καπουτσίνων στην Πλάκα, που καταστράφηκε σε ανασκαφή του 1867 και απόκειται σήμερα στην αυλή της Αγγλικής εκκλησίας στην οδό Φιλελλήνων. Ο θάνατός του και ο αγώνας του '21, που ξέσπασε στο μεταξύ, σταμάτησε τη ανίερη δράση του Ελγιν.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

Περιγραφές και κρίσεις περιηγητών της Τουρκοκρατίας για τη λεηλασία της Ακρόπολης από τον Ελγιν.

Ο Αγγλος περιηγητής Ντ. Κλάρκ στο βιβλίο του "Ταξίδι σε χώρες της Ευρώπης", που τυπώθηκε στο Λονδίνο στα 1811, περιγράφει μια από τις τραγικότερες στιγμές στην ιστορία της Ακρόπολης, που ως αυτόπτης μάρτυρας παρακολούθησε. Ηταν η στιγμή που συνεργείο του Αγγλου πρεσβευτή στην Κωνσταντινούπολη Ελγιν, υπό τις οδηγίες του Ιταλού συνεργάτη του Λουζιέρι, απομάκρυνε με τρόπο βάναυσο τις μετόπες του Παρθενώνα, τις δημιουργημένες από τα αθάνατα του Φειδία χέρια.

Αλλά ασ παρακολουθήσουμε την αφήγηση του Κλάρκ:

"Είδα το λαμπρό γλυπτό (την 8η στη σειρά απόσπασης μετόπη) να ανυψώνεται από τη θέση του ανάμεσα στα τρίγλυφα – αλλά, ενώ οι εργάτες προσπαθούσαν να δώσουν σ'αυτό διεύθυνση σύμφωνη με την προεξέχουσα γραμμή καθόδου, μέρος της μαρμαροδομής υποχώρησε στην πίεση των μηχανημάτων και αμέσως κατέρρευσαν ογκώδη πεντελικά μάρμαρα, που σκόρπισαν τα λευκά τους συντρίμματα ανάμεσα στα ερείπια με κρότο πολύ. Ο δισδάρης (Τουρκος φρούραρχος) βλέποντας τη βεβήλωση παραμέρισε τη σύριγγα που κάπνιζε και δακρύζοντας δήλωσε με τη λέξη "τέλος" αποφασιστικά, ότι τίποτε δε θα τον έπειθε να δεχτεί συνέχιση της κατερείπωσης του κτηρίου."

Ο ίδιος ο Λουζιέρι γράφοντας στον Ελγιν στις 16 Σεπτεμβρίου 1802 ομολογεί ότι έγινε λίγο (!) βάρβαρος.

"Εχω την ευχαρίστηση να σου αναγγείλω την απόκτηση της 8ης μετόπης, που παριστάνει απαγωγή γυναίκας από Κένταυρο. Αυτό το μάρμαρο μας δυσκόλεψε κι αναγκάσθηκα να γίνω λίγο βάρβαρος."

Ωστόσο στο οδοιπορικό του Κλάρκ βρίσκουμε μια πολύ ενδιαφέρουσα υποσημείωση:

"Ο άνθρωπος αυτός (ο δισδάρης) ήταν φτωχός και είχε να συντηρεί οικογένεια. Επειδή δεν μπόρεσε να αντισταθεί στον πειρασμό λίγου χρήματος και λαμπρών υποσχέσεων, παρά την απόφασή του, μεταπείστηκε να επιτρέψει να κατεβαστούν από τις θέσεις τους τα αξιολογότερα γλυπτά του Παρθενώνα."

Στη συνέχεια του οδοιπορικού του ο Κλάρκ αναλύει την ανυπολόγιστη ζημιά που έπαθε ο Παρθενώνας από πλευράς αισθητικής και στατικής αλλά και τη ζημιά των γλυπτών και των αρχιτεκτονικών μελών του που απομακρύνθηκαν. Οχι μόνο γιατί πολλά πριονίστηκαν και διχοτομήθηκαν, για να μειωθεί το βάρος τους και να μεταφερθούν ευκολότερα ή και γιατί θραύστηκαν στη διαδικασία της απόσπασης, αλλά γιατί είχαν κατασκευασθεί από το Φειδία και τους ισάξιους συνεργάτες του, ώστε να βλέπονται από χαμηλά στη θέση, όπου ακριβώς ο ίδιος τοποθέτησε. Οι παρατηρήσεις του Κλάρκ φανερώνουν όχι μόνο την ευαισθησία του αλλά και την ακριβή, από μέρους του, γνώση του θέματος.

Λέι μεταξύ άλλων: "Με το κατέβασμα των γλυπτών ο σκοπός του Φειδία ματαιώθηκε. Αλλά και το σχήμα του ναού έπαθε μεγαλύτερη ζημιά εκείνης που είχε πάθει από το ενετικό πυροβολικό, (αναφέρεται στην ανατίναξη του Παρθενώνα από το Μοροζίνη στα 1687, όταν οι Τούρκοι τον είχαν μετατρέψει σε μπαρουταποθήκη). Πως είναι δυνατό παρόμοιο ανοσιούργημα να διαπράχτηκε από έθνος που θέλει να καυχιέται για τη διακριτική του ικανότητα στις τέχνες; Κι έπειτα μας λένε με σοβαρότητα ότι η βλάβη αυτή έγινε για να σώσουν τα γλυπτά από καταστροφή. Αλλά γιατί δεν ασκήθηκε η αγγλική επιρροή σε προτροπή στν Τουρκική κυβέρνηση να λάβει μέτρα για τη διαφύλαξή τους;"

Εξίσου ενδιαφέροντα είναι όσα εξιστορεί άλλος Αγγλος περιηγητής, ο Ντόντυουελ. (E. Dodwell, A Classical and topographical tour through Greece, Λονδίνο 1812) για την απογύμνωση και του Ερέχθειου. "Κατά τη διαμονή μου στην Αθήνα, αφού οι χριστιανοί άρχισαν το έργο της εξολόθρευσης, οι Τούρκοι το μιμήθηκαν ταπεινότερα. Με διαταγή του δισδάρη το επιστύλιο του Ερέχθειου προς την πλευρά του Πανδρόσειου (πρόστασης των Καρυάτιδων) κατεβάστηκε και τοποθετήθηκε στις πύλες του φρουρίου. Επειδή νόμισα ότι σχεδίαζε να κατεβάσει και άλλα μέρη του καλλιπρεπούς κτηρίου, πήρα το θάρρος να διαμαρτυρηθώ για την απρέπεια των διαπραττομένων. Δείχνοντας τότε ο δισδάρης με το δάκτυλο τον Παρθενώνα, τις Καρυάτιδες, το Ερέχθειο, φώναξε οργισμένος: "Τι δικαίωμα έχετε να παραπονιέσθε; Που βρίσκονται τώρα τα μάρμαρα, που πήραν οι συμπατριώτες σας από αυτούς τους ναούς;"

Περισσότερο ενδιαφέρον έχουν όσα γράφει ο Ντόντγουελ για τη θλίψη των Ελλήνων για τη λεηλασία της Ακρόπολης. Και γίνονται αυτά και επίκαιρα, εξαιτίας του υποκριτικού αγγλικού επιχειρήματος, ότι οι Ελληνες αδιαφορούσαν για τη διάσωση των μνημείων τους. Σημειώνει λοιπόν ο Αγγλος περιηγητής ότι οι Αθηναίοι, ακόμη και μερικοί Τούρκοι της Αθήνας, θρηνούσαν μεγαλόφωνα την ερείπωση και κατηγορούσαν το Σουλτάνο για την άδεια που έδωσε στον Ελγιν να την πραγματοποιήσει.

Για την ερείπωση αυτή, που και προσωπικά παρακολούθησε, γράφει: "Δοκίμασα τη λύπη και την ταπείνωση να παρευρεθώ, όταν ο Παρθενώνας γυμνωνόταν από τα λαμπρότερα γλυπτά του και τα αρχιτεκτονικά του μέλη ρίχνονταν στη γη. Είδα να κατεβάζουν πολλές μετόπες. Επειδή ήταν γερά προσαρμοσμένος μεταξύ των τριγλύφων, καταγκρέμνισαν το θαυμάσιο γείσο που τις σκέπαζε. Το ίδιο έκαναν και στο Ν.Α. τύμπανο, που μετέβαλαν σε συντρίμμια. Εκανα σχέδια που δείχνουν πως ήταν και πως κατάντησαν τα ένδοξα μνημεία. Μεγαλοφυίας τρόπαια, που άντεξαν στο χρόνο πάνω από 22 αώνες, γλύτωσαν από έγκλημα, που πάνδα θα θρηνούμε."

Και προσθέτει ότι εξίσου θα ωφελούνταν οι τέχνες στην Αγγλία από εκμαγεία των Φειδιακών γλυπτών. Και ότι όχι μόνο αποτολμήθηκε η ιεροσυλία της απόσπασής τους από το ναό, αλλά και ανατέθηκε η εργασία σε ανθρώπους με ίδια συμφέροντα, που είχαν αχαρακτήριστη ακολασία μισθοφόρων πρακτόρων.

Ο Ντόντγουελ δίνει και την ενδιαφέρουσα πληροφορία, ότι ο λόρδος Γκίλφορντ έστειλε από το Λονδίνο ομοίωμα της αρπαγμένης Καρυάτιδας, για να αντικαταστήσει βάναυσο τείχισμα, με το οποίο είχαν συμπληρώσει τον κενό χώρο της και ταυτόχρονα προτείνει να αποδοθεί τουλάχιστο ο αποσπασμένος, άσκοπα και με τόση πλεονεξία, γωνιακός ιωνικός κίωνας του Ερέχθειου, για την αφαίρεση μάλιστα του οποίου χρειάστηκε να διαμελίσουν το θριγκό που υποβάσταζε.

Ο Αγγλος κληρικός Θ. Χιούζ, που επισκέφθηκε την Αθήνα το 1813, δίνει στο έργο του "Ταξιδια στη Σικελία, Ελλάδα και Αλβανία" που τυπώθηκε στο Λονδίνο το 1820, συνταρακτική εικόνα της λεηλασίας της Ακρόπολης: "τύμπανα, κιονόκρανα, θριγκός, στεφάνη, όλα βρίσκονταν συσσωρευμένα σε όγκους ικανούς να προσφέρουν υλικό για ανέγερση ολόκληρου μαρμάρινου ανάκτορου. Η απαγωγή μικρών τμημάτων του Παρθενώνα, μικρής σχετικά αξίας, που συντελούσαν όμως στην αντοχή του κτηρίου, άφησε το ένδοξο αυτό οικοδόμημα εκτεθειμένο σε πρόωρη κατάπτωση και εκτόπισε από τις αρχικές τους θέσεις – από τις οποίες ακριβώς αντλούσαν το ενδιαφέρον και την ομορφιά τους πολλά μνημεία, καθόλου αναγκαία στη χώρα, που τώρα τα κατέχει."

Λίγα χρόνια αργότερα ο Αγγλος ζωγράφος Χ. Γουίλλιαμς που επισκέφτηκε την Ελλάδα και εξέδωσε μια θαυμάσια σειρά ελληνικών τοπίων, ομολογεί ότι τα Ελγίνεια μάρμαρα θα συντελέσουν μεν στην πρόοδο της τέχνης στην Αγγλία, αλλά αμφισβητεί την ορθότητα και το δίκαιο της εκρίζωσης τους από την Ελλάδα. Και σημειώνει: "Τι μπορούμε να αποκριθούμε στον επισκέπτη αυτής της χώρας, που στερείται τώρα πλούσια απολαυή, που θα άμειβε τους κόπους της οδοιπορίας του; Μικρή παρηγοριά θα είναι να του πούμε, ότι θα βρει τα γλυπτά του Παρθενώνα στην Αγγλία!"

Στη μείωση της απόλαυσης από τη θέα του Παρθενώνα και την παραμόρφωσή του αναφέρεται και ο λόρδος Μπράουτον, που κατηγορεί μάλιστα τον Ελγιν ότι σχεδίαζε και την αποκόμιση ολόκληρου του Ηφαιστείου (Θησείου).

Ο Φρ. Ντάγκλας, μέλος της επιτροπής της Αγγλικής Βουλής, που εισηγήθηκε επί του αιτήματος του Ελγιν προς την Αγγλική Κυβέρνηση για την αγορά των Ελγινείων, βεβαιώνει ότι οι Ελληνες σέβονταν τα λείψανα της προγονικής τους δόξας προσθέτοντας ότι και οι Τούρκοι ακόμα είχαν αρχίσει να νοούν την αξία τους και επικρίνει ιδιαίτερα τον ακρωτηριασμό ολόκληρων κτηρίων, όπως την αφαίρεση της Καρυάτιδας και της γωνιακής κολόνας από το Ερέχθειο, που χάνει κάθε αξία, λέει, είτε ως αντικείμενο τέχνης είτε ως αρχιτεκτονικό υπόδειγμα, αν αποστασθεί από κτίσμα ακόμη ακέραιο.

Στην Ακρόπολη, συνεχίζει, κάθε γλυπτό φαίνεται να προσθέτει κάτι ζωντανό στην όψη μας, θυμίζοντας τη σμίλη του δημιουργού του αλλά και εκείνους για τους οποίους δημιουργήθηκε. Και τελειώνει τις κρίσεις του εκφράζοντας την απορία του για το θράσος των χεριών, που τόλμησαν να μετατοπίσουν εκείνα, που ο Φειδίας τοποθέτησε, όπου ο Περικλής εισηγήθηκε. Ο Ντάγκλας, τέλος, διασώζει την πληροφορία ότι και εξέχοντες ξένοι, όπως ο Σατωμπριάν, κατάγγειλαν την Αγγλία για την ιεροσυλία.



ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4
Τα ελγίνεια στο Λονδίνο
Η φήμη τους και η επίδρασή τους στην Αγγλία
Αντιδράσεις στο Αγγλικό Κοινοβούλιο

Οι αποστολές των ελληνικών αρχαιοτήτων συνεχίζονταν από τον Έλγιν επί 20 περίπου χρόνια. Ο Άγγλος διπλωμάτης έστειλε στο Λονδίνο 253 κιβώτια. Τα πρώτα 65 κιβώτια, που είχαν φτάσει ως τον Ιανουάριο του 1804 σε 2 αποστολές, παρέμειναν σε προσωρινά καταφύγια και στο τελωνείο μέχρι το 1806, που συνεχίστηκε η κράτηση του Έλγιν ως Άγγλου στη Γαλλία σύμφωνα με διαταγή του Μ. Ναπολέοντα. Όταν αφέθηκε ελεύθερος, ήρθε στο Λονδίνο, όπου αγόρασε οίκημα, στην αυλή του οποίου κατασκεύασε πρόχειρο υπόστεγο. Κάτω από το υπόστεγο εξέθεσε τα αριστουργηματικά γλυπτά. Ο ζωγράφος Χέιντον, που τα είδε από τους πρώτους, εκστασιασμένος στη θέα τους σημειώνει: «ποτέ δεν θα λησμονήσω τα κεφάλια των αλόγων, τα πόδια στη ζωφόρο. Θεϊκή τέχνη φώτιζε το νου μου. Κατάλαβα ότι τα γλυπτά αυτά θα διέγειραν την τέχνη της Ευρώπης από το σκότος του ύπνου. Η όψη τους, σε συνδυασμό με τη σκέψη ότι πάνω τους έιχε στραφεί το βλέμμα του Σωκράτη και του Πλάτωνα, μου έφερνε έξαψη. Ένοιωσα να με κυριεύει ο πόθος να νοήσω το βάθος της τέχνης των θεϊκών αυτών έργων.»  Ο δάσκαλος του Χέιντον, ελβετός ζωγράφος Φουζέλι, όταν είδε τα γλυπτά αναφώναξε: Οι Έλληνες ήταν θεοί!»

Χρόνια παρέμειναν τα μνημεία στο υγρό και ρυπαρό υπόστεγο, με αποτέλεσμα να υποστούν φθορά από την υγρασία του Λονδίνου. Στα 1811 ο Έλγιν, με υπόμνημά του, ζήτησε από την αγγλική κυβέρνηση 60.000 περίπου λίρες, για να παραχωρήσει τη συλλογή του στο Βρετανικό Μουσείο. Ο Άγγλος πρωθυπουργός Πέρσιβαλ του πρόσφερε τα μισά, αλλά ο πρώην διπλωμάτης θεώρησε την αμοιβή ευτελή, γιατί δεν κάλυπτε τις δαπάνες του. Επειδή βαρυνόταν με χρέη, αναγκάστηκε να εκκενώσει το οίκημα στην οδό Πάρκ - Λέιν. Η συλλογή μεταφέρθηκε στην ... ανθρακαποθήκη του οικήματος του Δούκα του Ντέβονσάιαρ, όπου μεταξύ των νέων επισκεπτών της την αποθαύμαζε και ο πρόεδρος της Ακαδημίας Μπέντζαμιν Γουέστ. Η συλλογή αύξαινε με νεότερες αποστολές, μαζί και η φήμη της και η αξία της σε στερλίνες. Χαρακτηριστικά της φήμης τους είναι διαφήμιση στο φύλλο των Ταίμς της 8.1.1814 καποιου κομμωτού, που ανάγγελε ελληνική γυναικεία κόμμωση, εμπνευσμένη από τον Παρθενώνα. Αλλά και  στην τέχνη και προπάντων στην αρχιτεκτονική τα ελληνικά μάρμαρα άρχισαν να ασκούν την επίδρασή τους. Σπίτια, δημόσια κτίρια αλλά και εκκλησίες οικοδομήθηκαν κατά τον ελληνικό ρυθμό. Παράδειγμα η εκκλησία του Λονδίνου, στην κεντρική συνοικία Euston, που αποτελεί παρωδία του Ερεχθείου με στοές Καρυάτιδων στις δύο πλευρές της και με πύργο στην οροφή σαν τον «πύργο των ανέμων» της οδού Αιόλου (το «ωρολόγιον» του Ανδρόνικου Κυρρήστου).

Νέα υπομνήματα του Έλγιν στο Βρετανικό Μουσείο συνάντησαν την αντίδραση του συμβούλου του και πρωθυπουργού αργότερα Αμεπρντίν, που δεν εκτιμούσε τον αρχαιοκάπηλο διπλωμάτη από όσα είχε δει ο ίδιος στην Αθήνα.

Από γράμμα του Έλγιν με ημερομηνία 16.3.1815 προκύπτει ότι τα μάρμαρα παρέμειναν ακόμη στην ... καρβουναποθήκη φθειρόμενα από την «καταστρεπτική υγρασία», όπως γράφει ο ίδιος. Ανέθεσε τότε σε κάποιο καρβουνέμπορο (!) να τα μεταφέρει και πάλι.
Το θέμα έφτασε στη Βουλή, όπου ο Έλγιν κατηγορήθηκε ότι εκμεταλλεύτηκε τη διπλώματική του ιδιότητα. Ο βουλευτής Τζ. Νιούπορτ πρόσθεσε τα εξής: « ο ευγενής λόρδος ... επωφελήθηκε τα πιο αδικαιολόγητα μέσα και διέπραξε κατάφωρες αρπαγές. Ά ρ π α ξ ε  ό σ α  Τ ο ύ ρ κ ο ι  κ α ι  ά λ λ ο ι   β ά ρ β α ρ ο ι     θ ε ώ ρ η σ α ν   ι ε ρ ά».

Εξωτερικά γεγονότα και ο θρίαμβος της αγγλικής νίκης του Βατερλώ επισκίασαν στο μεταξύ το θέμα. Ήλθε όμως τότε στο Λονδίνο ο περίφημος γλύπτης Κανόβα, ως εκπρόσωπος του Πάπα, για να πείσει τους Άγγλους να συνηγορήσουν υπέρ της απόδοσης αρχαιοτήτων της Ρώμης, που είχαν παρθεί από τα νικηφόρα στρατεύματα του Ναπολέοντα. ΄Οταν επισκεύθηκε με την ευκαιρία τα Ελγίνεια, έμεινε άφωνος και έκπληκτος από την απερίγραπτη ομορφιά και μεγαλοπρέπειά τους.

Το θέμα των Ελγινείων ξαναήλθε στο αγγλικό κοινοβούλιο μετά λίγους μήνες και  εκλέχθηκε τ΄τε 18μελής επιτροπή, για να το διερευνήσει. Η εισηγητική της έκθεση καταλήγει: « Καμία χώρα δεν μπορεί να προσφέρει τόσο ... έντιμο άσυλο στα μνημεία του Φειδία και του Περικλή όσο η πατρίδα μας, όπου ασφαλή από συνέπειες αμάθειας και εξευτελισμού, θα μπορούσαν να δέχονται το θαυμασμό και το σεβασμό που τους αρμόζει και να χρησιμεύουν ως παραδείγματα για μίμηση και άμιλλα!». Η επιτροπή απέρριπτε γνώμες, που είχαν ήδη ακουστεί, ότι η συλλογή έπρεπε να επιστραφεί ως προϊόν λαφυραγωγίας και με το επιχείρημα ότι οι Έλληνες έμειναν αδιάφοροι για την τύχη των αρχαιοτήτων και μάλιστα τα χρησιμοποιούσαν για ...  σκοποβολή(!) Ήταν μια σκόπιμη και δόλια παραμόφωση της αλήθειας. Είχε πράγματι συμβεί κάτι τέτοιο, πρόσφατα τότε στον Παρθενώνα, αλλά ο δράστης, όπως βεβαιώνει και ο Ιησουίτης Βαβέϋ, ήταν Τούρκος. Ποιος Έλληνας θα τολμούσε άλλωστε να κάνει κάτι τέτοιο ανάμεσα στη φρουρά του τουρκικού κάστρου;

Στην εισήγηση της επιτροπής αντιτάχθηκε ο βουλευτής Χάμερσλεϋ, που πρότεινε να αγορασθεί η συλλογή αντί 25.000 στερλινών και να φυλαχθεί στο Βρετανικό Μουσείο, γ ι α  ν α  ε π ι σ τ ρ ε φ ό τ α ν , ό τ α ν  θ α  τ η  ζ η τ ο ύ σ ε  η  π ρ ώ τ η  ε λ λ η ν ι κ ή  κ υ β έ ρ ν η σ η  μ ε τ ά  τ η ν  α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ η . Δεν παρέλειψε ωστόσο ο Χάμερσλεϋ να κατηγορήσει τον Έλγιν για τον τρόπο με τον οποίο απέκτησε τη συλλογή. Αντίθετα ο βουλευτής Κρόκερ συνέστησε να κρατηθεί η συλλογή στην Αγγλία, γιατί θα συνέτεινε στην ανάπτυξη των τεχνών της αλλά και στην «αύξηση του εθνικού χαρακτήρα, του δημόσιου πλούτου και του μεγαλείου της».

Η βουλή αποδέχτηκε την πρόταση της επιτροπής με 82 ψήφους έναντι 30 και εγκρίθηκε πρόσθετη δαπάνη για ανέγερση προσωρινής αίθουσας. Η έκθεση των Ελγινείων εγκαινιάσθηκε τον Ιανουάριο του 1817. Από τότε τροποποιήθηκε 3 φορές η τοποθέτησή τους και εγκαινιάσθηκε νέα αίθουσα. Στη διάρκεια των Παγκοσμίων Πολέμων τα πολυτιμότερα εκθέματα ασφαλίστηκαν σε υπόγεια.

Στο διάστημα που διέρρευσε, οι Άγγλοι, εφαρμόζοντας την πολιτική τους να καλύπτουν τα τρωτά των δημοσίων ανδρών τους τα οποία θα έθιγαν τη φήμη του έθνους, άφησαν να ξεχαστούν οι κατηγορίες κατά του Έλγιν. Μερικοί, όπως ο γνωστός ποιητής Οράτιος Σμιθ, δεν δίστασαν να τον ονομάσουν «μαρμαροκλέφτη» (marble-stealer). Αλλά ο πρώτος που στηλίτευσε τον Έλγιν ήταν ο Βύρων, που υπήρξε και αυτόπτης μάρτυρας της λεηλασίας του Παρθενώνα, στη διάρκεια της παραμονής του στην Αθήνα, το χειμώνα του 1810-11. Το 1811 δημοσίευσε το ποίημα του Child Harold, στο οποίο στιγματίζει τη λεηλασία και το βανδαλισμό, που δεν την τόλμησαν ούτε οι Γότθοι ούτε οι Τούρκοι, όπως αναφέρεται στο ποίημα, που καταλήγει: «Τυφλά είναι όσα μάτια δεν δακρύζουν βλέποντας, ω Ελλάδα λατρευτή, τα ιερά σου να διαρπάζονται από βέβηλα Άγγλων χέρια, που ξαναπλήγωσαν τα πονεμένα στήθη σου και τους θεούς σου άρπαξαν, θεοί που μισούν το απεχθές σου βόρειο κλίμα». Η δημοσίευση του ποιήματος με υποσημειώσεις που αναφέρονταν στη λεηλασία, είχε τέτοιο αντίκτυπο, ώστε εξαντλήθηκε σε εκδόσεις αλλεπάλληλες. Σημειώνει ο Βύρων στις υποσημειώσεις: «Τη στιγμή αυτή (3.1.1810), εκτός των μεταφερμένων στο Λονδίνο, υδραϊκό πλοίο περιμένει στον Πειραιά για νέα φόρτωση. Άκουσα νεαρό να λέγει με πολλούς συμπατριώτες του, που θλίβονται βαθιά συναισθανόμενοι την κατάσταση: ας καυχιέται τώρα ο λόρδος Έλγιν, που ερείπωσε την Αθήνα».

Πολύ αργότερα (το 1828, 4 δηλαδή έτη μετά το θάνατό του) δημοσιεύθηκε το γνωστότερο ποίημα του η «κατάρα της Αθηνάς», που εμπνεύστηκε κατά την παραμονή του στην Αθήνα, το Μάρτιο του 1811. Σ'αυτό το ποίημα ο Βύρων ονομάζει τον Έλγιν ληστή και ισότιμο των Γόυθων. Η «κατάρα της Αθηνάς» δημοσιεύθηκε και στην Αμερική και μάλιστα στα 1815, πριν από το θάνατο του Βύρωνα. Στον «Ερμή το Λόγιο» του 1818 (σ. 65 - 70) αναγράφεται: «Ο Βύρων και πολλοί άλλοι Άγγλοι, που περιήλθαν τελευταία στην Ελλάδα, ονομάζουν τον Έλγιν κλέφτη αναίσχυντο». Ο συνταξιδιώτης και φίλος του Βύρωνα Χόμπχάουζ σημειώνει στο βιβλίο του των ταξιδιωτικών εντυπώσεων, που τυπώθηκε στο Λονδίνο το 1813, ότι σε τοίχο ναϊδρίου στην Ακρόπολη είδε χαραγμένη την εξής επιγραφή: «Q u o d    n o n  f e c e r u n t   G o t i,  h o c  f e c e r u n t  S c o t i» - αυτό που δεν έκαναν οι Γότθοι, το διέπραξαν οι Σκότοι! - (ο Έλγιν ήταν σκοτικής καταγωγής).

Η ζημιά που προκάλεσε ο Έλγιν στον Παρθενώνα και το Ερεχθείο εξαιτίας του βάναυσου τρόπου με τον οποίο αφαίρεσε τα γλυπτά, η διασάλευση της στατικότητας των μνημείων με την απομάκρυνση αρχιτεκτονικών μελών τους, η φθορά που έπαθαν επί ενάμισυ τουλάχιστον αιώνα στο Λονδίνο από την υγρασία και τη μολυσμένη από το κάρβουνο ατμόσφαιρά του, βεβαιώνουν ότι το επιχείρημα του διευθυντή του Βρετανικού Μουσείου, που υπήρξε και επιχείρημα του Έλγιν, πως τα μνημεία μεταφέρθηκαν για να σωθούν, αποτελεί υποκρισία. Μια επίσκεψη στην αίθουσα των γλυπτών του ναού του Επικούρειου Απόλλωνα, στο Βρετανικό Μουσείο, δείχνει τη μεγάλη φθορά των ευαίσθητων ελληνικών μαρμάρων από το κάρβουνο του Λονδίνου. Ο Άγγλος περιηγητής Κλάρκ στο βιβλίο του «Ταξίδια σε χώρες της Ευρώπης», που εκδόθηκε στο Λονδίνο το 1811, προέβλεψε την ολέθρια επίδραση του υγρού κλίματος του Λονδίνου στο Πεντελικό ιδίως μάρμαρο. Ο Γάλλος περιηγητής Φορμπέν βεβαιώνει στα 1818 ότι η Καρυάτιδα που άρπαξε ο Έλγιν, ήταν η καλύτερα διατηρούμενη. Κι όμως μέχρι το 1965, που δεν είχε ακόμη προχωρήσει η μόλυνση της ατμόσφαιρας της Αθήνας, η Καρυάτιδα στο Λονδίνο παρουσίαζε πολύ μεγαλύτερη φθορά από εκείνη των Καρυάτιδων στην Αθήνα. Απομένει το εξίσου υποκριτικό αγγλικό επιχείρημα, ότι στο Βρετανικό Μουσείο επισκέπεται τα Ελγίνεια πλήθος επισκεπτών. Είναι υποκριτικό όχι μόνο γιατί εξίσου μεγάλο πλήθος επίσκέπτεται τον Παρθενώνα, αλλά κυρίως γιατί τα Ελγίνεια, αποκομμένα από το περιβάλλον και το χώρο για τον οποίο πλάστηκαν και απομακρυσμένα από τη θέση στην οποία ο ίδιος ο Φειδίας τα τοποθέτησε, χάνουν το μεγαλύτερο μέρος της αισθητικής τους αξίας. Να τι γράφει ο Κλαρκ σχετικά: «Στην άκρη του αετώματος (δυτικού) υπήρχε το κεφάλι αλόγου, που παριστανόταν σαν να αναπηδάει από τη γή, όταν ο Ποσειδώνας την κτύπησε με την τρίαινα του, στον αγώνα του με την Αθηνά για την κατοχή της πόλης. Το κεφάλι του ζώου φτιάχτηκε και τοποθετήθηκε έτσι από τον Φειδία, ώστε να φαίνεται από εκείνους, που από κάτω το έβλεπαν, σαν να ανατέλλει από την άβυσο αφρίζοντας και αγωνιζόμενο να αποσπαστεί από θέση ασφυκτική, με κίνηση και ζωντάνια, που ταίριαζε στην ακμή και το μεγαλείο της περίστασης. Η προοπτική του γλυπτού, η αρμονία και ο σκοπός των διαστάσεων, όλη η δύναμη και η εντύπωση της σύνθεσης εξαρτώνται από τη θέα του έργου, σε σχέση με την απόσταση ακριβώς εκείνη και οπτική γωνία που είχε ο ίδιος ο Φειδίας υπολογίσει". Και τολμούν έπειτα να λέγουν ότι τα μνημεία αποσπάσθηκαν από τον Παρθενώνα για να σωθούν! Πώς μπορεί ένας διευθυντής Μουσείου και μάλιστα τόσο ονομαστού, να αγνοεί τα προαναφερόμενα;


ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5

-Γνώμες Αγγλων υπέρ της επιστροφής των ελγινείων και λόγοι στο Αγγλικό Κοινοβούλιο.

Στα 1815 ο Ελγιν υπέβαλε υπόμνημα στην Αγγλική κυβέρνηση, για να της πουλήσει τα γλυπτά του Παρθενώνα, που τόσο αταίριαστα έχουν ονομαστεί "Ελγίνεια μάρμαρα". Επί πολλά χρόνια τα υπέροχα έργα του Φειδία ήταν εκτεθειμένα στην ομίχλη και την υγρασία του Λονδίνου, τοποθετημένα, όπως σημειώθηκε, κάτω από ένα υπόστεγο, πριν τελικά στεγαστούν στο Βρεττανικό Μουσείο. Ο ίδιος ο Ελγιν, στο προς την Αγγλική κυβέρνηση υπόμνημα του, ομολογεί ότι τα μάρμαρα του Παρθενώνα έιχαν ήδη υποστεί σημαντική φθορά "από την καταστρεπτική υγρασία " της Αγγλικής πρωτεύουσας και ζητεί, για να της τα παραχωρήσει 75.000 περίπου στερλίνες.

Το θέμα παραπέμφθηκε στο Αγγλικό Κοινοβούλιο. Στα πρακτικά του έτους 1815 είναι γραμμένα τα εξής λόγια του βουλευτού Σέρ Τζών Νιούπορτ: "Ο ευγενής λόρδος (αναφέρεται στον Ελγιν) επωφελήθηκε τα πιο αδικαιολόγητα μέσα (εννοεί τη δωροδοκία του Τούρκου φρούραρχου της Ακρόπολης και του καδή της Αθήνας) και διέπραξε τις πιο καταφωρές διαρπαγές. Ηταν φαίνεται μοιραίο εκπρόσωπος της χώρας μας  να αρπάξει εκείνα, που οι Τούρκοι και άλλοι βάρβαροι θεώρησαν ιερά". Την ίδια ημέρα ο πρόεδρος της βουλής σημείωσε στο ημερολόγιο. "Υποβλήθηκε η αίτηση του λόρδου Ελγιν. Αμφισβητήθηκε έντονα το δικαίωμα του επί της συλλογής ως ιδίου κτήματος και επιτημήθηκε η διαγωγή του".

Μεταξύ των πρώτων, που επέκριναν τον συλητή του Παρθενώνα στην Αγγλική Βουλή, ήταν κι ο βουλευτής Χαμερσλέυ, που στη διάρκεια της συζήτησης για την αγορά των Ελγινείων θησαυρών από το Αγγλικό Δημόσιο κατάγγειλε το άτιμο της σύμβασης (The dishonesty of the transaction) του Ελγιν και ζήτησε "να αγοραστεί η συλλογή, αλλά να φυλαχτεί στο Βρεττανικό Μουσείο, για να αποδοθεί εκεί από όπου με απρέπεια πάρθηκε, όταν θα τη ζητούσε οπιαδήποτε στο μέλλον κυβέρνηση της Αθήνας, χωρίς καμμία διατύπωση ή διαπραγμάτευση".

Οι περιηγητές και συγγραφείς Ντόντγουελ και Κλαρκ συνέστησαν στην αγγλκή κυβέρνηση να επιστρέψει τουλάχιστο το γείσο του Ερέχθειου και την Ιωνική κολόνα, που αφαιρέθηκε από την ανατολική κιονοστοιχία του με τόση σκληρότητα. Ο πρώτος μάλιστα από τους δύο Αγγλους συγγραφείς μας δίνει  και την πληροφορία ότι ο λόρδος Γκίφορντ απέστειλε στην Αθήνα ομοίωμα της κλεμμένης Καρυάτιδας, για να τοποθετηθεί στη θέση πρωτόγονου τοίχου, που είχε κτηστεί στη θέση αντί υποστηρίγματος.

Το 1890 ο Φρ. Χάρισον, δημοσίευσε στο περιοδικό "19ος αιώνας" άρθρο 8σέλιδο με τίτλο "Επιστρέψατε τα Ελγίνεια". Στο άρθρο αυτό ο συγγραφέας με ακαταμάχητα εππιχειρήματα κάνει έκκληση στα ευγενή αισθήματα του αγγλικού λαού υποστηρίζοντας ότι "κι αν συγχωρεθεί στον Ελγιν η απαγωγή, η κατακράτηση στο Λονδίνο συστατικών μάλιστα μερών του Παρθενώνα δεν ήταν πια ανεκτή ούτε συμφέρουσα και ότι η απόδοσή τους ήταν επείγουσα και ως έργο διεθνούς δικαιοσύνης και ως πράξη συμφέρουσα στην επιστήμη και στις τέχνες". Υποστηρίζει ακόμη ο Χάρισον στο άρθρο ότι τα γυμνά του Παρθενώνα είναι πιο οικεία και αγαπητά στους Ελληνες παρά στους Αγγλους, 'οτι επί 2.240 (τότε) έτη ήταν αναπόσπαστο μέρος της Ελλάδας κι ότι άρα ήταν πολύ ιερότερα του Πύργου του Λονδίνου ή του Καθεδρικού ναού του Ουεστμίνστερ και τέλος, προσθέτει "Ποιά θα ήταν η δική μας στάση, αν κάποιος επιδρομέας λεηλατούσε τα εθνικά μνημεία μας; Στη μετακόμιση και κατά την πολυετή έκθεση τους στη θυελλώδη ατμόσφαιρα του Λονδίνου τα μάρμαρα αυτά έπαθαν και ακόμα παθαίνουν ζημιά αναπανόρθωτη. Μόνο χυδαίοι και αμαθείς αδυνατούν να εννοήσουν τη διαφορά της όψης τους στην ατμόσφαιρα του Λονδίνου ή στη διαύγεια της Ακρόπολης".

Το άρθρο του Χάρισον ενέπνευσε το γνωστό Ιρλανδό επαναστάτη Ρότζερ Κέισμεντ, που απαγχονίστηκε στη διάρκεια του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, να γράψει τους πιο κάτω στίχους σε ελεύθερη απόδοση "Επιστρέψτε τα Ελγίνεια μάρμαρα -ας μείνουν άσπιλα, αγνά κάτω από τον Αττικό ουρανό, τα καπνισμένα δάκτυλα του βόρειου κλίματος μας τα φθείρουν περισσότερο από όσο ολόκληρος ο αρχαίος χρόνος. Επιστρέψτε τα μάρμαρα. Ας αγρυπνούν εκείνα πάνω στον τάφο του Φειδία".

Ο βουλευτής Φ. Σάσσουν και ιδιαίτερος γραμματέας του τότε Αγγλου πρωθυπουργού έγραψε στους Times της 26.11.1928 ότι, όταν επισκέφτηκε την Ακρόπολη, απορούσε σκεπτόμενος μήπως τα λαμπρά ερείπια του Παρθενώνα και η λαμπρή ατμόσφαιρα της Αθήνας δε θα ήταν πιο ταιριαστή θέση για τα αρμονικότερα γλυπτά του κόσμου, παρά το Βρεττανικό Μουσείο.

Χαρακτηριστικά των αισθημάτων των φιλλελήνων Αγγλων για την απαγωγή των γλυπτών είναι και αυτά που γράφει ο Μίλλερ στο βιβλίο του "Οι Αγγλοι στην Αθήνα πριν το '21". Αναφερόμενος στον φιλλέληνα Γκοστ, που πήγε στην Αθήνα μαζί με το Βύρωνα στα 1810, όπου φιλοξενήθηκε για ένα διάστημα στη μονή των Καπουτσίνων στην Πλάκα, αφηγείται ότι είδε στο λιμάνι του Πειραιά δύοπλοία αγκυροβολημένα. Το ένα περίμενε να φορτώσει "τα λάφυρα από τον Παρθενώνα" και το άλλο ήταν φορτωμένο με σκλάβους από την Αφρική. Δεν ήξερε ο Γκολτ, διηγείται ο Μίλλερ, ποιο φορτίο ήταν πιο μακάβριο.

Το 1824 επισκέφτηκε τη Αθήνα ο γιατρός Γ. Μπλάκ και σημειώνει το συγκινητικό μύθο του θρήνου των Καρυάτιδων. Οσο για τις εντυπώσεις του από την Αθήνα γράφει ότι τίποτε από όσα είδε στη ζωή του δε φτάνει το αρχαϊκό μεγαλείο της θέας των Αθηνών. Περνώντας από την οικία του Αγγλου πρόξενου είδε στην αυλή μερικά αξιόλογα γλυπτά και το πήλινο εκμαγείο της Καρυάτιδας του Ερεχθείου, που έιχε σταλεί από την Αγγλία από τον Ελγιν, σπασμένο και τα κομμάτια του σκορπισμένα παντού. Ο Μπλάκ προσθέτει στην αφήγηση του ότι το είχαν σπάσει οι Αθηναίοι, για να δείξουν την περιφρόνηση τους για την πράξη (την αρπαγή από τον Ελγιν) που κατέστησε αναγκαία την αποστολή (του εκμαγείου).

Η αφήγηση του Μπλάκ αποτελεί αδιάψευστη ιστορική μαρτυρία για το ενδιαφέρον των Ελλήνων για τους προγονικούς θησαυρούς και επιβεβαιώνει, και από άλλη πλευρά, πόσο υποκριτική είναι η επιχειρηματολογία των Αγγλων, που αρνούνται να επιστρέψουν τα Ελγίνεια με τη δικαιολογία ότι αγόρασαν, για να σώσουν από επικείμενη καταστροφή τα γλυπτά της Ακρόπολης για τα οποία οι Ελληνες αδιαφορούσαν. 


ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6     

Η αγγλική άρνηση για τα επιστροφή των Ελγινείων

Τα επιχειρήματα των Αγγλων, πάνω στα οποία στηρίζουν την άρνηση τους να επιστρέψουν τα Ελγίνεια γλυπτά, είναι τρία. Οτι τα αγόρασαν από τους Τούρκους χρησιμοποιώντας μάλιστα επίσημο έγγραφο (σουλτάνικο φιρμάνι). Οτι τα πήραν για να τα.....διασώσουν! Και ότι όσο αφορούσε, τέλος στους Ελληνες, και εκείνους δεν τους έβλαψαν για τον απλούστατο λόγο, ότι εκείνοι δεν ενδιαφέρονταν για τα προγονικά τους μνημεία!

Προστίθεται από την αγγλική πλευρά και σύγχρονο επιχείρημα υπέρ της κατακράτησης των Ελγινείων μαρμάρων: η μολυσμένη ατμόσφαιρα της Αθήνας σε αντιδιαστολή με την καθαρή, τώρα, ατμόσφαιρα του Λονδίνου. Ολα τα επιχειρήματα, ιδιαίτερα τα τρία πρώτα, φανερώνουν θράσος και υποκρισία σε βαθμό ασυνήθιστο.

Και όσο αφορά στο επιχείρημα της αγοράς, περιττεύει κάθε ανάλυση, αφού αγορά από κατακτητή ευσυαθεί όσο και από κλέφτη η ληστή. Αξίζει ωστόσο να σημειωθεί ότι στα σχετικά με την επιχείρηση του Ελγιν κείμενα και την αλληλογραφία που διασώθηκε, δεν αναφέρεται αγορά αλλά, όπως προαναφέρθηκε δωροδωκία. Ετσι, γίνεται λόγος για αδαμαντοκόλλητες επιστολές, αραβικό άλογο, ρολόι, τηλεσκόπιο, ακόμη και αγγλικά χαλινάρια, που χρησιμοποιήθηκαν ως μέσα δωροδοκίας. Οι αποδέκτες τους ήταν ο Τούρκος φρούραρχος του κάστρου της Ακρόπολης, ο καδής της Αθήνας, ακόμη και ο Αλή-Πασάς, γιατί ο Ελγιν δεν αρκέστηκε στη λεηλασία της Αθήνας μόνο, αλλά έστειλε  αποστολές για συγκέντρωση αρχαιοτήτων τόσο στην Ηπειρο όσο και στο Μωριά.

Θρασύτερο ακόμη είναι το επιχείρημα της διάσωσης των ελληνικών μνημείων, γιατί ο Ελγιν δεν απογύμνωσε μόνο δημιουργήματα σαν τον Παρθενώνα και το Ερέχθειο, για τα οποία καυχιέται όλη η ανθρωπότητα, αλλά και τους επέφερε ακρωτηριασμούς ακόμη των Φειδιακών γλυπτών, για να μειωθεί το βάρος τους και να ευκολυνθεί η μεταφορά τους. Και ήταν τέτοια η απληστία του Ελγιν, ώστε όχι μόνο αποσπάστηκε από το Ερέχθειο ολόκληρη Καρυάτιδα, αλλά επιχειρήθηκε αφαίρεση της όλης πρόστασής του (κιονοστοιχίας), που τελικά όμως δεν έγινε, γιατί δε βρέθηκε μεγάλο αγγλικό πολεμικό πλοίο να την παραλάβει. Ετσι ο Ελγιν αρκέστηκε στην αφαίρεση μιας μόνο κολόνας, που έθεσε σε κίνδυνο όμως τη στατικότητα του μοναδικού κτιρίου.

Ας έλθουμε όμως στο επιχείρημα της ολιγωρίας των Ελλήνων για τις αρχαιότητες τους. Είναι και εδώ προτιμότερο να μιλήσουν τα γεγονότα. Σημειώθηκε σε άλλο κεφάλαιο ότι ο πρόξενος της Γαλλίας στην Αθήνα τόλμησε να διαμαρτυρηθεί στις Τουρκικές αρχές για τη λεηλασία της Ακρόπολης από τον Ελγιν, με αποτέλεσμα να κλειστεί στη φυλακή. Πως θα αντιδρούσε λοιπόν ο ραγιάς, όταν και η παραμικρή διαμαρτυρία του θα τιμωριόταν σκληρά ως έγκλημα καθοσίωσης;

Τη θλίψη ωστόσο των Ελλήνων για τη λεηλασία των αρχαίων τους βεβαιώνει, κατά τον πιο παραστατικό και ωραίο τρόπο, η παράδοση εκείνη των Αθηναίωνμ σύμφωνα με την οποία οι Κόρες της Ακρόπολης θρηνούσαν τη νύκτα την αρπαγή της αδελφής τους και ότι αυτή αποκρινόταν από τη φυλακή της πόλης. Ο μύθος δε θα ήταν δυνατό να γεννηθεί χωρίς αίσθημα πόνου. Ενδεικτική είναι και η αφήγηση (μετά ειρωνίας) συνεργάτη του Ελγιν ότι κατά τη μεταφορά του κιβωτίου με τις αρχαιότητες στον Πειραιά Αθηναίοι αγωγιάτες νόμισαν ότι άκουσαν κραυγές των φυλακισμένων στα κιβώτια μορφών και τα έριξαν καταγής αρνούμενοι να μετάσχουν στην απαγωγή τους.

Αλλος Αγγλος αφηγείται ότι, όταν οι Ελληνες γεωργοί εύρισκαν στο χωράφι αρχαίο γλυπτό, το εντοίχιζαν πάνω από την πόρτα τους ως κάτι λατρευτό αλλά και ως φύλακα. Ο Ντόνγουελ αφηγούμενος τη λεηλασία της Ακρόπολης στο βιβλίο του, που τύπωσε στο Λονδίνο το 1806, προσθέτει ότι δε διστάζει να βεβαιώσει, πως οι Αθηναίοι θρηνούσαν την καταστροφή και κατηγορούσαν τους Τούρκους για την άδεια που έδωσαν να πραγματοποιηθεί.

Στις αρχές του 1812 τρείς μορφωμένοι Αθηναίοι από τους οποίους οι δύο πρώτοι ήταν και μέλη της Φιλικής Εταιρείας, Ο Μαρμαρογούρης, ο Ρεβελάκης και ο Χωματιανός ίδρυσαν τη "Φιλόμουση Εταιρεία", που συγκατέλεξε στους εταίρους και το λόρδο Γκιλφορντ. Τις ενέργειες της εταιρείας για την προστασία των μνημείων ενίσχυσε και το Πατριαρχείο με οδηγίες, που έστειλε στις εκκλησιαστικές αρχές, για διαφύλαξη και περ'ισωση των αρχαιοτήτων.

Το ενδιαφέρον των Αθηναίων για τα μνημεία τους έρχεται τέλος, να βεβαιώσει και το προαναφερόμενο κέιμενο (επιστολή) του συνεργάτη του Ελγιν Γ. Λουζιέρι, που απαντώντας σε γράμμα του Ελγιν, στο οποίο ο Σκότος διπλωμάτης του ζητάει άπληστα να αφαιρέσει ακόμη και διακόσμηση της οροφής(!) του Παρθενώνα γράφει κατά λέξη: "Aν δε μπορέσω να το Πανδρόσειο ολόκληρο, δεν απελπίζομαι για μια από τις Καρυάτιδες. Οι Ελληνες είναι όμως αφοσιωμένοι σε αυτό" (Το Πανδρόσειο, δηλαδή την πρόσταση με τις Καρυάτιδες).

Αλλά και τα περί ατμόσφαιρας Αθήνας και Λονδίνου δεν ευσταθούν, γιατί η ατμόσφαιρα του Λονδίνου ήταν ήδη μολυσμένη από τους χρόνους της απαγωγής των γλυπτών εξαιτίας της θέρμανσης των λονδρέζικων σπιτιών με κάρβουνο. Της Αθήνας, αντίθετα, η μόλυνση είναι φαινόμενο μόνο των πρόσφατων χρόνων. Ο ίδιος άλλωστε ο Ελγιν, στο προς το αγγλικό κοινοβούλιο υπόμνημα τουμ βεβαιώνει ότι η υγρασία του Λονδίνου είχε προκαλέσει φθορά , όπως προαναφέρθηκε, στο ευαίσθητο πεντελήσιο μάρμαρο. Αυτά στα 1816. Από τότε επήλθε μεγαλύτερη φθορά, που είναι ιδιαίτερα αισθητή προσημειώθηκε, στα μαυρισμένα γλυπτά του ναού του Επικούρειου, Απόλλωνα στο Βρεττανικό Μουσείο.

Ασχετα ωστόσο με τα προαναφερόμενα είναι γνωστό ότι οι αρχαιότητες-προπάντων οι ονομαστές-είναι συνδεδεμένες άρρηκτα τόσο αισθητικά όσο και ιστορικά με τον τόπο, όπου δημιουργήθηκαν και στήθηκαν. Και ότι απομακρυνόμενες από αυτόν χάνουν το μεγαλύερο μέρος της αισθητικής και ιστορικής τους αξίας. Απομένει μόνο η αρχαιολογική. Ολα αυτά επιβεβαιώνουν ότι από καμιά πλευρά δεν στέκουν οι αγγλικοί ισχυρισμοί για την κατακράτηση των Ελγινείων και ότι ειναι σωστή η γνώμη του Βύρωνα ότι "η θαλασσοκράτειρα ελεύθερη Βρεττανία άρπαξε τα έσχατα λάφυρα της Ελλάδας που ψυχορραγούσε". Και είναι πάντα επίκαιρα τα λόγια του Αλ. Ραγκαβή, στη συνεδρίαση της Αρχαιολογικής Εταιρείας, στις 12 Μαίου 1842, που έγινε εμπρός στην ανατολική πλευρά του Παρθενώνα. "Τι θα έλεγε φρικιώντας η Ευρώπη, αν εύρισκε κανείς πίνακα του Ραφαήλ ή του Απελλή και αδυνατώντας να τον μεταφέρει έκοβε από αυτόν τα πόδια των μορφών ή τα κεφάλια; Η φίλη των μεγάλων πράξεων Αγγλία, αν δεν μπορεί να μεταφέρει ολόκληρο αυτό το ναό στη γή της και μαζί του να μεταφέρει και τον βαθυκύανο ουρανό, στον οποίο κατάλευκος διαγράφεται και τη διάφανη ατμόσφαιρα στην οποία λόυζεται και τον λαμπρό ήλιο μας που τον επιχρυσώνει, στο υπερβόρειο κλίμα της, τότε, όπως άλλοτε βασιλιάδες και λαοί σεμνύνονταν στέλνοντας από της οικουμένης τα πέρατα αφιερώματα ευλάβειας στον Παρθενώνα και την Ακρόπολη, ας στείλει και αυτή, ως δείγμα σεβασμού στο λίκνο του πολιτισμού, τα κοσμήματά του που αρπάχτηκαν κα που μακριά του έχουν μόνο μικρή και μερική αξία, όπως κι αυτός  χωρίς εκείνα μένει κολοβός και άμορφος".





ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7
                           
Αγγλογαλλική διαμάχη για τα γλυπτά του Παρθενώνα



Στα 1776 επισκέφθηκε την Αθήνα ο πρέσβυς της Γαλλίας στην Κωνσταντινούπολη Κ. Γκουφιέ, ακαδημαίκός και συγγραφέας του γνωστού "Uoyage Pittoresque de la Grece", που εκδόθηκε στις Βρυξέλλες το 1824. Ελληνικό χρονικό αναφέρει: "Στις 10 Αυγούστου ήρθε στην Αθήνα ο μουσού Σουαζέλ Δεγκοφιέ, πρέσβυς της Γαλλίας προς την Υψηλήν Πόρταν, πορευόμενος εις Βασιλεύουσαν. Τον υποδέχτηκαν ένδοξα ο Χατζή Αλής στέλνοντας κάτω τον μπελούμασήν του με άλογο στολισμένο λαμπρά να το καβαλικεύσει, και ο τζισάραγας ρίχνοντας τόπια από το κάστρο".

Ο Γάλλος πρεσβευτής δε λέει τίποτε στο οδοιπορικό του για απόκτηση ή "διάσωση" (σύμφωνα με την ορολογία του Ελγιν) αρχαιοτήτων. Αλλά πέτυχε να πάρει φιρμάνι, όπως αργότερα ο Ελγιν, για αφαίρεση αρχαιοτήτων από την Ακρόπολη. Το 1788 έστειλε στη Γαλλία τμήμα της ζωοφόρου του Παρθενώνα μήκους 2 μέτρων. Ο Γάλλος αρχαιολόγος Α. Μίλεν, που εξέτασε το γλυπτό σημειώνει σε έκθεσή του, στην οποία εκτιμάει και την αξία του έργου σε 80.000 φράγκα της εποχής: "Κανείς δεν έχει ξεπεράσει τους Ελληνες στη τέχνη της απεικόνισης των πτυχώσεων των ενδυμάτων. Ηταν σε αυτές αξεπέρστες οι Ελληνίδες. Αλλά αυτό το ανάγλυφο αποδεικνύει πως μετην ίδια ευγένεια και χάρη ντύνονταν και οι άνδρες". Την έκθεση του Μιλέν χρησιμοποίησε ο Ελγιν στο υπόμνημα του προς την Αγγλική κυβέρνηση, για να υπολογίσει ανάλογα την αξία των γλυπτών της μήκους 84μ. ζωοφόρου, που  απόσπασε από την Ακρόπολη. Μαζί με το κομμάτι της ζωοφόρου έστειλε ο Γκουφιέ στο Παρίσι και μια μετόπη της δυτικής πλευράς του Παρθενώνα. Και τα δύο γλυπτά βρίσκονται στο Μουσείο του Λούβρου.

Αργότερα περισυνέλεξε κρυφά τα τρία θραύσματα μετόπης του Παρθενώνα που, όπως τουλάχιστο διατεινόταν ο Γάλλος πρόξενος στην Αθήνα Φωβέλ, είχε εκτοπισθεί από τη θέση της στη διάρκεια καταιγίδας. Τη σπασμένη μετόπη, συσκευασμένη σε κιβώτιο, -την έστειλε με άλλα 23 κιβώτια, που περιείχαν αρχαιότητες στο Παρίσι γαλλικό πολεμικό πλοίο "L'Arabe" και με παραλήπτη τον υπουργό Εξωτερικών Ταλλευράνδο. Τότε ξέσπασε ο μετά την ειρήνη της Αμιένης Αγγλογαλλικός πόλεμος και το πλοίο αιχμαλωτίσθηκε από τους Αγγλους. Το φορτίο στάλθηκε στο Λονδίνο, για να δημοπρατηθεί ως πολεμική λεία. Ο Γκουφιέ προβλεποντας ότι θα παρουσιαζόνταν στη δημοπρασία του Λονδίνου ως αγοραστής ο Ελγιν, επικαλέσθηκε τη βοήθεια του Αγγλου συναδέλφου, για να αποδοθεί τουλάχιστο σ'αυτόν η σπασμένη μετόπη. Πράγματι ο Ελγιν αγόρασε τη μετόπη, μαζί με άλλες αρχαιότητες, στην εξευτελιστική τιμή των 24 λιρών. Ο Γκουφιέ συνέχισε τις ενέργειες του με αποτέλεσμα να λάβει διαβεβαίωση του Ελγιν, ότι θα του απέδιδε τη μετόπη, τον προσκάλεσε μάλιστα και στο Λονδίνο. Μεσολάβησε όμως ο θάνατος του Γάλλου διπλωμάτη και η μετόπη κατέληξε στο Βρεττανικό Μουσείο. Η μοναδική περίπτωση της απαγωγής από τον Γκουφιέ μιας μετόπης χρησιμοποιήθηκε από τους Αγγλους ως επιχείρημα και ως διακαιολογία ότι ο Ελγιν πρόλαβε και έσωσε αργότερα τα γλυπτά του Παρθενώνα, επειδή οι Γάλλοι σκόπευαν να συνήλουν την Ακρόπολη. Πρόκειται για υποκριτικό επιχείρημα, γιατί ούτε οι εσωτερικές περιστάσεις στη Γαλλία, ούτε οι σχέσεις με την Τουρκία ευνοούσαν τέτοιο επιχείρημα. Αυτό όμως δεν εμπόδισε τον Ελγιν να ισχυρισθεί στην προσπάθεια του να δικαιολογήσει την αρπαγή, ότι ο Ναπολέων σχεδίαζε να προσαρτήσει το........ Μωριά(!).

Η προσπάθεια έτσι του Γκουφιέ να εμπλουτίσει τον Λούβρο με τη μετόπη του Παρθενώνα και τις άλλες ελληνικές αρχαιότητες απέληξε στο να εμπλουτίσει μόνο τα αγγλικά επιχείρηματα για την απογύμνωση του Παρθενώνα από τα αιώνια γλυπτά του.

Ο Γκουφιέ, μετά τη γαλλική επανάσταση, έχασε όλη την περιουσία του και κατέληξε στην Πετρούπολη. Μετά την ήττα του Ναπολέοντα επέστρεψε στο Παρίσι, όπου πέθανε το 1817, στη διάρκεια των διαπραγματεύσεων του με τον Ελγιν. Την επίσκεψη του στην Αθήνα, το 1776, και μια άλλη στα 1785, θυμίζουν δύο χαράματα του ονόματος του, που έκανε στις κολόνες του Θησείου.     


ΓΡΑΜΜΑ ΜΑΘΗΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ ΣΤΗΝ UNESCO, ΣΤΗΝ ΑΓΓΛΙΚΗ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΤΥΠΟ.

Το πιο κάτω γράμμα στάλθηκε από μαθητές ελληνικού σχολείου στον ελληνικό και διεθνή ημερήσιο τύπο στην Unesco και την αγγλική κυβέρνηση. Οι μαθητές της Α' Λυκείου διδάσκονται τώρα αρκετά για τον Παρθενώνα, ώστε να είναι σε θέση να εκτιμήσουν το αρχιτεκτονικό και αισθητικό του κάλλος. Δεν είναι έτσι περίεργο ότι το περιεχόμενο του γράμματος που ακολουθεί είναι πηγαίο και εντελώς δικό τους. Τόσο στο περιεχόμενο του γράμματος των μαθητών, όσο και στη διατύπωση δεν έγινε καμμία παρέμβαση.

                                                                            Ψυχικό 22/4/83



Με την παρούσα μας επιστολή, ερχόμαστε να προσθέσουμε και τη δική μας γνώμη πάνω στο θέμα της επιστροφής των καλλιτεχνημάτων του Παρθενώνα στην Πατρίδα τους. Το θέμα αυτό έχει δίκαια καταλάβει μία από τις πρώτες θέσεις του ενδιαφέροντος της παγκόσμιας κοινής γνώμης, μια και άπτεται βασικών αρχών δικαίου. Εμείς, ως νέοι άνθρωποι, με ιδιαίτερα ενδιαφέροντα για τον αρχαίο κόσμο, θεωρούμε απαραίτητη την αποκατάσταση των συλληθέντων γλυπτών του ευγενέστερου και αρμονικότερου δημιουργήματος των αιώνων. Τούτο, γιατί μόνο ενταγμένα στο αρχιτεκτονικό σύνολο που τα περιέβαλλε αποκτούν την πρέπουσα αισθητική και ιστορική αξία τους. Η αρχή αυτή ισχύει για όλα τα μνημεία πόσο μάλλον για το σύμβολο του δυτικού πολιτισμού. Μακριά από τον τόπο τους, τα μάρμαρα της Ακρόπολης, που έχουν μείνει γνωστά με το όνομα του διαβόητου καταστροφέα τους, περιορίζονται στην αρχαιολογική τους μόνο αξία, έχοντας καταντήσει απλά μουσειακά εκθέματα.

Στη συνέχεια, παραθέτουμε μερικά από τα άφθονα διαθέσιμα στοιχεία, που αποστομώνουν τους ελάχιστους θιασώτες του πολιτιστικού ιμπεριαλισμού.

1. Ο βαθμός της μόλυνσης  της ατμόσφαιρας της Αθήνας, δεν είναι αυτός, που θέλουν να παρουσιάζουν ορισμένοι. Εξάλλου, το πρόβλημα είναι πολύ πρόσφατο, μόλις των τελευταίων τριών χρόνων. Αντίθετα, όταν τα Ελγίνεια μάρμαρα πήραν το δρόμο της ξενιτιάς, βρήκαν ήδη τον ουρανό του Λονδίνου να νοσεί από μία εξαιρετικά διαβρωτική καρβονική μόλυνση. Τα ειδικά μηχανήματα  κλιματισμού προστέθηκαν σχετικά πρόσφατα και μόνο σε μία αίθουσα του μουσείου. Αλλα έργα τέχνης αφέθηκαν ευπρόσβλητα. Παράδειγμα της φθοράς που επέφερε η ατμόσφαιρα του Λονδίνου, έιναι η καταστροφή των γλυπτών του Επικουρείου Απόλλωνα. Μία επίσκεψη στο Βρεττανικό Μουσείο πείθει περι αυτού. Είναι άλλωστε γνωστό πως η Ελλάδα προσφέρθηκε να κατασκευάσει ένα ειδικό νέο μουσείο με υπερσύγχρονες εγκαταστάσεις φύλαξης και συντήρησης για να τα δεχθεί. Αυτό θα ησύχαζε και τους τελευταίους "ευαίσθητους" για την τύχη των κλασσικών αυτών αριστουργημάτων.

2. Τελευταία, ως αντίδραση στη διεθνή υποστήριξη (UNESCO, τύπος επιστήμη, πνευματικοί άνθρωποι) προς το δίκαιο ελληνικό αίτημα, ακούστηκαν εσφαλμένες απόψεις γύρω από τα κίνητρα και τις ενέργειες του Ελγιν. Η αλήθεια όμως είναι ότι ο Ελγιν έκλεψε τα ιερά αυτά κομμάτια. Η άδεια που πήρε από τους Τούρκους, για να προβεί στο ανοσιούργημα του, που μέχρι σήμερα δυσφημεί το όνομα της φίλης Αγγλίας, δεν νομιμοποιοεί την τελευταία στο να τα κρατήσει. Οι Τούρκοι ήταν κατακτητές και είχαν κάθε συμφέρον να θέλουν την με αυτό τρόπο εξαφάνιση της ταυτότητας της χώρας μας. Εξάλλου δεν ήταν σε θέση να εκτιμήσουν την αξία των καλλιτεχνημάτων, που ο Αγγλος λόρδος ζητούσε να αφαιρέσει. Εκμεταλλευόμενος  τη γνωστή τους ροπή προς τον εύκολο πλουτισμό χρησιμοποίησε πολύτιμα δώρα, για  να τους δελεάσει.

3. Ο Ελγιν δεν απογύμνωσε μόνο δημιουργήματα για τα οποία καυχιέται ολόκληρη η ανθρωπότητα (Παρθενώνα, Ερέχθειο), αλλά και τους επέφερε αναεπανόρθωτες καταστροφές και ακρωτηριασμούς μπρός στη βιασύνη του και τα προβλήματα μεταφοράς. Αποσπάστηκε από το Ερέχθειο ολόκληρη η Καρυάτιδα. Επιχειρήθηκε αφαίρεση όλης της πρόστασης του Ερεχθείου, κάτι που τελικά δεν έγινε, γιατι βρέθηκε μεγάλο αγγλικό πλοίο, για να την παραλάβει. Ετσι Ο Ελγιν αρκέστηκε στην αφαίρεση μίας μόνο κολώνας, που έθεσε σε κίνδυνο τη στατικότητα του μοναδικού αυτού κτιρίου. Ανάμεσα στα 253 αμύθητης αξίας έργα, που μετεφερε στο Λονδίνο, ήταν και γλυπτά από τις Μυκήνες, τη Δήλο και τον Ορχομενό. Τα γλυπτά περέμειναν επί 15 χρόνια στη βρεττανική πρωτεύουσα κάτω από ένα άθλιο υπόστεγο και στα 1816 παρουσίαζαν ήδη σημαντική φθορά από την υγρασία.

4. Το επιχείρημα της τότε αδιαφορίας των Ελλήνων είναι επίσης ψεύτικο. Ο συνεργάτης του Ελγιν ζωγράφος G. LUSIERI απαντώντας σε επιστολή του λόρδου, όπου με απληστία του ζητούσε να αφαιρέσει ακόμη και διακόσμηση της οροφής του Παρθενώνα, γράφει ότι η αφοσίωση των Ελλήνων στα αρχαία τους δημιούργησε προβλήματα. Εξάλλου λίγα χρόνια μετά, κατά την εθνικοαπελευθερωτική επανάσταση, οι Ελληνες έφθασαν στο σημείο να δώσουν στους Τούρκους, όταν τους πολιορκούσαν στην Αθήνα, ποσότητες από πυρομαχικά, προκειμένου να μην αφαιρέσουν οι τελευταίοι το συνδετικό μέταλλο των αρχαιοτήτων της Ακρόπολης διαλύοντας τις.

5. Ενας μεγάλος αριθμός ανθώπων του πνεύματος και της τέχνης είχε από τα χρόνια εκείνα καταδικάσει την ιεροσυλία του αδίσταχτου αρχαιοκάπηλου, όπως οι Βύρων, Σατωμπριάν, Ουγκώ, Κλάρκ και Αγγλοι περιηγητές. Επιπλέον εκφράστηκαν πολλές φορές και στο παρελθόν αντιρρήσεις και μέσα στην λιδια την Αγγλία. Από τον 19ο αιώνα ήδη, Αγγλοι βουλευτές είχαν συστήσει επιστροφή.

6. Μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο η Γερμανία επέστρεψε στη  Ελλάδα τα μνημεία που ο φασιστικός στρατός κατοχής είχε αφαιρέσει. Περιμένουμε πολλά περισσότερα από μία παραδοσιακά δημοκρατική χώρα του 1983.

Καλούμε τους Βρεττανούς αρμοδίους να ακολουθήσουν το παράδειγμα άλλων χωρών, που σπεύδουν να στείλουν από τα μουσεία τους πολύτιμα αποκτήματα εκεί όπου ανήκουν, σεβόμενες την κληρονομιά των λαών που τα δημιούργησαν.

Στη θλίψη και οργή που κυριεύει τα εκατομμύρια των επισκεπτών του ιερού βράχου της Ακρόπολης των Αθηνών δε μπορεί να μη μετέχει η αγγλική λεπτότητα.




ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ


Σε πρόσφατο άρθρο των "Times" ο Ρότζερ Σκράτον, διευθυντής του περιοδικού "Σώλσμπερυ Ριβιού" ξεπερνάει τα όρια του θράσους και της υποκρισίας υποστηρίζοντας ότι η ηθική τάξη επιβάλλει η Αγγλία να κρατήσει τα Ελγίνεια, γιατί.... αυτή είναι η αληθινή κληρονόμος της Δημοκράτίας του Περικλή(!) Σε άλλο φύλλο των "Times" δημοσιεύθηκε πρόσφατα το φιρμάνι της Πύλης, που εξουσιοδότησε τον Ελγιν να λεηλατήσει τον Παρθενώνα, το ναό των ειδώλων, όπως αναφέρεται στο σχετικό κείμενο. Δε χρειάζεται βέβαια να αναφερθεί πως πρόκειται για γελοία υποκρισία και κωμικά δημοσιεύματα, που, αντίθετα προς το σκοπό που επιδιώκουν, συνηγορούν, θα έλεγε κανείς υπέρ των Ελληνικών απόψεων, γιατί ακριβώς δείχνουν τη γυμνότητα των αγγλικών επιχειρημάτων και τη δύσκολη θέση, στην οποία έχουν περιέλθει όσοι τα επικαλούνται. Θέση που προδικάζει και την τελική λύση του όλου θέματος, που δημιουργήθηκε σε παγκόσμιο επίπεδο, μετά το αίτημα της Ελληνικής Κυβέρνησης για την επιστροφή των Ελγινείων.