Νέα σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα στη μυκηναϊκή ακρόπολη του Γλα Βοιωτίας

Επτά φορές μεγαλύτερη από αυτή των Μυκηνών

Νέα σημαντικά αρχιτεκτονικά κατάλοιπα και κινητά ευρήματα που χρονολογούνται στην περίοδο ακμής του μυκηναϊκού πολιτισμού (περ. 1250 π.Χ.), έφεραν στο φως οι ανασκαφές που διενεργούνται στην ακρόπολη του Γλα στη Βοιωτία.

Εικ. 1: Αεροφωτογραφία της μυκηναϊκής ακρόπολης του Γλα Βοιωτίας

Η μυκηναϊκή εγκατάσταση στον Γλα, μια απόκρημνη νησίδα στο μέσον του απώτατου βορειοανατολικού μυχού της Κωπαΐδας, ιδρύθηκε κατά το 13ο αιώνα π.Χ, συγχρόνως με τα έργα αποστράγγισης της λίμνης, τα οποία συνιστούν ένα από τα πιο εντυπωσιακά και μεγαλόπνοα τεχνικά έργα της ελληνικής προϊστορίας.

Εικ. 2: Κτήριο "Μ"

Είναι η μεγαλύτερη μυκηναϊκή ακρόπολη - επταπλάσια σε έκταση από τις Μυκήνες -  που έχει ερμηνευθεί από τον αείμνηστο Σπυρίδωνα Ιακωβίδη ως οχυρό και οικονομοτεχνικό κέντρο λειτουργίας των αποστραγγιστικών έργων, καθώς και ως σταθμός συγκέντρωσης και επεξεργασίας της αγροτικής παραγωγής της περιοχής.

Εικ. 3: Κτηριακό Συγκρότημα "Ν"

Η κεντροβαρική της θέση, που παρείχε απεριόριστη θέα προς όλες τις κατευθύνσεις, ενίσχυε τη δυνατότητα εποπτείας της πεδιάδας, ιδιαιτέρως του ανατολικού της τμήματος, καθώς και την γρήγορη πρόσβαση στον βόρειο Ευβοϊκό κόλπο, διευκολύνοντας τις θαλάσσιες επικοινωνίες.

Εικ. 4: Κτήρια Νa, Nb και Νc.  Κτηριακό Συγκρότημα "Ν"

Ωστόσο, τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του Γλα δεν παραπέμπουν σε μια ανακτορική θέση με πολυδύναμα τμήματα και πολλαπλά αρχεία γραμμικής γραφής ή μια μυκηναϊκή ακρόπολη με την τυπική έννοια του όρου.

Η επισήμανση αυτή, καθώς και η φαινομενική κατάληψη με οικοδομικά κατάλοιπα μόνο του 30% της ακρόπολης  αναλογικά με την γιγαντιαία της έκταση (200 στρ.), δημιουργούσαν ποικίλους προβληματισμούς για τον χαρακτήρα και τον ρόλο που διαδραμάτιζε στο πολιτικό περιβάλλον της ανακτορικής βόρειας Βοιωτίας και κυρίως τη σχέση της με τη Θήβα και τον Ορχομενό.

Εικ. 5: Κτήρια "Ο" και "Ρ"

Οι προβληματισμοί αυτοί αποτέλεσαν το έναυσμα για την επανέναρξη των ανασκαφών στην ακρόπολη του Γλα το 2018, μετά από παύση μιας εικοσαετίας.

Εικ. 6: Κτήριο "Q

Τα αποτελέσματα της διετίας 2018-2019 υπήρξαν ιδιαίτερα ενθαρρυντικά. Στο βορειοδυτικό, νοτιοδυτικό και νότιο τμήμα της ακρόπολης ήρθαν στο φως πέντε νέα οικοδομικά συγκροτήματα (που συμβατικά ονομάστηκαν "Μ", "Ν", "Ο", "Ρ" και "Q"), μεμονωμένα ή σε συστάδες, μεγάλων διαστάσεων, που χαρακτηρίζονται από συμμετρία και αξονική διάταξη και συμπληρώνουν σημαντικά την κάτοψη της ακρόπολης.

Εικ. 7: Κτηριακό Συγκρότημα "Ν". Κατά χώρα σωζόμενα πιθάρια.

Στα ευρήματα από τους χώρους αυτούς περιλαμβάνονται, εκτός από αγγεία αντιπροσωπευτικά της μυκηναϊκής περιόδου (ψευδόστομοι αμφορείς, σκύφοι, υδρίες, κύλικες, ασκοί, πρόχοι, μαγειρικά σκεύη κά), θραύσματα τοιχογραφιών, μολύβδινα αγγεία και τμήματα από ανθρωπόμορφα μυκηναϊκά ειδώλια, καταδεικνύοντας την ύπαρξη της γνώριμης, κοινής πολιτιστικής και καλλιτεχνικής παράδοσης των χρόνων της ευρύτατης μυκηναϊκής εξάπλωσης.

Εικ. 8: Αδιακόσμητη μυκηναϊκή υδρία (ΥΕ ΙΙΙΒ) από το Κτηριακό Συγκρότημα "Ν".

Ειδικότερα, κατά το 2019, η ανασκαφική έρευνα διεξήχθη από τις 24 Ιουνίου έως τις 14 Ιουλίου στο δυτικό και νότιο τμήμα της ακρόπολης. Η ερευνητική ομάδα προχώρησε στην περαιτέρω αποκάλυψη του μνημειακού συγκροτήματος που ήρθε στο φως το 2018 και έχει συμβατικά ονομαστεί "Ν". Το συγκρότημα χωροθετείται σε φυσικό πλάτωμα στην κορυφή ομαλού κωνικού υψώματος, στο νοτιοδυτικό τμήμα της ακρόπολης.

Εικ. 9: Ασκός με βάση και ταινιωτή διακόσμηση στο σώμα (ΥΕ ΙΙΙΒ) από το Κτηριακό Συγκρότημα "Ν".

 Πρόκειται για συγκρότημα έξι ανεξάρτητων, κτηριακών όγκων, εξωτερικών διαστάσεων 8,60μ. x 27,70μ. έκαστος, με προσανατολισμό Α-Δ. και κοινές οικοδομικές γραμμές. Οι κτηριακοί όγκοι διατάσσονται γραμμικά σε ομάδες των τριών κατά τον άξονα Β-Ν, ενώ μεταξύ τους φαίνεται να μεσολαβούν υπαίθριοι χώροι ομόλογων διαστάσεων. Η κάθε μονάδα καταλαμβάνει επιφάνεια 240 τμ περίπου, ενώ εσωτερικά χωρίζεται από λίθινους τοίχους, πάχους σε τρεις επιμέρους ισομεγέθεις χώρους.

Εικ. 10: Κτήριο "Ρ". Μπρούτζινος πέλεκυς κατά χώρα.​​

Επιπλέον, έρευνες άρχισαν σε νέα κτήρια που εντοπίστηκαν φέτος στο νότιο τμήμα της ακρόπολης και συμβατικά  ονομάστηκαν Ρ, Ο και Q, αποδίδοντας συνολικά σημαντικά ευρήματα για την αρχιτεκτονική, τη στρωματογραφία, τη χρονολόγηση, καθώς και στοιχεία για τον αποθηκευτικό και ενδεχομένως εργαστηριακό χαρακτήρα των ερευνηθέντων χώρων.

Εικ. 11: Κτηριακό Συγκρότημα "Ν". Κατά χώρα σωζόμενα κομμάτια μολύβδου

Φέτος, μεταξύ των κινητών ευρημάτων ξεχωρίζουν φύλλα και κομμάτια μολύβδου μεγάλων διαστάσεων και μυκηναϊκά αγγεία με γραπτή διακόσμηση που συμβαδίζουν με τα ευρήματα των παλαιότερων ανασκαφών στην ακρόπολη, ενώ ιδιαίτερο εύρημα αποτέλεσε ακέραιος διπλός πέλεκυς από χαλκό, πιθανότατα πολύτιμη απόκρυψη, ίσως στην περίοδο κρίσης των τελευταίων χρόνων, πριν από την πτώση των μυκηναϊκών ανακτόρων.

• Τα νέα κτηριακά κατάλοιπα, φαίνεται πως ανήκουν σε δομές που επαναλαμβάνουν τα ιδιότυπα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά ήδη εντοπισμένα στα παλαιότερα ανεσκαμμένα κτήρια της ακρόπολης: ιδιόρρυθμες επιμήκεις πτέρυγες, αξονική διάταξη και ιδιαίτερα μεγάλα μεγέθη.

Σε αντίθεση με τις άλλες μεγάλες μυκηναϊκές ακροπόλεις, οι οποίες εμφανίζουν επανειλημμένες ανακατασκευές, ο Γλας αποπνέει έναν αισθητά ξεκάθαρο και σπάνια ενιαίο αρχιτεκτονικό σχεδιασμό.
Σύμφωνα με αυτόν, η οχύρωση και τα κτήρια της ακρόπολης κατασκευάστηκαν σε ενιαίο οικοδομικό πρόγραμμα και ανήκουν, με μικρές αποκλίσεις, σε κοινό χρονολογικό ορίζοντα, εντός και μάλλον προς τα μέσα του 13ου αι. π.Χ.

Για άγνωστους ακόμη λόγους, όλα τα νέα (και τα παλαιότερα ανεσκαμμένα) κτήρια εγκαταλείφθηκαν συγχρόνως κατά το τέλος του 13ου αι. π.Χ και οι κάτοικοι φεύγοντας, φαίνεται πως πήραν μαζί τους το μεγαλύτερο μέρος του υλικού πολιτισμού τους, ακολουθώντας την μοίρα των άλλων μυκηναϊκών ανακτορικών μονάδων.

Γλας: Mια γιγάντια μυκηναϊκή πόλη που "αγνόησε" η Αρχαιολογική Εταιρεία...!

Πύλη του οχυρωματικού τείχους στον Γλά

Μια ιδιαίτερα σημαντική ανακοίνωση για την ελληνική προϊστορική αρχαιολογία παρουσιάσθηκε στο 117ο Ετήσιο Συνέδριο του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου της Αμερικής στο Σαν Φρανσίσκο των Η.Π.Α. (6-9 Ιανουαρίου 2016), που συζητήθηκε πολύ στα πλαίσια του συνεδρίου. Πρόκειται για την παρουσίαση των επιστημονικών πορισμάτων από τις πρόσφατες αρχαιολογικές έρευνες στη μυκηναϊκή ακρόπολη του Γλα από τον καθηγητή Χριστοφίλη Μαγγίδη, καθηγητή αρχαιολογίας στο Dickinson College, προέδρου του Μυκηναϊκού Ιδρύματος, διευθυντού αρχαιολογικών ερευνών στον Γλα Βοιωτίας και συνεργάτη του διευθυντού Μυκηνών, με τίτλο «Reinterpreting Glas and Mycenaean Regional Political Geography in the Light of Recent Field Discoveries».  

Η γεωφυσική και αρχαιολογική έρευνα στο εσωτερικό της ακροπόλεως του Γλα διενεργήθηκε το 2010 και 2011 από πολυμελή επιστημονική ομάδα με διευθυντή τον καθηγητή Χριστοφίλη Μαγγίδη, υπό την αιγίδα της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας και σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Αιγαιακής Προϊστορίας (INSTAP) (καθ. Αντωνία Στάμου), το Dickinson College, και το Εργαστήριο Εφηρμοσμένης Γεωφυσικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (καθ. Γρ. Τσόκας).

Η δημοσίευση των παλαιοτέρων ερευνών και των πρόσφατων ανασκαφών στη μυκηναϊκή ακρόπολη του Γλα οδήγησε στη σύνθεση των διαθέσιμων γεω-αρχαιολογικών και ιστορικών δεδομένων που κατέδειξαν την οργάνωση, χρήση, σημασία και μοναδικότητα του χώρου.
Χτισμένος στο πλάτωμα μιας βραχώδους νησίδας (ύψους 20-40μ και έκτασης 200 στρεμμάτων) στο βορειοανατολικό άκρο της πεδιάδας της Κωπαΐδας, ο Γλας (προερχόμενο από το 'γουλάς', δηλ. κάστρο) θεωρήθηκε ως μια μυκηναϊκή οχυρωμένη εγκατάσταση που κτίστηκε τον 13ο αιώνα π.Χ. για να εποπτεύει και να συντηρεί τα αποστραγγιστικά έργα της λίμνης της Κωπαΐδας, να οργανώνει τη συστηματική καλλιέργεια της εύφορης πεδιάδας που τον περιβάλλει και να συγκεντρώνει την αγροτική παραγωγή, να ελέγχει και να προστατεύει τους περιφερειακούς οικισμούς.
Το πολυσύνθετο έργο της αποστράγγισης της ελώδους λεκάνης της Κωπαΐδας, όπου εκβάλλουν έξι
ποταμοί και παραπόταμοι, ήταν κολοσσιαίο για τα δεδομένα της εποχής και τα μεγέθη είναι πράγματι εντυπωσιακά. Τα αποστραγγιστικά έργα δημιούργησαν μια εύφορη πεδιάδα έκτασης 200.000 στρεμμάτων που μνημονεύει ο Όμηρος αιώνες αργότερα («πολυστάφυλον 'Άρνη», Ιλιάδα Β 507) και στην οποία αποδίδεται κατά την παράδοση ο πλούτος του μυκηναϊκού Ορχομενού (Στράβων IX.2.40; Παυσανίας IX.17.2; Διόδωρος IV.18.7).

Τα μεγέθη της ακρόπολης του Γλα, η οποία έχει έκταση δεκαπλάσια της Τίρυνθας και της Αθήνας και επταπλάσια των Μυκηνών (200 στρέμματα), φέρει δε μεγάλο κυκλώπειο τείχος θεμελιωμένο στην οφρύ του πλατώματος, και τέσσερις πύλες, μία εκ των οποίων διπλή. 

 Εξ ίσου γιγαντιαία είναι τα μεγέθη της ακρόπολης του Γλα, η οποία έχει έκταση δεκαπλάσια της Τίρυνθας και της Αθήνας και επταπλάσια των Μυκηνών (200 στρέμματα), φέρει δε μεγάλο κυκλώπειο τείχος θεμελιωμένο στην οφρύ του πλατώματος, και τέσσερις πύλες, μία εκ των οποίων διπλή.  Εντός των τειχών, το κεντρικό πλάτωμα του βράχου οριοθετήθηκε και περικλείσθηκε από δύο εσωτερικούς περιβόλους, ο βορειότερος των οποίων περικλείει δύο επικοινωνούντα διώροφα 'μέλαθρα' κτισμένα στην κορυφή του βράχου, προφανώς κατοικίες τοπαρχών επιφορτισμένων με την εποπτεία των αποστραγγιστικών έργων και την οργάνωση της αγροτικής παραγωγής, ενώ ο νότιος περίβολος περιβάλλει δύο παράλληλα επιμήκη κτίρια εφοδιασμένα με κτιστές αναβάθρες, προφανώς μεγάλες αποθήκες αγροτικών προϊόντων (χωρητικότητας άνω των 2.500 τόνων), και βοηθητικούς χώρους (διοικητικά κτίρια, μαγειρεία, εργαστήρια, χώρους διαμονής προσωπικού).

 Η ακρόπολη του Γλα, λοιπόν, με βάση τα παραπάνω, ερμηνεύθηκε από τον Σπ. Ιακωβίδη ως φρούριο, έστω κι αν παρουσίαζε ορισμένες ανεξήγητες χωροταξικές ιδιομορφίες. Το πιο παράδοξο, ωστόσο, ήταν πως μόνο το 30% της συνολικής έκτασης της ακροπόλεως έδειχνε να καταλαμβάνεται από διάφορα οικοδομήματα, ενώ ο υπόλοιπος χώρος (135 στρέμματα) θεωρήθηκε «κενός», χωρίς να δικαιολογεί έτσι την κατασκευή κυκλώπειων τειχών μήκους 3 χλμ. για την προστασία του!
Η πρόσφατη αρχαιολογική έρευνα στον Γλα από τον καθηγητή Χρ. Μαγγίδη αποσκοπούσε, λοιπόν, στο να συμπληρώσει, να διασταυρώσει και να ελέγξει τα ήδη συναχθέντα πορίσματα με νέα δεδομένα εστιάζοντας στη γεωφυσική διερεύνηση του υποτιθέμενου 'κενού' χώρου. Η γεωφυσική διασκόπιση διενεργήθηκε με γεωηχοβολιστή, γεωμαγνητόμετρο, ηλεκτρική αντίσταση, και δορυφορική φωτογράφιση (παγχρωματική και πολυφασματική απεικόνιση), τεχνικές που αποδίδουν εξαιρετικά λεπτομερή αποτελέσματα και τρισδιάστατες εικόνες των οικοδομικών λειψάνων έως το βάθος των 2μ. Οι γεωδετικές μετρήσεις, η ακριβής χωροταξική αποτύπωση και χαρτογράφιση θαμμένων ερειπίων έγιναν με τη χρήση Differential Global Positioning System  οπτικο-ηλεκτρονικό θεοδόλιχο (Total Station). Τα τοπογραφικά, αρχαιολογικά, χωροταξικά και γεωφυσικά δεδομένα ενσωματώθηκαν σε τρισδιάστατους ψηφιακούς χάρτες με ψηφιακό λογισμικό G.I.S. (Geographical Information System).

Η γεωφυσική και αρχαιολογική έρευνα του Γλα άλλαξε δραστικά την εικόνα του Γλα καταδεικνύοντας πως το εσωτερικό της ακροπόλεως κάθε άλλο παρά 'κενό' ήταν. Τα οχυρωματικά κυκλώπεια τείχη του Γλα περιέκλειαν και προστάτευαν μια ολόκληρη πόλη που περιελάμβανε εκτεταμένες 'νησίδες' οικιστικών συμπλεγμάτων αποτελούμενων από μικρά, ανεξάρτητα κτίσματα, πρόχειρης κατασκευής, ανάμεσα στα οποία υπήρχαν μεγάλα και ισχυρά κτιριακά συγκροτήματα, θεμελιωμένα πάνω σε τεχνητά άνδηρα, με παράλληλες πτέρυγες δωματίων (πιθανώς αποθήκες και εργαστήρια;). Ο οικισμός εντός των πυλών ήταν εφοδιασμένος με κυκλώπεια υπόγεια δεξαμενή, με πολλές ημικυκλικές και κυκλικές κατασκευές (σιταποθήκες;) και, πιθανώς, με μεγάλο κυκλικό περίβολο(;) κοντά στην δυτική πύλη. Στο νότιο κυκλώπειο τείχος εντοπίσθηκαν δύο σύριγγες ή πυλίδες εξόδου (sally ports) που ανεβάζουν τον αριθμό των πυλών της ακρόπολης του Γλα σε έξι. Η μία πυλίδα οδηγεί σε χαμηλό πλάτωμα προς κατόπτευση της πεδιάδος, ενώ η άλλη παρέχει πρόσβαση μέσω στενής κλίμακας σε σπηλιά στη βάση του βραχώδους λόφου. Ανάμεσα στις δύο πυλίδες εντοπίσθηκαν τουλάχιστον πέντε στενές, ορθογώνιες εσοχές που ανοίγονται στην εξωτερική παρειά του κυκλώπειου τείχους (φυλάκια;), ενώ σε διάφορα σημεία του οχυρωματικού τείχους εντοπίσθηκαν επίσης ίχνη μεγάλων ορθογώνιων δωματίων (casemates) ή οχυρωματικών πύργων.
Η θεωρία του φρουρίου, συνεπώς, για τον Γλα, όπως είχε παλαιότερα δημοσιευθεί από τον Σπ. Ιακωβίδη, είναι προφανώς εσφαλμένη.
Η σύνθεση αρχαιολογικών, γεωφυσικών, γεωπολιτικών, ιστορικών, κοινωνικο-οικονομικών και παλαιο-περιβαλλοντικών δεδομένων καταδεικνύει πως η διαμόρφωση καλλιεργήσιμων γαιών, η άρδρευσή τους, η κατασκευή και συντήρηση οδών και γεφυρών που παρέχουν πρόσβαση στους αγρούς, η χωροταξική οργάνωση, η οριοθέτηση αγροτικών εκτάσεων, και η προστασία των αγροτικών πόρων φανερώνουν συστηματική εντατικοποίηση και επεκτατικοποίηση της αγροτικής παραγωγής για να τροφοδοτηθεί μια συγκεντρωτική οικονομίας. Τέτοια δημόσια έργα μεγάλης κλίμακας μπορούσαν μόνο να σχεδιασθούν και να πραγματοποιηθούν από μια συγκεντρωτική εξουσία, δηλ. ένα ανάκτορο, που μ' αυτόν τον τρόπο διαχειρίζεται, ελέγχει και τελικά οικειοποιείται την έγγειο ιδιοκτησία, αλλάζοντας έτσι τόσο το περιβαλλοντικό οικοσύστημα όσο και τις κοινωνικο-οικονομικές δομές.

Η πόλη του Γλα, συνεπώς, εκ της γεωπολιτικής της θέσης, του μεγέθους και του ρόλου της πρέπει να ήταν ιδιαιτέρως σημαντική και, συνεπώς, η ταύτισή της προκαλεί διάφορες υποθέσεις και εγείρει σημαντικά θέματα σχετικά με την Μυκηναϊκή πολιτική γεωγραφία. Τα Ομηρικά έπη («Νηών Κατάλογος») και μεταγενέστερες πηγές αναφέρουν αρκετές μυκηναϊκές θέσεις στην Κωπαΐδα, με μία από τις οποίες θα μπορούσε να ταυτιστεί ο Γλας (Άρνη;). Ίσως, πάλι, ο Γλας ήταν μια τρίτη, άγνωστη έως τώρα, ανακτορική θέση στην ευρύτερη περιοχή, οπότε πρέπει να διερευνηθούν οι σχέσεις εξάρτησης ανάμεσα στον Γλα, ως περιφερειακό διοικητικό κέντρο, και τις υπόλοιπες τοπικές θέσεις στην Κωπαΐδα, αλλά και να προσδιορισθεί ακριβέστερα η γεωπολιτική δυναμική των σχέσεων ανάμεσα στα τρία ανακτορικά κέντρα της Θήβας, του Ορχομενού και του Γλα.
Τέλος, ο καθηγητής Χρ. Μαγγίδης παρουσίασε μια πιο προχωρημένη κι εξόχως ενδιαφέρουσα υπόθεση, ότι δηλ. ο Γλας ήταν πιθανώς ο Ορχομενός. Σύμφωνα με αυτήν την υπόθεση εργασίας, που πρέπει φυσικά να αποδειχθεί αρχαιολογικά, οι ανακτορικές αρχές του Ορχομενού ίσως μετέφεραν την έδρα του ανακτόρου και τον οικισμό μετά την αποξήρανση της Κωπαΐδας τον 13ο αιώνα π.Χ. από τον Ορχομενό (20 χλμ δυτικά) στην πιο καίρια, από στρατηγικής, οικονομικής και γεωπολιτικής άποψης, θέση του Γλα, ενώ συνέχισαν να χρησιμοποιούν την παλαιά θέση του Ορχομενού κυρίως ως παραδοσιακό χώρο ταφής, όπως μαρτυρεί το μυκηναϊκό νεκροταφείο και ο θολωτός τάφος του Μινύα (μυθικού βασιλιά) στον Ορχομενό.

Διέκοψαν την ανασκαφή...!

Παρά τα εντυπωσιακά ευρήματα της έρευνας και την ανακάλυψη της μυκηναϊκής πόλης στον Γλα που αλλάζει τα δεδομένα των παλαιοτέρων δημοσιεύσεων της Εταιρείας από τον Σπ. Ιακωβίδη (1989, 1998, 2001), η Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία διέκοψε ξαφνικά και αδικαιολόγητα την αδειοδοτημένη από το Κ.Α.Σ. και πλήρως χρηματοδοτούμενη από το Dickinson College και το INSTAP, πενταετή γεωφυσική-αρχαιολογική έρευνα στον Γλα μετά από δύο μόλις χρόνια (2010, 2011), όπως ενημέρωσε ο καθηγητής Χρ. Μαγγίδης ένα κατάπληκτο ακροατήριο Ελλήνων και ξένων αρχαιολόγων, καθηγητών και φοιτητών στην κατάμεστη αίθουσα του συνεδρίου.

Με βάση τις αποκαλύψεις του καθηγητού, η δημοσιογραφική έρευνα φέρνει στο φως επιστολή του (23/11/2011) με την οποία αιτείται προσθήκη ανασκαφής στην αρχαιολογική άδεια λόγω της σπουδαιότητας των ευρημάτων και της ανάγκης προστασίας τους από λαθρανασκαφές. Αντ' αυτού, το Συμβούλιο της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας του απέστειλε πρωτοκολλημένη επιστολή υπογεγραμμένη από τον γ.γ. κ. Β. Πετράκο και τον πρόεδρο κ. Ε. Σπηλιωτόπουλο (2/1/2012, αρ. πρωτ. 2) με την οποία ενημερώνει τον διευθυντή του Γλα για την οριστική διακοπή της έρευνας του καθώς «η Εταιρεία θεωρεί πως οι έρευνες που έχουν γίνει στον Γλα και έχουν υποδειγματικώς δημοσιευθεί ικανοποιούν πλήρως την επιστημονική ανάγκη γνώσης του χώρου αυτού και ότι νέα ανασκαφή περιττεύει», μία επιχειρηματολογία  που εγείρει ερωτηματικά καθώς πρόκειται για μία Εταιρεία με έτος ίδρυσης το 1837 που έχει ως σκοπό την αρχαιολογική έρευνα και επιστημονική γνώση.

Όπως τονίζει σε επιστολή διαμαρτυρίας του προς την Εταιρεία ο διευθυντής των ερευνών, κ. Χρ. Μαγγίδης (16/1/2012), η άκαιρη διακοπή της αρχαιολογικής έρευνας του Γλα είχε πολλαπλές και επιζήμιες συνέπειες, κυρίως δε, την εγκατάλειψη του αρχαιολογικού χώρου για τον οποίον είχε ήδη γίνει μελέτη συντήρησης και ανάδειξης, την έκθεση των ορατών ευρημάτων σε κίνδυνο λαθρανασκαφών, την απώλεια της χρηματοδότησης του έργου, και την ανατροπή του ερευνητικού προγράμματος δεκάδων επιστημόνων και συνεργαζομένων φορέων. Παρά τις επίμονες προσπάθειες, επιστολές διαμαρτυρίας, και προσωπικές επαφές του καθηγητή κ. Μαγγίδη τόσο με την Εταιρεία όσο και με την ηγεσία του Υπουργείου Πολιτισμού, το θέμα αποσιωπήθηκε και 'θάφτηκε' για τα επόμενα χρόνια.

Επιπλέον, μετά από την διακοπή της έρευνας του Γλα, ακολούθησε η αυθαίρετη απόφαση του γ.γ. της Εταιρείας, κ. Β. Πετράκου, ως υπεύθυνου δημοσιεύσεων, να απαλείψει από το Έργον και τα Πρακτικά της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας την έκθεση του καθηγητή κ. Χρ. Μαγγίδη με όλα τα επιστημονικά πορίσματα από τον δεύτερο χρόνο της γεωφυσικής έρευνας του Γλα (2011), ως μη γενόμενη! Η ενέργεια αυτή του γενικού γραμματέα της Εταιρείας επικρίθηκε στους αρχαιολογικούς κύκλους ως αντιδεοντολογική, αν όχι σκόπιμη αποσιώπηση της ανακάλυψης της πόλης στον Γλα από την επιστημονική κοινότητα.

Οι ενέργειες του γενικού γραμματέα της Εταιρείας στο θέμα του Γλα διαμόρφωσαν ένα συγκρουσιακό παρασκήνιο μεταξύ Πετράκου και Μαγγίδη ήδη από το 2011 που κορυφώθηκε με την ανακάλυψη του λίθινου θρόνου των Μυκηνών από τον Μαγγίδη το 2015. Η παρέμβαση Πετράκου, συνεπώς, με την σύσταση επιτροπής εν αγνοία και εν τη απουσία του Μαγγίδη ως ανασκαφέα και η προσπάθεια υποβάθμισης της ανακάλυψης του θρόνου πρέπει μάλλον να ερμηνευθούν ως προσωπική αντιπαλότητα, κι όχι ως επιστημονική διαφωνία.

ΜΥΚΗΝΑΪΚΗ ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΚΩΠΑΪΔΑΣ 1300 π.Χ.

Η ακρόπολη στο Γλα της Κωπαΐδας, η μεγαλύτερη σε έκταση οχυρωμένη μυκηναϊκή ακρόπολη της Ελλάδος που έχει διατηρηθεί έως σήμερα...Πρόκειται για την ομηρική «πολυστάφυλον Άρνην» 

Η Ονομασία

Ονομασίες της Λίμνης : υπήρξε η ονομασία  Κηφισίς διότι την τροφοδοτεί κύρια ο Βοιωτικός  Κηφισός  , Επικράτησε το όνομα Κωπαΐς, γιατί είναι στην περιοχή των Κωπών (το σημερινό Κάστρο) Λέγονταν όμως και Αλιαρτίς λίμνη (η αρχαία Αλίαρτος ήταν χτισμένη στα νότια κράσπεδα της λίμνης) και φυσικά και λίμνη του Ορχομενού, από το μεγαλύτερο άλλοτε παραλίμνιο κέντρο, κάποτε και Ακραιφίς (από την Ακραιφία).

Το αρχαίο όνομα του οχυρού είναι άγνωστο και ο Παυσανίας δεν αναφέρεται στο τοπωνύμιο αυτό. Στη γειτονική περιοχή και στους χάρτες είναι γνωστό ως Κάστρο ή Παλαίκαστρο, ενώ στην αρχαιολογική βιβλιογραφία αναφέρεται ως Γλας ή Γκλα, το αρβανίτικο ισοδύναμο της ελληνικής λέξης. βασιζόμενοι στο τοπωνύμιο που επικρατούσε τοπικά τότε τον 19 αιώνα.

 Επίσης υποστηρίζεται ότι μπορεί  να προέρχεται  

από το οθωμανικό Γκουλά που σημαίνει κάστρο.

Οι ταυτίσεις με αρχαίες ονομασίες που προτάθηκαν κατά καιρούς βασίζονται είτε σε γειτονικά τοπωνύμια των ιστορικών χρόνων  , Κώπαι, Αθαμάντιον, από τον Ησίοδο Γλήχων, Φλεγύα, Γυρτών , η ακρόπολη  θα μπορούσε να ονομάζεται ίσως Ύλη ,  από την Ομηρική Ύλη , είτε στα ονόματα των τεσσάρων μυθικών πόλεων της Κωπαΐδας (Αθήναι, Ελευσίς, Μίδεα, Ομηρική Άρνη) που σκεπάστηκαν από τα νερά της, όταν, σύμφωνα με τη μυθολογική παράδοση, οι Θηβαίοι υπό τον Ηρακλή κατέστρεψαν τις αποξηραντικές εγκαταστάσεις που είχαν κατασκευάσει οι Μινύες του Ορχομενού• η επικρατέστερη άποψη ανάμεσα στους ερευνητές είναι ότι πρόκειται για την ομηρική «πολυστάφυλον Άρνην» (Ιλ. Β 507, Η 9).

 Πάντως, φαίνεται ότι καμία από τις παραπάνω ταυτίσεις δεν ευσταθεί, καθώς οι οικισμοί των ιστορικών χρόνων βρίσκονται όλοι έξω από τα όρια της λίμνης, ενώ ο Γλας ουδέποτε υπήρξε πόλη, ούτε σκεπάστηκε από νερά. Πιθανόν οι αρχαίοι γεωγράφοι να μην ενδιαφέρθηκαν να διασώσουν την ονομασία μιας ακατοίκητης νησίδας στη μέση μιας λίμνης .

 Η ακρόπολη λοιπόν η μεγαλύτερη σε έκταση οχυρωμένη μυκηναϊκή ακρόπολη της Ελλάδος που έχει διατηρηθεί, περιβάλλεται από ισχυρό κυκλικό τείχος, κατασκευασμένο με κυκλώπεια τεχνοτροπία. Κατασκευάστηκε ενιαία και ουδέποτε συμπληρώθηκε ή τροποποιήθηκε. Το κυκλικό τείχος έχει τέσσερις πύλες: στη δυτική, στη βόρεια, και δύο η μία διπλή στη νότια πλευρά.. 

Πιστεύεται πως η οχύρωση αυτή ήταν συλλογικό έργο πολλών γειτονικών 

πόλεων της Κωπαΐδας, που η παράδοση την αποδίδει στους Μινύες του 

Ορχομενού

.

Το εντυπωσιακό αποστραγγιστικό σύστηµα των Μινύων

Η αποξήρανση της λίµνης Κωπαΐδας (Νοµός Βοιωτίας) αποτελούσε ανέκαθεν σηµαντικό ζήτηµα  για  τους  κατοίκους  της  ευρύτερης  περιοχής,  αφού  µε  τον  τρόπο  αυτό  θα «απελευθερώνονταν»  περί  τα  250.000  στρέµµατα εύφορης  γης  για  καλλιέργεια.  Το  νέο ελληνικό κράτος µόλις το 1931 (και µετά από περισσότερα από 100 χρόνια προσπάθειας) κατάφερε, µε τη συνδροµή ξένων εταιρειών, να ολοκληρώσει το εγχείρηµα.





Η πρώτη ιστορικά καταγεγραµµένη επιτυχής προσπάθεια αποξήρανσης της Κωπαΐδας αποδίδεται στο µυκηναϊκό φύλλο Μινύες την 2η  π.Χ. χιλιετία. Οι Μινύες, µε τη βοήθεια αναχωµάτων συνολικού µήκους περί τα 20 km, οδήγησαν τα νερά του κυριότερων ποταµών της περιοχής (Βοιωτικός Κηφισός και Μέλανας) στις φυσικές καταβόθρες του βορειοανατολικού άκρου της λεκάνης, από όπου παροχετεύονταν στον Ευβοϊκό Κόλπο (κατά κύριο λόγο). Το εντυπωσιακό αποστραγγιστικό σύστηµα των Μινύων έχει κατά καιρούς τραβήξει το ενδιαφέρον πολλών µελετητών (αρχαιολόγων και µη), όπως ο Knauss, ο Καµπάνης, o Kenney κ.α. Παρόλα αυτά, εξακολουθούν να υφίστανται αρκετά αναπάντητα ερωτήµατα σχετικά µε τον τρόπο λειτουργίας του.

Γενικά Στοιχεία

Την 2η  π.Χ. χιλιετία, τον ευρύτερο χώρο γύρω από τη λίµνη Κωπαΐδα καταλαµβάνει το µυκηναϊκό φύλλο Μινύες. Οι Μινύες αντιµετώπιζαν το ίδιο ακριβώς  πρόβληµα µε τους γεωργούς της Βοιωτίας πριν το 1931, όταν και αποξηράνθηκε οριστικά η λίµνη από το νέο ελληνικό κράτος. Αδυνατούσαν να καλλιεργήσουν την εύφορη πεδιάδα της Κωπαΐδας διότι η στάθµη της λίµνης αυξοµειώνονταν πάρα πολύ έντονα σε ετήσια και υπερετήσια βάση. Η κυριότερη υδρολογική συνιστώσα του προβλήµατος ήταν, όπως και στη σύγχρονη εποχή, ο Βοιωτικός Κηφισός. Όταν αυτός πληµµύριζε η παροχή του αυξάνονταν ραγδαία και τα νερά του, που έτσι και αλλιώς χύνονταν στην πεδιάδα, µετέτρεπαν το µέρος σε εκτεταµένη λίµνη.

Οι Μινύες, αντιλαµβανόµενοι τα τεράστια οφέλη που θα είχε για αυτούς η καλλιέργεια της Κωπαΐδας, αποφάσισαν να διεκδικήσουν
γη από τη λίµνη για τις καλλιέργειές τους. Πραγµατοποίησαν, έτσι, µία σειρά από έργα για να την αποστραγγίσουν.
Εξέτρεψαν τα νερά του Β. Κηφισού στη φυσική κοίτη του Μέλανα ποταµού, στα βόρεια της λεκάνης και µέσω αναχωµάτων οδηγούσαν το σύνολο των υδάτων στα βορειοανατολικά της Κωπαΐδας. Εκεί υπήρχαν φυσικές καταβόθρες, σχηµατισµένες σε ασβεστολιθικά πετρώµατα, από τις οποίες τα  νερά  κατέληγαν  στον  Ευβοϊκό  Κόλπο.
Έτσι,  το  τµήµα  της  λεκάνης  βόρεια  του αναχώµατος πληµµύριζε και το νότιο τµήµα ήταν, σε µεγάλο βαθµό, διαθέσιµο για καλλιέργεια αφού ναι µεν εξακολουθούσε να σχηµατίζεται λίµνη (λόγω των ρεµάτων που κατέρχονταν από τους ορεινούς όγκους στα δυτικά και νότια της Κωπαΐδας), αλλά ήταν αρκετά περιορισµένη συγκριτικά µε την προηγούµενη κατάσταση.

Οι Μινύες

Καταγωγή
Οι Μινύες ήταν, όπως σηµειώνεται παραπάνω, µυκηναϊκό φύλλο ,δηλαδή Έλληνες,που κατοίκησαν τις περιοχές γύρω από τη λίµνη Κωπαΐδα στη Βοιωτία και είχαν ως έδρα τον Ορχοµενό. Η καταγωγή τους δεν  έχει  διευκρινιστεί.  Μια  αρκετά  διαδεδοµένη  άποψη  είναι  ότι  κατέβηκαν  από  τη Θεσσαλία. Μάλιστα, ο Απολλώνιος ο Ρόδιος, συγγραφέας των Αργοναυτικών, αναφέρει ότι η κατοικία τους στη Θεσσαλία ήταν η Ιωλκός («την γαρ Ιωλκόν Μινύαι ώκουν, ώς φησι Σιµωνίδης εν Συµµίκτοις»).
Ο Χ. Λάζος, στο βιβλίο του «Μηχανική και Τεχνολογία στην Αρχαία Ελλάδα», υποστηρίζει ότι οι Μινύες κατάγονταν από την αρχαία Κολχίδα. Αντίθετα, ο αρχαιολόγος Θεόδωρος Σπυρόπουλος θεωρεί τους Μινύες άποικους από την ανατολική Μεσόγειο ή την Αίγυπτο (Λάζος, 1993).
{ Σ.Ε.Δ.-Σημείωση Ελλήνων Δίκτυο  - Ο καθ Θ Σπυρόπουλος αναφέρει …….«Oι Μινύες δεν κατοικούσαν σε μια περιοχή, είχαν δημιουργήσει μια αυτοκρατορία ολόκληρη.

Η αυτοκρατορία τους αυτή κατά την άποψή μου δεν περιορίζεται μόνο στον ελλαδικό χώρο, μπορεί να μην είχαν κατακτήσει τον πλανήτη, τον είχανε όμως εκπολιτίσει και επηρεάσει. Και οι Μινύες αυτοί εκφράζονται με διάφορα ονόματα στην παράδοσή μας. Είναι Μινύες Μεταλλευτές, είναι Αργοναύτες, είναι οι Φαίακες και είναι και οι Φοίνικες, οι έμποροι, οι άνθρωποι που ανακάλυψαν την αλφαβητική γραφή είναι ένα και το αυτό φύλο. Μινύες, Αργοναύτες, Φοίνικες, Φαίακες, Δωριείς είναι ένα φύλο»…… Από ομιλία του Αρχαιολόγου Θ. Σπυρόπουλου περί της ανακάλυψης για  το ανάκτορο του Μενελάου και της Ελένης - Επίσης ο Αρχαιολόγος  Θ .Σπυρόπουλος ερευνώντας για το Αμφείο της Καδμείας στην Θήβα και μετά τις ανασκαφές που έκανε στο χώρο της Κωπαΐδας (Μεγάλη Καταβόθρα -Μινυακό ανάχωμα χρονολόγησε τα έργα της Κωπαΐδας στην 3η π.Χ. χιλιετία
  


Μινύες οι πρώτοι κάτοικοι της Λακεδαίμονος - 2700 π.Χ.ΠΕΛΛΑΝΑ-ΛΑΚΕΔΑΙΜΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΜΙΝΥΕΣ


Ακµή
Όπως η καταγωγή τους, έτσι και το ακριβές διάστηµα που ήκµασαν οι Μινύες δεν είναι γνωστό. Η επικρατούσα άποψη είναι ότι ο πολιτισµός τους αναπτύχθηκε σηµαντικά την περίοδο 2000-1200 π.Χ., µε το απόγειό του να σηµειώνεται το 14 π.Χ. αιώνα. Είναι  πάντως  ευρέως  αποδεκτό,  ότι  οι  Μινύες  γνώρισαν  µεγάλη  ανάπτυξη.  Από  τις ανασκαφές και τις έρευνες που έχουν γίνει, προκύπτει εύκολα το συµπέρασµα ότι υπήρξαν φύλο δραστήριο, που ανέπτυξε εµπορικές σχέσεις µε άλλα ελληνικά φύλα, µε συνέπεια να αποκτήσουν µεγάλο πλούτο και δύναµη. Παρόλα αυτά, στο επίκεντρο της προσοχής τους ήταν πρωτίστως να εξασφαλίσουν την κυριαρχία τους στους τεράστιους φυσικούς πόρους της περιοχής όπου ζούσαν και δευτερευόντως η ανάπτυξη εµπορικών σχέσεων δια της θάλασσας (Κουντούρη κ.α., 2012). ∆ιέθεταν ιδιαίτερα αξιόλογες γνώσεις υδραυλικής, όπως αποδεικνύεται από τα πεπραγµένα τους όσον αφορά την αποξήρανση της Κωπαΐδας, αλλά και ναυσιπλοΐας, κάτι που διευκόλυνε, µεταξύ άλλων, τις συναλλαγές τους .Αφού αποξήραναν  την Κωπαΐδα, ανέπτυξαν  εκτεταµένες καλλιέργειες  στον πεδιάδα και σε συνδυασµό µε το εµπορική τους δραστηριότητα, έγιναν πολύ εύποροι.


Αναφορές σε αρχαία κείµενα
Ιδιαίτερη σηµασία έχουν οι αναφορές αρχαίων συγγραφέων και ιστορικών στον εν λόγω πολιτισµό, µιας και αποτελούν σηµαντικές ενδείξεις της ισχύος του. Ακολουθούν λίγες από αυτές :
Ö   Στην Ιλιάδα του Οµήρου αναφέρεται ότι οι Μινύες συµµετείχαν στην εκστρατεία της Τροίας µε στόλο που αριθµούσε 30 πλοία (Ραψωδία Β΄, στίχος 516).
Ö   Επίσης στην Ιλιάδα, στη Ραψωδία I΄ (στίχοι 380-384), όταν ο Αγαµέµνονας στέλνει δώρα στον Αχιλλέα για να τον εξευµενίσει µετά την αψιµαχία τους για τη Βρισηίδα, ο Αχιλλέας αποκρίνεται (σε ελεύθερη µετάφραση): «Ακόµα και όσα πλούτη συρρέουν στον Ορχοµενό και την αιγυπτιακή Θήβα να µου έστελνε, που χώρα πλούσια σαν αυτές άλλη δεν υπάρχει, πάλι δεν θα µαλάκωνε την καρδιά µου», ενώ στη Ραψωδία Ε΄ (στίχοι 709-710), αναφέρεται ότι οι κάτοικοι των περιοχών γύρω από την Κωπαΐδα απολάµβαναν την αφθονία της γης.

Ö   Ο Στράβωνας στη Γεωγραφία του (9.2.40) γράφει: «λέγουσι δὲ τὸ χωρίον, ὅπερ ἡ λίµνη κατέχει νῦν ἡ Κωπαΐς, ἀνεψῦχθαι πρότερον καὶ γεωργεῖσθαι παντοδαπῶς ὑπὸ τοῖς Ὀρχοµενίοις ὂν πλησίον οἰκοῦσι• καὶ τοῦτ’ οὖν τεκµήριον τοῦ πλούτου τιθέασι». Σε ελεύθερη µετάφραση: «Λέγεται ότι η περιοχή που σήµερα καταλαµβάνεται από τη λίµνη Κωπαΐδα, ήταν έκταση η οποία καλλιεργούταν µε όλους τους δυνατούς τρόπους από τους κατοίκους του Ορχοµενού, που ζούσαν κοντά. Το γεγονός αυτό αποτελεί τεκµήριο του πλούτου τους».

Πολιτισµική κληρονοµιά - Μνηµεία
Εκτός των, τεράστιων για την εποχή, έργων αποξήρανσης της Κωπαΐδας, οι Μινύες µας κληροδότησαν και άλλα σηµαντικά µνηµεία της ανάπτυξης του πολιτισµού τους. ∆ύο πολύ σηµαντικά είναι η ακρόπολη τους στο λόφο του Γλα και ο θολωτός τάφος του Μινύα στον Ορχοµενό.

ΟΙ ΘΡΥΛΙΚΟΙ ΜΙΝΥΕΣ

Συντελεστές ανασκαφικού προγράμματος

Διεύθυνση:

Δρ Έλενα Κουντούρη, Αρχαιολόγος, Προϊσταμένη Διεύθυνσης Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, ΥΠΠΟΑ

Επιστημονικός Σύμβουλος:

Δρ Αλεξάνδρα Χαραμή, Αρχαιολόγος, Προϊσταμένη ΕΦΑ Βοιωτίας, ΥΠΠΟΑ

Επιστημονική Ομάδα Ανασκαφής:

Δρ Κώστας Θεοδωρίδης, Αρχαιολόγος, Υπεύθυνος Πολιτιστικής Διαχείρισης TAP AG (Trans Adriatic Pipeline)
Δρ Κυριακή Καλλιγά, Αρχαιολόγος, ΕΦΑ Βοιωτίας, ΥΠΠΟΑ
Κλεισθένης Κανιούρας, Τοπογράφος Μηχανικός ΕΜΠ
Γιώργος Κατσούδας, Συντηρητής Αρχαιοτήτων & Έργων Τέχνης
Νικόλαος Νινής, Πολιτικός Μηχανικός, ΔΙΠΚΑ, ΥΠΠΟΑ
Ευτέρπη Ράλλη, Αρχαιολόγος, Προϊσταμένη Τμήματος Συντονισμού και Παρακολούθησης Αρχαιολογικών Ερευνών και Εργασιών στο Πλαίσιο Μεγάλων Δημοσίων Έργων, Διεύθυνση Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, ΥΠΠΟΑ​
Βασιλική Ξ. Σαββατιανού, Αρχιτέκτων Μηχανικός ΕΜΠ, MSc Προστασία Μνημείων
Νίκος Σεπετζόγλου, Ζωγράφος, Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών
Σοφία Σπυροπούλου, Αρχαιολόγος, Διεύθυνση Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, ΥΠΠΟΑ
Δρ Κατερίνα Σταμούδη, Αρχαιολόγος, ΕΦΑ Πόλης Αθηνών, ΥΠΠΟΑ

Ειδικοί Τεχνικοί Σύμβουλοι/Συνεργάτες (ΥΠΠΟΑ)
Δημοσθένης Σβολόπουλος, Αρχιτέκτων Μηχανικός, Προϊστάμενος Διεύθυνσης Αναστήλωσης Αρχαίων Μνημείων
Θεόδωρος Χατζηθεοδώρου, Τοπογράφος Μηχανικός ΕΜΠ, Προϊστάμενος Τμήματος Αποτυπώσεων, Γεωπληροφορικής και Κτηματολογίου, Διεύθυνση Έρευνας και Τεχνικής Υποστήριξης Μελετών και Έργων Αναστήλωσης​
Βασίλης Μπάκας, Τοπογράφος Μηχανικός ΕΜΠ, MSc Γεωπληροφορική, Διεύθυνση Έρευνας και Τεχνικής Υποστήριξης Μελετών και Έργων Αναστήλωσης
Συμεών Γεσαφίδης, Φωτογραφος, Διεύθυνση Έρευνας και Τεχνικής Υποστήριξης Μελετών και Έργων Αναστήλωσης​

Εξωτερικοί Συνεργάτες
Δρ Εύη Μαργαρίτη, Αρχαιοβοτανολόγος, Επίκουρη Καθηγήτρια STARC Institute
Δρ Aπόστολος Σαρρής, Γεωφυσικός, Διευθυντής Έρευνας στο Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών, Ίδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας
Δρ Χάρης Σαρόγλου, Τεχνικός Γεωλόγος ΕΜΠ
Δρ Παναγιώτης Καρκάνας, Γεωλόγος, Διευθυντής Εργαστηρίου Malcolm H. Wiener Laboratory, Αμερικάνικη Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα.
Κώστας Ξενικάκης, Φωτογράφος

Διοικητική - Οικονομική υποστήριξη
Λευτέρης Λίτσος, Διοικητικός ΠΕ, Προϊστάμενος Τμήματος Υποστήριξης Λειτουργίας, Διεύθυνση Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, ΥΠΠΟΑ
Δημήτρης Κολιοθωμάς, Διοικητικός ΔΕ, Διεύθυνση Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, ΥΠΠΟΑ
Χρηματοδότηση
Περιφέρεια Στερεάς Ελλάδας
Ίδρυμα Αθηνάς και Παύλου Κανελλόπουλου
Ίδρυμα Ψύχα

Στο ανασκαφικό πρόγραμμα συμμετείχαν 22 φοιτητές και πτυχιούχοι των Τμημάτων Ιστορίας και Αρχαιολογίας των Πανεπιστημίων Ιωαννίνων και Aθηνών και της Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου.

ΕΚ.ΤΟΥ.ΣΥΝΕΡΓΆΤΗ ΜΑΣ ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ

Επισκεφτείτε την ιστοσελίδα μας http://www.tapantareinews.gr, για περισσότερη ενημέρωση. ⭐Εγγραφείτε - SUBSCRIBE: http://bit.ly/2lX5gsJ Website —►http://bit.ly/2lXX2k7 SOCIAL - Follow us...: Facebook...► http://bit.ly/2kjlkot