Τρίτη 8 Οκτωβρίου 2019

ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΚΑΙ ΣΕΡΒΟΙ

ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΩΝ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΩΝ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ Β΄ ΚΟΜΝΗΝΟΥ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΩΝ ΣΕΡΒΩΝ


Ὅτι ὁ ἄρχων Σερβλίας ἐξ ἀρχῆς, ἤγουν ἀπὸ τῆς βασιλείας Ἡρακλείου τοῦ βασιλέως, δουλικῶς ἐστιν ὑποτεταγµένος τῷ Ῥωµαίων βασιλεῖ, καὶ οὐδέποτε τῷ ἄρχοντι Βουλγαρίας καθυπετάγη1.


ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ ΑΓΓΕΛΙΚΗ


 Η παραπάνω φράση, γραµµένη από τον Κωνσταντίνο Πορφυρογέννητο, συνοψίζει µε τον καλύτερο δυνατό τρόπο τις σχέσεις του Βυζαντίου µε τους Σέρβους από την εμφάνισή τους στη Βαλκανική Χερσόνησο, ύστερα από πρόσκληση του αυτοκράτορα Ηρακλείου, έως τουλάχιστον την εξεταζόμενη σε αυτό το άρθρο περίοδο, δηλαδή τη βασιλεία του Ιωάννη Β΄ Κοµνηνού.

Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία θεωρούσε στρατηγικής σημασίας την περιοχή εγκατάστασης των Σέρβων και δεν ήταν πρόθυμη να παραιτηθεί των διεκδικήσεων της. Κάθε φορά που κάποιος τοπικός Σέρβος ηγεμόνας εξέφραζε αποσχιστικές τάσεις, ο εκάστοτε αυτοκράτορας φρόντιζε για την αποκατάσταση της τάξης. Βασικός αντίπαλος του Βυζαντίου στην περιοχή µέχρι τον 11ο αιώνα ήταν οι Βούλγαροι, οι οποίοι επίσης προσπαθούσαν να ασκήσουν την εξουσία τους, αλλά συνήθως οι προσπάθειες τους ήταν ανεπιτυχείς.
Το Βυζάντιο κατόρθωσε µέχρι τον θάνατο του Μανουήλ Α΄ Κοµνηνού (1180) να διατηρήσει τον έλεγχο επί των σερβικών ηγεµονιών2.
Οι σχέσεις των Σέρβων µε το Βυζάντιο κατά τη βασιλεία του Ιωάννη Κοµνηνού εστιάζονται κυρίως στις αποσχιστικές τάσεις των πρώτων έναντι του Βυζαντίου3. Είναι γεγονός ότι η αυτοκρατορία δρούσε ως επικυρίαρχος  της περιοχής.

Ήδη από την εποχή του Αλεξίου Α΄, οι προσπάθειες των Σέρβων για απόσχιση άρχισαν να εντείνονται, µε αποτέλεσµα ο αυτοκράτορας να αναμειγνύεται στις εσωτερικές υποθέσεις τους και να στηρίζει ενεργά υποψήφιους και ανταπαιτητές του σερβικού θρόνου.
Οι Σέρβοι από την πλευρά τους, µε το ιδιαίτερο σύστημα της ζουπανίας4, αναλώνονταν σε διαµάχες για την κατάληψη της αρχής και τον έλεγχο µεγαλύτερων περιοχών. Στο Βυζάντιο έβλεπαν τη δύναµη που θα µπορούσε να τους εξασφαλίσει την εξουσία, αλλά και την απειλή της αυτονοµίας τους.
Η εξέταση των εκστρατειών του Ιωάννη Β΄ εναντίον των Σέρβων έχει διττό νόηµα, καθώς αφενός καθίσταται σαφής η αποφασιστικότητα του αυτοκράτορα να διατηρήσει τον έλεγχο της περιοχής και αφετέρου η επιµονή των Σέρβων, την συγκεκριμένη περίοδο, να ανεξαρτητοποιηθούν από τον βυζαντινό έλεγχο, παρ’ όλο που απέτυχαν, προλείανε το έδαφος για την εµφάνιση ενός ισχυρού ηγεμόνα που θα δημιουργήσει δυναστεία, του Στέφανου Νεµάνια, και την απώλεια της βυζαντινής κυριαρχίας στην περιοχή µετά την πτώση της Κοµνήνειας δυναστείας.

Κατά την περίοδο διακυβέρνησης του Ιωάννη Β΄ (1118]1143), δύο φορές — κατά τη γνώμη µου — προσπάθησαν οι Σέρβοι να αποµακρυνθούν από τη βυζαντινή κηδεμονία, χωρίς όμως το Βυζάντιο να χάσει τελικά τον έλεγχο της περιοχής. Οι δύο κύριες βυζαντινές πηγές της περιόδου αναφέρονται παρεµπιπτόντως και παρενθετικά στους Σέρβους5.
Το βασικό πρόβληµα, που ακόµη δεν έχει λυθεί, είναι αν ο Ιωάννης αναγκάσθηκε να αντιµετωπίσει τους επαναστατημένους Σέρβους µία ή δύο φορές6. Νομίζω ότι, αν μελετήσει κανείς µία τρίτη πηγή — τον Ιερέα της ∆ιόκλειας7—, εύκολα µπορεί να συµπεράνει ότι πρόκειται για δύο διαφορετικές επιχειρήσεις, µε διαφορά επτά ετών η µία από την άλλη.
Έτσι, λύνεται τόσο το πρόβληµα της χρονολόγησής τους όσο και τα ερωτήµατα που προκύπτουν από τις δύο βυζαντινές  πηγές.
Πιο συγκεκριμένα, ο Χωνιάτης αναφέρει ότι, λίγο µετά τη νίκη του Ιωάννη Β΄ επί των Πετσενέγων, το 1122, οι Σέρβοι επαναστάτησαν, αλλά ο αυτοκράτορας τούς νίκησε κατά κράτος και επέβαλε αρχηγό της αρεσκείας του.
Επιπλέον, συνέλαβε αιχµαλώτους τους οποίους µετέφερε στη Νικοµή] δεια και τους ενέταξε στο βυζαντινό στράτευµα και το βυζαντινό φορολογικό σύστηµα8.
Ο Ιερέας της ∆ιόκλειας είναι πιο λεπτοµερής στην περιγραφή των γεγονότων. Αναφέρει συγκεκριµένα ότι, µετά τον θάνατο του Βλαδίµηρου9, ανέλαβε  την  εξουσία  ο  Γεώργιος10,  γιος  της  βασίλισσας  Γιακβίντα11.
Στον δεύτερο χρόνο της βασιλείας του, θέλησε να συλλάβει τους γιους του Βρανισλάβου12 που είχαν εισβάλει στην περιοχή του. Οι τελευταίοι κατέφυγαν στο ∆υρράχιο, στον θείο τους Γκοϊσλάβο13. Μόνο ο Γκρουµπέσσα14 συνελήφθη και µεταφέρθηκε στο Σκούταρι.

 Τότε, ο δούκας Καλοïωάννης Κουµάνος αποφάσισε να αναµειχθεί και, µαζί µε τον Γκοϊσλάβο και τους εγγονούς του, επιτέθηκαν εναντίον του Γεωργίου, ο οποίος ηττήθηκε και κατέφυγε στο Obliquum15, ενώ ο αυτοκράτορας κατέλαβε το Σκούταρι και απελευθέρωσε τον Γκρουµπέσσα.

 Ο Γκρουµπέσσα ανακηρύχθηκε rex από τον Ιωάννη Β΄ Κοµνηνό και ο τελευταίος κατευθύνθηκε στο ∆υρράχιο, όπου και  παρέµεινε για λίγο.
Ο Γεώργιος προσπάθησε να αντεπιτεθεί και κατέφυγε στη Rassam (Ῥᾶσον)16. Η µητέρα του συνελήφθη στο Κατάρον17 και   µεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη, όπου και πέθανε18.


Τελικά ο Αυτοκράτορας Ισαάκιος Β΄ Άγγελος (1185-1195) κατόρθωσε να νικήσει τον Νεμάνια και να αποκαταστήσει τη Βυζαντινή παρουσία στις απειλούμενες περιοχές της Θράκης και της Μακεδονίας. Ωστόσο, για μην έχει ανοικτά μέτωπα στη χερσόνησο του Αίμου, αναγκάστηκε να συνάψει ευνοϊκή για τους Σέρβους συνθήκη που αναγνώριζε την κυριαρχία τους σε τμήμα των ήδη κατακτημένων Βυζαντινών εδαφών, και αυτό σήμαινε έμμεσα την αναγνώριση της ανεξαρτησίας της Σερβίας.Η συνθήκη επισφραγίστηκε με το γάμο της ανηψιάς του αυτοκράτορα Ευδοκίας με ιόν δευτερότοκο γιο του Νεμάνια Στέφανο, ο όποιος τιμήθηκε με τον υψηλό Βυζαντινό τίτλο του «Σεβαστοκράτορος». Στη Βουλγαρία μετά τη δολοφονία του Ασέν (1196) και του Πέτρου (1197) ανέλαβε την ηγεσία ο τρίτος Ασενίδης αδελφός Καλογιάν (1197-1207), ο Ιωαννίτζης των Βυζαντινών. Φιλόδοξος και ικανός ηγέτης, ο Ιωαννίτζης εξελίχθηκε σε επικίνδυνο αντίπαλο του Βυζαντίου.


Είναι φανερό από την αφήγηση ότι ο δούκας Καλοϊωάννης Κουµάνος είναι ο Ιωάννης Β΄ Κοµνηνός19. «Καλοϊωάννης» εξάλλου ήταν το προσωνύµιο µε το οποίο ήταν γνωστός ο Ιωάννης Β΄, τόσο στους Βυζαντινούς όσο και στους υπόλοιπους λαούς20.

Ο όρος «Κουµάνος» έχει δύο πιθανές εξηγήσεις. Είτε πρόκειται για παραφθορά του «Κοµνηνός», είτε πρόκειται για προσωνύµιο που του δόθηκε µετά την νίκη του επί των Πετσενέγων, το 1122, τους οποίους οι συγγραφείς της εποχής συγχέουν µε τους Κουµάνους21.
Αν υιοθετήσουμε τη δεύτερη άποψη — η οποία, κατά τη γνώµη µου, είναι και η πλέον πιθανή — µπορούµε µε ασφάλεια να συµπεράνουµε ότι η ανάµειξη του Βυζαντίου στις υποθέσεις της Σερβίας έγινε αμέσως µετά τη νίκη του Ιωάννη επί των Πετσενέγων, εξ ου και ο χαρακτηρισµός «Κουµάνος».
Η άποψη αυτή συμφωνεί και µε τον Χωνιάτη, ο οποίος σηµειώνει ότι η επέµβαση του αυτοκράτορα στη Σερβία έγινε λίγο µετά την νίκη του επί των Πε] τσενέγων22. Συνεπώς, τα παραπάνω γεγονότα έλαβαν χώρα το 1122 ή 1123.
Πιστεύω ότι η πρώτη επέµβαση του Ιωάννη θα πρέπει να τοποθετηθεί χρονικά περί το 1122, εφόσον έτσι υπάρχει συµφωνία µε τον Κίνναµο23, ο οποίος περιγράφει τον πόλεµο µε τη Σερβία κατά τη διάρκεια του βυζαντινο-ουγγρικού πολέµου, και µε τον Ιερέα της ∆ιόκλειας, που αναφέρει ότι η επόµενη σύγκρουση έγινε αφού πέρασαν επτά έτη24. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η δεύτερη επέµβαση του Βυζαντίου εναντίον της Σερβίας µπορεί να τοποθετηθεί χρονικά στο έτος 1129, ενώ συνεχιζόταν ο πόλεµος µε την Ουγγαρία.

(ΠΑΡΕΝΘΕΤΙΚΑ -Ιερέας της ∆ιόκλειας ή Διοκλείας (Πρεσβύτερος Διόκλειας) , άγνωστος συγγραφέας του 12ου ή 15ου αι. το τελευταίο αντίγραφο της συγγραφής του είναι του17ου αι.)

Έτσι, το 1129 και ενώ ο Ιωάννης αντιμετώπιζε τον Στέφανο Β΄, νέα αναταραχή ξέσπασε στη Σερβία, η οποία ίσως υποκινήθηκε από τους Ούγγρους. Είναι εξάλλου περίεργη η χρονική σύµπτωση µεταξύ της σερβικής εξέγερ] σης και των στρατιωτικών επιχειρήσεων των Βυζαντινών εναντίον των Ούγ] γρων, ενώ δεν µπορεί να αµφισβητηθεί και το ενδιαφέρον της Ουγγαρίας για την περιοχή25.

Ο Γεώργιος, που έχει αναφερθεί παραπάνω, έχοντας συγκεντρώσει γύρω του αρκετούς υποστηρικτές και µε τη συµµετοχή των κατοίκων της Ρασίας, επιτέθηκε εναντίον του Γκρουµπέσσα. Κατά τη διάρκεια µάχης στην Αντίβαριν26, ο τελευταίος έχασε τη ζωή του. Ο Γεώργιος συνέχισε τον πόλεµο εναντίον του ενός από τους τρεις αδελφούς του αποθανόντος, του Γκραντίτσνα27.

Ως συµπαραστάτες είχε τους άλλους δύο αδελφούς του, τον Ντραγκίτσνα28 και τον Ντραγκέλο29, στους οποίους παραχώρησε   ζουπανίες στη ∆ιόκλεια. Ο Γεώργιος ήλπιζε ότι και ο Γκραντίτσνα θα συµµαχούσε τελικά µαζί του, όµως κάτι τέτοιο δεν συνέβη. Έτσι, ο Γεώργιος µετέφερε τον πόλεµο στο Ράσον, εκδιώκοντας από εκεί τον Γκραντίτσνα (ο οποίος βρήκε καταφύγιο στη Chelmania)30 και εγκαθιστώντας ως ζουπάνο της Ρασίας τον Ούρος.

Κατά την περίοδο ηγεμονίας του  (π. 1115]δεκαετία 1130 ή 1140), ο Ούρος προσπάθησε να ασκήσει ανεξάρτητη εξωτερική πολιτική και να απαλλαγεί από την επιρροή της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, αν κρίνουµε από την υποστήριξη που παρείχε κατά τη δεκαετία του 1120 στον Γεώργιο εναντίον του φιλοβυζαντινού ηγεµόνα της ∆ιόκλειας και από το γεγονός ότι περί το 1129 ή 1130 πάντρεψε την κόρη του Ελένη (Jelena) µε τον Βελά (Béla), µετέπειτα βασιλιά της Ουγγαρίας (1131]1141)31.
Λίγο αργότερα ο Γεώργιος αποφάσισε να συλλάβει τους δύο αδελφούς, και µέχρι τότε συµµάχους του, καθώς και τον Μιχαήλ32. Ωστόσο, κατόρθωσε να συλλάβει µόνο τον Ντραγκέλο και τον Μιχαήλ, ενώ ο Ντραγκίτσνα κατάφερε να διαφύγει στο ∆υρράχιο33.








Η κοίμηση της Θεοτόκου (1321-1322) τοιχογραφία από τη μονή Gracanica

Εκείνη τη χρονική στιγµή αποφάσισε να επέµβει και το Βυζάντιο. Με τη συνδροµή του δούκα του ∆υρραχίου, τον οποίο ο Ιερέας της ∆ιόκλειας απο] καλεί Πυρογκόρντι34, οι Γκραντίτσνα και Ντραγκίτσνα κατόρθωσαν να καταλάβουν τη Vuranea35 και την Αντίβαριν.(Το σημερινό Bar του Μαυροβουνίου)  Ο αυτοκράτορας ανακάλεσε τον δούκα ∆υρραχίου στην Κωνσταντινούπολη, για λόγους τους οποίους µπορούµε µόνο να υποθέσουµε,36 αποστέλλοντας στη θέση του τον Αλέξιο Κοντοστέφανο37, ο οποίος νίκησε τον Γεώργιο· ο τελευταίος κατέφυγε στην Cermeniza38.

Ο Γκραντίτσνα, σύµµαχος του Βυζαντίου, κατεδίωξε τον αποστάτη και τότε ο Γεώργιος κλείστηκε σε έναν πύργο στο Obolon39. Ο Βυζαντινός αξιωµατούχος κατόρθωσε τελικά να συλλάβει τον Γεώργιο και τον έστειλε στην Κωνσταντινούπολη, όπου και πέθανε. Έτσι, ο Γκραντίτσνα, ο οποίος επέδειξε φιλοβυζαντινή στάση µε τη συµµετοχή του στην ανατροπή του Γεωργίου, έγινε κύριος της περιοχής — µε τις ευλογίες του Βυζαντίου, η στήριξη του οποίου ήλθε ως ανταµοιβή για τη φιλοβυζαντινή πολιτική   του —εξουσία την οποία διατήρησε για τα επόµενα 11  χρόνια40.

Ο Chalandon, ο οποίος υπήρξε από τους ελάχιστους νεότερους µελετητές που υποστήριξαν ότι οι επεµβάσεις του Βυζαντίου στη Σερβία την περίοδο διακυβέρνησης του Ιωάννη Κοµνηνού ήταν δύο, σφάλλει, κατά τη  γνώµη µου, στη χρονολόγηση: τοποθετεί στο ίδιο χρονικό πλαίσιο τις αφηγήσεις του Χωνιάτη και του Κιννάµου και υποθέτει ότι ο ένας από τους δύο (ο Χωνιάτης) λανθάνει στη χρονική τοποθέτηση. Έτσι, υιοθετεί τη χρονολόγηση του Κιννάµου και τοποθετεί το πρώτο επεισόδιο στην περίοδο 1129 µε 1130.

Στη συνέχεια, αναφέρει ότι η βασιλεία του Γκρουµπέσσα διήρκησε επτά έτη, εποµένως η δεύτερη επέµβαση του Βυζαντίου έγινε το 1137-41.
Ωστόσο, συνεχίζω να διατηρώ επιφυλάξεις σχετικά µε την ορθότητα της παραπάνω άποψης. Έχω ήδη εκθέσει τους λόγους για τους οποίους τοποθετώ την πρώτη παρέµβαση του Βυζαντίου στο 1122 και τη δεύτερη στο 1129.
 Αν  υιοθετήσει κανείς την άποψη του Chalandon επί του θέµατος,   θα πρέπει να θεωρήσει ότι αμφότεροι ο Χωνιάτης και ο Ιερέας της ∆ιόκλειας κάνουν λάθος στη χρονολόγησή τους (και µάλιστα ο τελευταίος δύο φορές) και ότι οι Χωνιάτης και Κίνναµος µιλούν για το ίδιο επεισόδιο όταν αναφέρονται στους Σέρβους. Αν όµως υποθέσουμε ότι και οι τρεις ιστορικοί µας είναι ακριβείς — συνεπώς ο Κίνναµος και ο Χωνιάτης αναφέρονται σε διαφορετικά γεγονότα — νοµίζω ότι λύνεται ένα πρόβληµα που ταλάνιζε για δεκαετίες τους σύγχρονους ερευνητές.

H Καταδίκη τουνΑγ,Γεωργίου σε   θάνατο. Μονή Bισόκι Nτέτσανι,  ανατολικός τοίχος του νάρθηκα.  Έτος 1340 Κοσσυφοπέδιο και Μετόχια

Συνοψίζοντας, θεωρώ ότι ο Ιωάννης επενέβη δύο φορές στη Σερβία και ότι σε αμφότερες τις περιπτώσεις βρισκόταν ήδη στην ευρύτερη περιοχή: την πρώτη µετά τη νίκη του εναντίον των Πετσενέγων και τη δεύτερη κατά τη διάρκεια του πολέµου µε τους Ούγγρους.
Εξάλλου, ούτε από τη µεριά των Σέρβων η χρονική σύµπτωση µπορεί να θεωρηθεί τυχαία.
Στην πρώτη περίπτωση, ίσως θέλησαν να εκμεταλλευτούν το γεγονός ότι ο  αυτοκράτορας µόλις είχε ολοκληρώσει την εκστρατεία του εναντίον των Πετσενέγων.

Επομένως ο στρατός του θα ήταν καταπονηµένος και άρα πιο εύκολα ο ανταπαιτητής του σερβικού θρόνου Γεώργιος θα πραγματοποιούσε τα σχέδιά του για ανεξάρτητη από το Βυζάντιο κυριαρχία στην περιοχή.
Στη δεύτερη περίπτωση, ο Ιωάννης Β΄ βρισκόταν ήδη σε πόλεµο µε την Ουγγαρία και είτε η τελευταία παρακίνησε τον Γεώργιο είτε αυτός έδρασε αυτοβούλως, υπο] θέτοντας ότι θα ήταν δύσκολο για τον Βυζαντινό αυτοκράτορα να πολεµήσει ταυτοχρόνως σε δύο µέτωπα.

Η επισκόπηση των γεγονότων που αφορούν στις σχέσεις του Βυζαντίου µε τους Σέρβους µάς επιτρέπει να συµπεράνουµε ότι, παρ’ όλο που η αυτοκρατορία δεν είχε τον άµεσο έλεγχο της περιοχής, ο Ιωάννης τους θεωρούσε υπηκόους42 του και ως τέτοιους τούς συµπεριφερόταν43. Ο Βυζαντινός αυτοκράτορας ήταν φυσικό να θεωρεί τους Σέρβους υπηκόους του.


Από τη µία πλευρά, οι ίδιοι οι Σέρβοι ενθάρρυναν αυτή την αντιµετώπιση µε τις συνεχείς κρούσεις τους στο Βυζάντιο για παρέµβαση στις εσωτερικές τους υποθέσεις. Έξαλλου, ήδη από την εποχή του Ηρακλείου, όταν οι Σέρβοι έφτασαν στον χώρο ύστερα από πρόσκληση του αυτοκράτορα (τουλάχιστον αυτό υποστήριζαν µμεταγενέστεροι Βυζαντινοί συγγραφείς όπως ο Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος), το Βυζάντιο τους θεωρούσε υποτελείς του44

Η υποτέλεια αυτή δεν ήταν απλώς θεωρητική, όπως συχνά συνέβαινε µε τους Βουλγάρους, αλλά πραγµατική, καθώς το Βυζάντιο µπορούσε εύκολα, όπως δείχνουν και τα γεγονότα που εξιστορήθηκαν, να επιβάλλει µε τα όπλα τη θέληση του.

 Ο Αλέξιος Α΄ κατόρθωσε µεταξύ των ετών 1085-1090 να αποκαταστήσει τη βυζαντινή επικυριαρχία στην περιοχή, ύστερα από µια σύντοµη προσπάθεια των Σέρβων για ανεξαρτησία45. Έτσι, ο Ιωάννης Β΄ το 1122 και 1129 δεν είχε κανέναν λόγο να µη θεωρεί τους Σέρβους υποτελείς του, κάτι για το οποίο εκείνοι δεν µπορούσαν να αντιδράσουν αποτελεσµατικά, καθώς αντιµετώπιζαν σοβαρά εσωτερικά προβλήµατα.
∆εν είναι άλλωστε τυχαίο ότι, µετά τη νίκη του 1122, ο Ιωάννης µμετέφερε αιχµαλώτους στη Νικοµήδεια και τους ενέταξε όχι µόνο στον στρατό, αλλά και στο βυζαντινό φορολογικό σύστηµα46. Μόνον οι υπήκοοι του Βυζαντίου — όπως είναι φυσικό — υπέκειντο σε φορολόγηση και άρα οι Σέρβοι που µεταφέρθηκαν στην Ανατολή θεωρούνταν υπήκοοί του.

 Επιπλέον, ο Γεώργιος και η µητέρα του µεταφέρθηκαν στην Κωνσταντινούπολη, όπου και φυλακίστηκαν,47 καθώς  αυτή ήταν η τυπική βυζαντινή συµπεριφορά απέναντι στους αποστάτες48. Εποµένως, αν και η επικυριαρχία της αυτοκρατορίας στην περιοχή ήταν χαλαρή —γεγονός που φαίνεται και από τις συνεχείς αλλαγές των ηγεµόνων και τις αναταραχές στον ίδιο χώρο — ο Ιωάννης δεν ήταν διατεθειµένος να την αφήσει να ξεφύγει από τον έλεγχό του, για τον λόγο αυτόν και επενέβαινε όποτε παρουσιαζόταν ανάγκη.
41. CHALANDON, Les Comnène, σ. 70f71, 74.





Δημοσίευση σχολίου

Αφήστε το σχόλιό σας ή κάνετε την αρχή σε μία συζήτηση

Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.

Δημοφιλείς κατηγορίες

...
Οι πιο δημοφιλείς κατηγορίες του blog μας

Whatsapp Button works on Mobile Device only