Το Εν, ο Λόγος, το Πυρ: Οι κοσμογονικές αντιλήψεις του Ηρακλείτου

Βασίλης Γιοντζής «Ηράκλειτος, ο σκοτεινός μύστης», εκδ. Γιοντζής, σελ. 126


Είναι σπάνιο ένας άνθρωπος με εξειδίκευση στις θετικές επιστήμες να διαβάζει και να ερμηνεύει αρχαία ελληνικά από το πρωτότυπο. Όμως ο Βασίλης Γιοντζής, γόνος κλασικών φιλολόγων με έργο συγγραφικό, φαίνεται πως έχει εντρυφήσει στην αρχαία ελληνική πραγματεία από τη γέννησή του. Αποτέλεσμα να μας χαρίσει τρία έργα ανάλυσης του αρχαίου λόγου: «Πλάτωνος Συμπόσιο», «Πλάτωνος Πολιτεία» και «Ο Επίκουρος συναντά τον Πλάτωνα».

Τελευταία του συγγραφή το βιβλίο «Ηράκλειτος, ο σκοτεινός μύστης». Στο έργο καταπιάνεται με την ιδιοφυή προσωπικότητα του Εφέσιου φιλοσόφου Ηράκλειτου, εγχείρημα δύσκολο, εφόσον στη διάθεση του μελετητή «δεν υπάρχουν παρά μόνον μικρά αποσπάσματα με τη μορφή αποφθεγμάτων που δεν εμφανίζουν ενότητα μεταξύ τους, αλλά εμπεριέχουν αντιθέσεις».

Στο προλογικό σημείωμα διευκρινίζει πως θεμελιακό του υλικό υπήρξαν τα εκατόν τριάντα διασωθέντα αποσπάσματα του φιλοσόφου και πως δεν άφησε κανένα απόσπασμα ανεκμετάλλευτο. Συμπεριέλαβε ακόμη και αυτά που αμφισβητούνται ως νόθα, ενώ ακολούθησε την κατάταξη κατά Diels – Kranz, την πλέον αποδεκτή. Σε κάθε διασωθέν ρητό υπάρχει δίπλα ο αριθμός του, κατά Diels – Kranz και το όνομα του αρχαίου συγγραφέα που το διέσωσε.

Η ύλη του βιβλίου είναι δομημένη έτσι, ώστε και ο εντελώς αμύητος αναγνώστης να μπορεί να πληροφορηθεί με σαφήνεια. Προηγείται η διευκρίνιση της ορολογίας με κατατοπιστικά σχόλια για τις κατεξοχήν Ηρακλείτειες έννοιες: Εν, Λόγος, Πυρ, Διακόσμηση, Χρησμοσύνη, Κόρος. Έπεται πρόλογος του συγγραφέα στον οποίο μας ενημερώνει για τη μεθοδολογία που εφάρμοσε και τις δυσκολίες που αντιμετώπισε. Ακολουθούν είκοσι τρεις θεματικές ενότητες «σε λόγο αφηγηματικό και εξελικτικό».

Το έργο, αν μη τι άλλο, συμβάλλει στη γνωριμία του ευρέος κοινού με τον σημαντικό, αλλά «γριφώδη» φιλόσοφο Ηράκλειτο, προσωνύμιο που του απέδωσε ο Τίμων, τον 3ο π. χ. αιώνα, όπως πληροφορούμαστε από το συγγραφέα, γιατί ο λόγος του είναι ασαφής και διφορούμενος. «Νομίζεις πως έχεις να κάνεις με κάποιον ταχυδακτυλουργό του λόγου, με κάποιον προφήτη ή με χρησμολόγο και όχι με φιλόσοφο. Με κάποιον που πρωτίστως σκοπεύει να εντυπωσιάσει και να επιφέρει σύγχυση παρά να αναζητήσει την ουσία. Όλα αυτά μπορούν να περάσουν από το νου του αναγνώστη στα πρώτα δειλά βήματα της γνωριμίας με τον Εφέσιο φιλόσοφο. Γιατί όταν εκείνος εισχωρήσει λίγο βαθύτερα και νιώσει τη γοητεία της παλιντόνου αρμονίας να τον περιβάλλει, όταν μέσα από τη συμφιλίωση των ταυτοτήτων και των αντιθέσεων διεισδύει στα ενδότερα μυστικά της δημιουργίας, τότε θα νιώσει ότι πρόκειται για ένα από τα πιο ιδιοφυή πνεύματα που έχουν περάσει από τη γη», γράφει.

Παρουσιάζεται στην αρχή αδρομερώς η γενική φιλοσοφική αντίληψη του Ηρακλείτου. Στη συνέχεια αναλύεται διεξοδικά η ενότητα «το Εν ως Λόγος», η γνωστή του άποψη για τη συνεχή ροή των πραγμάτων (ΠΑΝΤΑ ΡΕΙ, ΠΑΝΤΑ ΧΩΡΕΙ ΚΑΙ ΟΥΔΕΝ ΜΕΝΕΙ) και ο ρόλος των αντιθέσεων στην αρμονία του σύμπαντος. Ενδιαφέρον ιδιαίτερο εγείρει η ενότητα για τη σχέση του Ηράκλειτου με το Διαλεκτικό Υλισμό, η άποψη του Λένιν για τον αρχαίο φιλόσοφο, αλλά και η θέση του για το χρόνο.

«Αιών παις εστί πεττεύων. Παιδός η βασιλίη», γράφει ο Ηράκλειτος. Και ο Βασίλης Γιοντζής ερμηνεύει: «ο χρόνος είναι παιδί που παίζει με τους πεσσούς. Στο παιδί και στο χρόνο ανήκει η βασιλεία.  Όπως ένα παιδί παίζει με ένα παιχνίδι και το αμέσως επόμενο δευτερόλεπτο το αφήνει στην άκρη για να πιάσει κάποιο άλλο, έτσι και ο χρόνος δημιουργεί στιγμιαία το παρόν, για να το καταστρέψει την επόμενη στιγμή και να το αντικαταστήσει με ένα άλλο παρόν. Ή όπως ο Σοπενάουερ είπε, αντιγράφοντας τον Ηράκλειτο, κάθε στιγμή όταν γεννιέται σκοτώνει τον πατέρα της (την προηγούμενη στιγμή) για να πεθάνει  ύστερα κι εκείνη, δίνοντας τη θέση της σε κάποια άλλη και ούτω καθεξής».

Η άποψη του Ηρακλείτου για τους συγχρόνους του σοφούς, η σχέση του με τους άλλους υλοζωιστές φιλοσόφους, τον Αναξαγόρα, τον Αναξίμανδρο- «στον οποίο πιστώνεται ο σπόρος της Δαρβίνειας θεωρίας»- ο βίος, το συγγραφικό του έργο, όλα όσα γνωρίζουμε για το σπουδαίο αυτό πνεύμα που έζησε στην Έφεσο περίπου από το 544 έως το 484 π. Χ., τα αδιέξοδα της σκέψης του, η επίδραση που άσκησε στους μεταγενέστερους, από τον Πλάτωνα και το Θεόφραστο έως τον Ευαγγελιστή Ιωάννη, τον Χέγκελ, τον Κίρκεγκωρ, τον Μαρξ, τον Ένγκελς, τον Γκαίτε και τον Αντρέ Μπρετόν, όλα αναλύονται με ενάργεια.

«Είναι εκπληκτικό το πώς ορισμένα ρητά του Ηρακλείτου απηχούν, κατά γράμμα, τις θέσεις της σύγχρονης φυσικής, αν αντικαταστήσουμε το Πυρ με τη λέξη ενέργεια», γράφει ο γνωστός φυσικός του περασμένου αιώνα Heisenberg, ο οποίος- όπως μας πληροφορεί ο συγγραφέας- είχε μελετήσει εμβριθώς τόσο τον Ηράκλειτο όσο και τον Επίκουρο

Βασίλης Γιοντζής

Το βιβλίο κλείνει με τον γλαφυρό- εκ βαθέων- επίλογο του συγγραφέα που συστήνει μελέτη της κουλτούρας μας, απομάκρυνση από την επίπλαστη ευδαιμονία των υλικών αγαθών, παιδεία, ώστε «να σταθούμε στα δικά μας πόδια και αυτά δεν είναι άλλα από τις ρωμαλέες ρίζες μας, που εισχωρούν βαθιά στο υπέδαφος της ιστορίας μας, που φτάνουν δυόμιση και τρεις χιλιετίες πριν, τότε που, σε έναν περιορισμένο γεωγραφικά χώρο, συντελέστηκε ένα κολοσσιαίο πολιτιστικό θαύμα. Αυτό είναι το όπλο μας, το υπερόπλο μας, δεν έχουμε άλλο. ΕΑΝ ΜΗ ΕΛΠΗΤΕ ΑΝΕΛΠΙΣΤΟΝ, ΟΥΚ ΕΞΕΥΡΗΣΕΙ, ΑΝΕΞΕΡΕΥΝΗΤΟΝ ΕΟΝ ΚΑΙ ΑΠΟΡΟΝ (18 – Κλήμης), γράφει ο Ηράκλειτος. «Εάν δεν ελπίζουμε σε στόχο ανέλπιστο, δεν πρόκειται ποτέ να τον πετύχουμε, θα παραμείνει ανεξερεύνητος και δυσπόρθητος».

Αναμφίβολα ο Ηράκλειτος υπήρξε από τα σπουδαιότερα πνεύματα στην ιστορία της ανθρωπότητας. Μαζί με το Θαλή, τον Αναξίμανδρο, τον Αναξιμένη, τον Πυθαγόρα, το Δημόκριτο και άλλους ονομαστούς σοφούς που έζησαν πριν το Σωκράτη και τον Πλάτωνα, θεώρησε ως πρώτη αρχή του σύμπαντος την ύλη. Η προσφορά των προσωκρατικών φιλοσόφων στον πολιτισμό είναι τεράστια. Έθεσαν τα θεμέλια της επιστημονικής σκέψης που στηρίζεται στον ορθολογισμό. Οι απόψεις τους απομάκρυναν σταδιακά την ανθρωπότητα από τις μυθολογικές και ανθρωπομορφικές ερμηνείες, ενώ συνέβαλαν στον εκδημοκρατισμό, εφόσον απομυθοποιήθηκε η καταγωγή των βασιλέων από το θεό, συνεπώς και το πολίτευμα της βασιλείας.

Ο Βασίλης Γιοντζής, στο βιβλίο του «Ηράκλειτος, ο σκοτεινός μύστης», συνομιλεί με τα διασωθέντα αποσπάσματα. Έννοιες όπως το «αείζωον πυρ», οι θέσεις περί αρετής και ηδονής, περί Θεού, περί θανάτου, περί ψυχής, οι αστρονομικές και φυσικές αντιλήψεις του Ηρακλείτου, η πολυσυζητημένη του άποψη «πόλεμος πάντων μεν πατήρ εστίν»- που στην ουσία σημαίνει σύνθεση των αντιθέτων- και άλλα πολλά θέματα σχετικά, παρουσιάζονται στην πρωτότυπη διατύπωσή τους και ερμηνεύονται στη συνέχεια με παραλληλισμούς και παραδείγματα, με λεξιλόγιο κατανοητό, χωρίς ιδιαίτερες ορολογίες που δυσχεραίνουν συχνά την πρόσληψη ενός κειμένου φιλοσοφικού χαρακτήρα. Ο αρχαίος λόγος εξαπλουστεύεται. Ο αναγνώστης εξοικειώνεται με τις απόψεις του φιλοσόφου. Το βιβλίο του Βασίλη Γιοντζή, «Ηράκλειτος, ο σκοτεινός μύστης», είναι ένα ευχάριστο, ευανάγνωστο βιβλίο που ενδιαφέρει τον αναγνώστη.