ΚΑΔΜΟΣ - ΑΡΜΟΝΙΑ-ΠΟΛΥΔΩΡΟΣ-ΛΑΒΔΑΚΟΣ-ΛΑΙΟΣ-ΟΙΔΙΠΟΔΑΣ
ω φως τελευταίον σε προσβλέψαιμι νυν,
όστις πέφασμαι φυς τ' αφ' ων ου χρην, ξυν οις τ'
ου χρην ομιλών, ους τε μ' ουκ έδει κτανών.
(στ. 1183-1185)
Στην τραγωδία του Σοφοκλή Οιδίπους Τύραννος ως μία από τις αιτίες της πτώσης του ο ίδιος ο ήρωας αναφέρει την καταγωγή του (στ. 1184), ότι «γεννήθηκε από αυτούς που δεν έπρεπε» (φύς τ' ἀφ' ὧν οὐ χρῆν).[1]
Με το γενεαλογικό δέντρο των Λαβδακιδών παρακολουθούμε την ιστορία της Θήβας, από την ίδρυσή της από τον Κάδμο μέχρι την πολιορκία της από τους Επτά από το Άργος και την άλωσή της από τους Επιγόνους. Ο τόπος είναι συνυφασμένος με τη λατρεία του Διόνυσου αλλά και την απάρνησή της, τη γέννηση του Ηρακλή από τον Δία και την Αλκμήνη και τη νίκη του ήρωα επί του λέοντος του Κιθαιρώνα.
Ο πρώτος της γενιάς, ο Κάδμος, εγγονός του Ποσειδώνα, (Σ.ΑΡΧ.- θεότητα που συναντάται μόνο στους Έλληνες από την πρωτομυκηναϊκή εποχή ) ξεκινώντας από την πατρίδα του Φοινίκη… [(;) (Σ.Αρχ ΔΕΣ ΕΔΩ ΠΑΡΕΝΘΕΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ)]….διατρέχει την Ελλάδα αναζητώντας την αδελφή του Ευρώπη που άρπαξε ο Δίας. Εγκαθίσταται στη Βοιωτία και την ονομάζει από την αγελάδα (βοῦς) που ακολούθησε καθ' υπόδειξη του Δία, μέχρις ότου αυτή καθίσει σε ένα συγκεκριμένο σημείο, όπου και ίδρυσε τη Θήβα και την ακρόπολή της Καδμεία. Μετατρέπεται μαζί με τη γυναίκα του Αρμονία σε φίδι, γιατί φίδι, προστατευόμενο του Άρη, ήταν το θεριό που σκότωσε στην Αρεία πηγή. Τα φίδια όμως θεωρούνται και χθόνιες θεότητες που συνδέουν τον κόσμο των ζωντανών με των νεκρών κάτω από τη γη. Μετά τον θάνατό τους ο Δίας τους στέλνει στα Ηλύσια πεδία, προφανώς γιατί η αμαρτία του Κάδμου, ο φόνος του φιδιού του Άρη, ήταν αναπόφευκτη, με την έννοια ότι, αν δεν τη διέπραττε, δεν θα μπορούσε να εκπληρώσει τη βούληση του άλλου θεού που τον καθοδηγούσε, του Δία - οι άνθρωποι μοιάζουν παγιδευμένοι στα όρια των αρμοδιοτήτων των διαφόρων θεών.
Με την αποκάλυψη της αλήθειας, η Ιοκάστη αυτοκτονεί (απαγχονίζεται, όπως ταιριάζει στις αρχόντισσες), Ετεοκλής και Πολυνείκης συγκρούστηκαν μεταξύ τους για την εξουσία, η Αντιγόνη δεν δέχτηκε να υπακούσει στην εντολή του θείου της, αδελφού της μητέρας της, Κρέοντα να μην ταφεί ο Πολυνείκης που είχε επιτεθεί στην πόλη του, υφίσταται την τιμωρία για την παράβαση του νόμου που είχε εκδώσει ο Κρέων, εγκλείεται σε υπόγεια φυλακή, αυτοκτονεί όπως η μητέρα της, ενώ στον θάνατό την ακολουθεί και ο αρραβωνιαστικός της και γιος του Κρέοντα Αίμονας που αυτοκτονεί με ξίφος, όπως συνήθιζαν οι άνδρες.
Στον θάνατό του θα τον ακολουθήσει η μητέρα του και σύζυγος του Κρέοντα Ευρυδίκη, που αυτοκτονεί με ξίφος, αντίθετα με τις συνήθειες.
Στο γενεαλογικό δέντρο του Κάδμου, που ήλθε από τη Φοινίκη, … [(;)-(Σ.Αρχ ΔΕΣ ΕΔΩ ΠΑΡΕΝΘΕΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ)] διαπιστώνουμε ότι απόγονοί του συνάπτουν γάμο με απογόνους των Σπαρτών, που προήλθαν από τη σπορά των δοντιών του δράκου, από τη γενιά του Άρη, που φυλούσε τη μοναδική πηγή της περιοχής, την Πηγή του Άρη.
Με τέχνασμα του Κάδμου αυτοί τα αυτόχθονα δημιουργήματα της γης των Θηβών αλληλοσκοτώθηκαν εκτός από πέντε. Από αυτούς, ο Εχίονας παντρεύτηκε την Αγαύη, κόρη του Κάδμου, η εγγονή του Χθόνιου και κόρη του Νυκτέα, Νυκτηίς παντρεύτηκε τον Πολύδωρο. Γηγενείς και επήλυδες αναμειγνύονται. Ίσως με τον τρόπο αυτό επιδιωκόταν η αναγνώριση εξωγενών και τοπικών στοιχείων αλλά και η ενσωμάτωση/αφομοίωση παλαιότερων και νεότερων θρησκευτικών στοιχείων που είχαν πλέον την ευλογία της επίσημης και κυρίαρχης ιδεολογίας.
Οι γυναίκες της γενιάς του Κάδμου εμπλέκονται στον κύκλο της διονυσιακής λατρείας, είτε ως μητέρες, φυσικές (Σεμέλη) και θετές (Ινώ), είτε ως αδελφές τους (Αγαύη, Αυτονόη) που αρνούνται τη θεότητα του Διόνυσου. Όλες τους γεννούν αρσενικά παιδιά που όμως χάνονται σχεδόν όλα από τους γονείς τους. Η γενιά συνεχίζει μόνο από το ζεύγος Νυκτηίς - Πολύδωρος, ενώ αξιοπερίεργο είναι ότι δεν σώζεται το όνομα της συζύγου του Λάβδακου. Να υποθέσουμε αιμομικτικές σχέσεις με τη μητέρα του Νυκτηίδα; (Το όνομά της προδίδει ότι ανήκει στις πρωταρχικές θεότητες.) Αν δεχθούμε την υπόθεση αυτή, τότε ό,τι γίνεται με το τρίγωνο Νυκτηίς - Πολύδωρος - Λάβδακος επαναλαμβάνεται με το τρίγωνο Ιοκάστη - Λάιος - Οιδίπους. Το θηλυκό μοιάζει να αποτελεί στοιχείο αντιπαλότητας, ενώ η απουσία πληροφοριών για την οικογένεια του Λάιου δημιουργεί απορίες, όπως επίσης και η συγγένεια των ονομάτων Λάβδακος-Λάιος. Το γένος των Λαβδακιδών με αυτόν τον τρόπο αφανίστηκε.
Οι μύθοι γύρω από τα πρόσωπα της βοιωτικής αριστοκρατίας:
1. δείχνουν τον αγώνα για τη συσσωμάτωση παλαιότερων γηγενών στοιχείων και οικογενειών (Σπαρτοί) με νεότερα επείσακτα (Κάδμος)·
2. αποκαλύπτουν σχέσεις της Βοιωτίας με την Πελοπόννησο γενικά, και την Πίσα ειδικότερα, τόσο μέσα από αρπαγές γυναικών και ανδρών, συγγενών μεταξύ τους, από τον ένα στον άλλον τόπο αλλά και γάμους όσο και μέσα από πολέμους για την ανάκτηση του αρπαγμένου και τη διεκδίκηση της εξουσίας·
3. αποκαλύπτουν διαδικασίες μύησης, εκπαίδευσης δηλαδή στη στρατιωτική τέχνη από συγγενείς σε άλλους τόπους (ο νέος πρέπει να απομακρυνθεί από τον τόπο και την οικογένειά του), σε εποχές που η στρατιωτική εκπαίδευση δεν ήταν υπόθεση του κράτους (ο Λάβδακος αρπάζει τον γιο του Πέλοπα Χρύσιππο και τον φέρνει στη Θήβα ή τον πηγαίνει στη Νεμέα, στη ΒΑ Πελοπόννησο, να πάρει μέρος στους αγώνες, ενώ ο γιος του Λάιος, διωγμένος από τη Θήβα, ανατρέφεται στο παλάτι του Πέλοπα).
1 Το γενεαλογικό αυτό δέντρο μπορεί κανείς να το ακούσει από την Ελένη Χατζηαργύρη / Ιοκάστη στον πρόλογο της τραγωδίας Φοίνισσες του Ευριπίδη, σε σκηνοθεσία Αλέξη Μινωτή (Εθνικό Θέατρο, 1978). Βλ. και http://www.nt-archive.gr/viewsounds.aspx?playID=670&soundFile=0216-01-01. Βλ. και http://boeotia.ehw.gr/forms/fLemmaBodyExtended.aspx?lemmaid=12921&boithimata_State=&kefalaia_State=#chapter_2
 |
| Η απαγωγή της Ευρώπης.-Τοιχογραφία από την Οικία του Ιάσονα στην Πομπηία, 1ος αι. π.Χ. Νάπολη, Αρχαιολογικό Μουσείο Νάπολης, 111475 ΚΑΔΜΟΣ - ΑΡΜΟΝΙΑ |
 |
 Η αρπαγή της Ευρώπης. Ερυθρόμορφη αττική υδρία, περίπου 380-360 π.Χ. Βρέθηκε στην Κυρηναϊκή. Ο Δίας παρουσιάζεται μεταμορφωμένος σε άσπρο ταύρο μόνο που δε μεταφέρει στην πλάτη του την Ευρώπη, αφού η Ευρώπη βρίσκεται πίσω από τον ταύρο και φαίνεται σαν να πετάει. Η θάλασσα αποδίδεται με τα κύματα στο κάτω μέρος και τα δελφίνια. Δύο άσπροι έρωτες πετούν μπροστά και πίσω από ζεύγος. Προπορεύεται ένας νέος που κοιτά προς τα πίσω που μπορεί να είναι ο Ερμής. Η σύνθεση ολοκληρώνεται με δύο ανδρικές μορφές αριστερά και δεξιά. Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, 1863,0114.1/E231 © Trustees of the British Museum |
 |
| Ο Κάδμος αντιμετωπίζει το δράκο της πηγής. Ερυθρόμορφη κατωιταλική από την Μεγάλη Ελλάδα υδρία καλπίς του ζωγράφου του Άσπρου Προσώπου, περίπου 345-335 π.Χ. Στο πάνω μέρος της σύνθεσης αναπαριστάνεται ένα οίκημα με ανοιχτές θύρες και αέτωμα. Ίσως να είναι ένα ηρώο ή ένας ναός. Δεξιά και αριστερά κάθονται δύο γυναίκες. Αυτή στα αριστερά κρατάει μία φιάλη. Η δεύτερη στα δεξιά κοιτάζει προς τα κάτω. Στο κέντρο του κάτω μέρους είναι κουλουρασμένο ένα φίδι το οποίο προστατεύει μια πηγή, γύρω από την οποία ξεπροβάλλουν λουλούδια. Από αριστερά πλησιάζει ο Κάδμος, κρατώντας με το αριστερό του χέρι έναν οξυπύθμενο αμφορέα κι ένα δόρυ, ενώ με το δεξί είναι έτοιμος να εκσφενδονίσει μια πέτρα προς το δράκο της πηγής, ταυτόχρονα με το σύντροφό του που πλησιάζει από τα δεξιά που ετοιμάζεται να τρυπήσει με το δόρυ. Βοστόνη, Μουσείο Καλών Τεχνών, 69.1142 |
Καταγωγή
Πατέρας του ήταν ο Αγήνορας της Τύρου και μητέρα του η Τηλέφασσα (ή Αργιόπη). Τα αδέλφια του έγιναν οι επώνυμοι ήρωες διαφόρων περιοχών -ο Κίλικας της Κιλικίας, ο Φοίνικας της Φοινίκης, ο Θάσος της Θάσου, ενώ από την αδελφή τους Ευρώπη ονομάστηκε η ήπειρος.
Και επειδή ο Κάδμος ήταν ιδρυτής των Θηβών, μεταγενέστερη βοιωτική παράδοση τον κατέστησε γέννημα θρέμμα της γης, εντόπιο, γιο του αυτόχθονα Θηβαίου ήρωα Ώγυγου. Ο Κάδμος δεν ήταν πλέον ο ξένος ιδρυτής της πόλης τους.
 |
| Η αρπαγή της Ευρώπης. Ερυθρόμορφος λουκανικός αμφορέας του τύπου των Παναθηναϊκών, περίπου 400-390 π.Χ. Αποδίδεται στο Ζωγράφο του Πολύχωρου. Η Ευρώπη κάθεται στην πλάτη του ταύρου-Δία κρατώντας τον από το κέρατο με το δεξί της χέρι. Φοράει αραχνοΰφαντο κεντημένο χιτώνα και παρόμοιο ιμάτιο που το παίρνει ο αέρας προς τα πίσω. Από πίσω ακολουθεί ο Έρωτας, φέροντας ταινία. Ψάρια, αστακοί και σουπιές υποδηλώνουν τη θάλασσα. Στο δεξιό μέρος στέκεται μια ανδρική μορφή. Ίσως να είναι ο Αγήνορας, ο πατέρας της Ευρώπης ή ακόμη και κάποιος από τα αδέρφια της όπως ο Φοίνικας, ο Κίλικας ή ο Θάσος. Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, 1846,0925.2/F184 © Trustees of the British Museum |
 |
Η αρπαγή της Ευρώπης. Μετόπη από το ναό της Ήρας στο Σελινούντα της Σικελίας, 6ος αι. π.Χ. Παλέρμο, Regional Archaeological Museum |
Αιτία των περιπλανήσεων
Μετά την απαγωγή της αδελφής τους Ευρώπης από τον Δία, ο πατέρας τους Αγήνορας ζήτησε από τα αρσενικά παιδιά του να τη βρουν και να τη φέρουν πίσω. Τους ακολούθησε η μητέρα τους Τηλέφασσα. Οι αδελφοί του Κάδμου εγκατέλειψαν την προσπάθεια ανεύρεσης της κόρης και εγκαταστάθηκαν σε περιοχές ως οικιστές και επώνυμοι ήρωες. Ο Κάδμος και η Τηλέφασσα έγιναν ευνοϊκά δεκτοί από τους Θρακιώτες. Εκεί, στη Σαμοθράκη, τελέστηκε και ο γάμος του με την Αρμονία.
Ίδρυση των Θηβών
Μετά τον θάνατο της Τηλέφασσας ο Κάδμος ζήτησε χρησμό από το μαντείο των Δελφών για το τι έπρεπε να κάνει. Το μαντείο ζήτησε να εγκαταλείψει την αναζήτηση της Ευρώπης και να ιδρύσει πόλη. Με ποιον τρόπο όμως; Μυθολογική νομιμοποίηση και κύρος προσέδιδε η ίδρυση πόλεων με τη βοήθεια φυσικών στοιχείων, κυρίως ζώων ή πολεμώντας τα. Αγελάδες, κοράκια, σκυλιά, γλάροι, αετοί, αλεπούδες, αρουραίοι, φώκιες οδηγούν τους ιδρυτές αποικιών. Ο Κάδμος ακολούθησε μιαν αγελάδα, εξουδετέρωσε τον δράκο που φυλούσε την πηγή στη Βοιωτία και προκάλεσε τη γέννηση γηγενών κατοίκων στη Θήβα.
α) Ο Κάδμος, διασχίζοντας τη Φωκίδα, είδε στα κοπάδια του Πελάγοντα, γιου του Αμφιδάμαντα, μια αγελάδα που ξεχώριζε, και στα δυο πλευρά της υπήρχε ένας άσπρος δίσκος που έμοιαζε με ολόγιομο φεγγάρι. Και θυμίζουμε ότι και στις θυσίες τα ζώα που επιλέγονταν να προσφερθούν στους θεούς ήταν αυτά που ξεχώριζαν, είτε γιατί ήταν νεογέννητα είτε γιατί ξεχώριζαν για κάποιον άλλον λόγο, ένα σημάδι ξεχωριστό στο δέρμα, όμορφο μαλλί κτλ., ποτέ δεν θυσιαζόταν το ασθενικό ή το μεγάλης ηλικίας και «άχρηστο» ζώο. Κυνήγησε το ζώο και εκεί που αυτό κουρασμένο έκατσε, ο Κάδμος ίδρυσε την πόλη των Θηβών και την ακρόπολή της Καδμεία, ενώ την περιοχή την ονόμασε Βοιωτία από την αγελάδα (βοῦς).
β) Το ζώο έπρεπε να θυσιαστεί. Για τη θυσία χρειαζόταν νερό για τον καθαρμό του ζώου και των συμμετεχόντων στη θυσία. Όμως το νερό της μοναδικής πηγής της περιοχής, που ονομαζόταν Πηγή του Άρη, το φυλούσε ένας δράκος από τη γενιά του Άρη, εξού και το όνομα της πηγής. Ο Κάδμος σκότωσε τον δράκοντα, που είχε στο μεταξύ εξοντώσει όλους τους απεσταλμένους του, και καθ' υπόδειξη της Αθηνάς, προς τιμή της οποίας θα θυσίαζε την αγελάδα, ) έσπειρε τα δόντια του δράκου από τα οποία προέκυψαν σπαρμένοι άνδρες, οι Σπαρτοί. Αυτά τα αυτόχθονα δημιουργήματα της γης των Θηβών ήταν απειλητικά. Όμως, και σε αυτή την περίπτωση απέναντι στη βία ορθώθηκε η ευφυΐα του Κάδμου. Έριξε πέτρες ανάμεσά τους κι εκείνοι, μη γνωρίζοντας τον υπαίτιο, αλληλοκατηγορήθηκαν και τελικά αλληλοσκοτώθηκαν εκτός από πέντε. Το γένος των Καδμείων, και των Λαβδακιδών μεταγενέστερα, προήλθαν από τους γάμους Σπαρτών ή απογόνων των Σπαρτών με απογόνους του Κάδμου· για παράδειγμα, η κόρη του Κάδμου Αγαύη παντρεύτηκε τον Σπαρτό Εχίονα, η εγγονή του Σπαρτού Χθόνιου Νυκτηίς τον Καδμείο Πολύδωρο.
γ) Ο Κάδμος έπρεπε να καθαρθεί για τον φόνο που είχε διαπράξει, και μάλιστα φόνο του απογόνου ενός θεού. Σε αυτόν τον θεό υπηρέτησε ως δούλος για οκτώ χρόνια και μετά ανέλαβε τη βασιλεία στη Θήβα έχοντας την εύνοια της Αθηνάς αλλά και του Δία που του έδωσε γυναίκα την κόρη του Άρη και της Αφροδίτης (θηβαϊκή παράδοση), ή του Δία και της Ηλεκτρυώνης/Ηλέκτρας, κόρης του Άτλαντα (παράδοση της Σαμοθράκης).
Μετά την απαγωγή της αδελφής τους Ευρώπης από τον Δία, ο πατέρας τους Αγήνορας ζήτησε από τα αρσενικά παιδιά του να τη βρουν και να τη φέρουν πίσω. Τους ακολούθησε η μητέρα τους Τηλέφασσα. Οι αδελφοί του Κάδμου εγκατέλειψαν την προσπάθεια ανεύρεσης της κόρης και εγκαταστάθηκαν σε περιοχές ως οικιστές και επώνυμοι ήρωες. Ο Κάδμος και η Τηλέφασσα έγιναν ευνοϊκά δεκτοί από τους Θρακιώτες. Εκεί, στη Σαμοθράκη, τελέστηκε και ο γάμος του με την Αρμονία.
 |
| Ο Δίας, μεταμορφωμένος ως ταύρος, μεταφέρει στην πλάτη του την Ευρώπη. Μελανόμορφη αττική λήκυθος, περίπου 500-480 π.Χ. Βρέθηκε στο Γέλα. Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, 1863,0728.430/B644 © Trustees of the British Museum |
Ίδρυση των Θηβών
Μετά τον θάνατο της Τηλέφασσας ο Κάδμος ζήτησε χρησμό από το μαντείο των Δελφών για το τι έπρεπε να κάνει. Το μαντείο ζήτησε να εγκαταλείψει την αναζήτηση της Ευρώπης και να ιδρύσει πόλη. Με ποιον τρόπο όμως; Μυθολογική νομιμοποίηση και κύρος προσέδιδε η ίδρυση πόλεων με τη βοήθεια φυσικών στοιχείων, κυρίως ζώων ή πολεμώντας τα. Αγελάδες, κοράκια, σκυλιά, γλάροι, αετοί, αλεπούδες, αρουραίοι, φώκιες οδηγούν τους ιδρυτές αποικιών. Ο Κάδμος ακολούθησε μιαν αγελάδα, εξουδετέρωσε τον δράκο που φυλούσε την πηγή στη Βοιωτία και προκάλεσε τη γέννηση γηγενών κατοίκων στη Θήβα.
 |
| Ο Δίας, μεταμορφωμένος ως ταύρος, μεταφέρει στην πλάτη του την Ευρώπη.-Ερυθρόμορφος αττικός αμφορέας τύπου Νόλα του Ζωγράφου της Φιάλης, περίπου 440 π.Χ. Βρέθηκε στη Νόλα της Ιταλίας. Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, 1856,1226.48/E334 © Trustees of the British Museum |
 |
| Ο Κάδμος κτίζει τη Θήβα.-Χαλκογραφία του Master of the Story of Cadmus, περίπου 1542–47. Πλήθος ανδρών συμμετέχουν στην ανέγερση των τειχών της πόλης που ίδρυσε ο Κάδμος, της Θήβας. Νέα Υόρκη, Μητροπολιτικό Μουσείο, 66.747.111 |
 |
| Ο Κάδμος και ο δράκος. Ερυθρόμορφος αττικός καλυκωτός κρατήρας του ζωγράφου Spreckles, περίπου 450 π.Χ. Στο κέντρο της σύνθεσης ο Κάδμος, κρατώντας μια υδρία, κατευθύνεται προς μια πηγή, αναζητώντας νερό για να θυσιάσει στην Αθηνά, που εικονίζεται στα αριστερά. Εκεί ξεπροβάλλει ένας δράκος, που φυλάει την πηγή, και που είναι γιος του Άρη και εικονίζεται στα δεξιά. Η νέα που εμφανίζεται μαζί με το δράκο μπορεί να είναι η Νύμφη της πηγής ή η προσωποποίηση της Θήβας. Νέα Υόρκη, Μητροπολιτικό Μουσείο, 07.286.66 |
 |
Ο Κάδμος αντιμετωπίζει το δράκο που φυλάει την πηγή απ' όπου πήγε να πάρει νερό για τη θυσία προς την Αθηνά. Λακωνική, αρχαϊκή κύλικα του ζωγράφου Rider, περίπου 550-540 π.Χ. Βρέθηκε στην Ετρουρία. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή είναι ο Απόλλωνας που σκοτώνει τον Πύθωνα. Παρίσι, Μουσείο του Λούβρου, E 669 |
β) Το ζώο έπρεπε να θυσιαστεί. Για τη θυσία χρειαζόταν νερό για τον καθαρμό του ζώου και των συμμετεχόντων στη θυσία. Όμως το νερό της μοναδικής πηγής της περιοχής, που ονομαζόταν Πηγή του Άρη, το φυλούσε ένας δράκος από τη γενιά του Άρη, εξού και το όνομα της πηγής. Ο Κάδμος σκότωσε τον δράκοντα, που είχε στο μεταξύ εξοντώσει όλους τους απεσταλμένους του, και καθ' υπόδειξη της Αθηνάς, προς τιμή της οποίας θα θυσίαζε την αγελάδα, ) έσπειρε τα δόντια του δράκου από τα οποία προέκυψαν σπαρμένοι άνδρες, οι Σπαρτοί. Αυτά τα αυτόχθονα δημιουργήματα της γης των Θηβών ήταν απειλητικά. Όμως, και σε αυτή την περίπτωση απέναντι στη βία ορθώθηκε η ευφυΐα του Κάδμου. Έριξε πέτρες ανάμεσά τους κι εκείνοι, μη γνωρίζοντας τον υπαίτιο, αλληλοκατηγορήθηκαν και τελικά αλληλοσκοτώθηκαν εκτός από πέντε. Το γένος των Καδμείων, και των Λαβδακιδών μεταγενέστερα, προήλθαν από τους γάμους Σπαρτών ή απογόνων των Σπαρτών με απογόνους του Κάδμου· για παράδειγμα, η κόρη του Κάδμου Αγαύη παντρεύτηκε τον Σπαρτό Εχίονα, η εγγονή του Σπαρτού Χθόνιου Νυκτηίς τον Καδμείο Πολύδωρο.
γ) Ο Κάδμος έπρεπε να καθαρθεί για τον φόνο που είχε διαπράξει, και μάλιστα φόνο του απογόνου ενός θεού. Σε αυτόν τον θεό υπηρέτησε ως δούλος για οκτώ χρόνια και μετά ανέλαβε τη βασιλεία στη Θήβα έχοντας την εύνοια της Αθηνάς αλλά και του Δία που του έδωσε γυναίκα την κόρη του Άρη και της Αφροδίτης (θηβαϊκή παράδοση), ή του Δία και της Ηλεκτρυώνης/Ηλέκτρας, κόρης του Άτλαντα (παράδοση της Σαμοθράκης).
 |
| Γάμος του Κάδμου με την Αρμονία. Μελανόμορφος αμφορέας του Ζωγράφου του Διόσφου, αρχές 5ου αι. π.Χ. Αφού ο Κάδμος σκότωσε το φίδι που φύλαγε την Αρεία πηγή, ο Άρης πάντρεψε τον Κάδμο με την κόρη του Αρμονία. Στο αγγείο ο Κάδμος και η Αρμονία πάνω στο άρμα που ως υποζύγια έχει ένα λιοντάρι κι έναν ταύρο. Ο Απόλλων κιθαρωδός που ακολουθεί πεζή αναγγέλει τη γαμήλια πομπή. Παρίσι, Μουσείο του Λούβρου, ca 1691 |
Γάμος - Απόγονοι
Κάδμῳ δ᾽ Ἁρμονίη, θυγάτηρ χρυσέης Ἀφροδιτης,
Ἰνὼ καὶ Σεμέλην καὶ Ἀγαυὴν καλλιπάρῃον
Αὐτονόην θ᾽, ἣν γῆμεν Ἀρισταῖος βαθυχαίτης,
γείνατο καὶ Πολύδωρον ἐυστεφάνῳ ἐνὶ Θήβῃ.
(Ησ., Θεογ. 975-978)
Τόσο στη θηβαϊκή παράδοση, που θέλει την Αρμονία κόρη του Άρη και της Αφροδίτης, όσο και στην παράδοση της Σαμοθράκης που τη θέλει κόρη του Δία και της Ηλεκτρυώνης/Ηλέκτρας, ο γάμος του Κάδμου και της Αρμονίας, στην ακρόπολη των Θηβών Καδμεία ή τη Σαμοθράκη, είναι ο πρώτος στον οποίο παρευρέθηκαν θεοί και άνθρωποι.
Στον γάμο αυτό [του Κάδμου και της Αρμονίας] παρακάθισαν για πρώτη φορά σε γαμήλιο γεύμα οι θεοί, και η Δήμητρα, που ερωτεύτηκε τον Ιασίονα, του χάρισε τον καρπό του σιταριού, ο Ερμής τη λύρα, η Αθηνά το περίφημο περιδέραιο και πέπλο και αυλούς και η Ηλέκτρα τα μυστήρια της λεγόμενης μεγάλης μητέρας των θεών που τελούνται με κύμβαλα[2] και τύμπανα και ό,τι άλλο ταιριάζει στις οργιαστικές τελετές . και ο Απόλλωνας έπαιξε κιθάρα και οι Μούσες τον αυλό και οι άλλοι θεοί με λέξεις ευοίωνες[3] συνεργούσαν για την ευγονία αυτού του γάμου. (Διόδ. Σ., 5.49.1)
Και όλοι οι θεοί άφησαν τον ουρανό και ευλόγησαν τον γάμο στην Καδμεία τρώγοντας και πίνοντας. Και ο Κάδμος της χάρισε πέπλο και περιδέραιο που το 'χε φτιάξει ο Ήφαιστος -κάποιοι λένε ότι ο Ήφαιστος το έδωσε στον Κάδμο, ο Φερεκύδης πάλι υποστηρίζει πως ήταν η Ευρώπη που κι αυτή το είχε πάρει από τον Δία. (Απολλόδωρος, 3.25-26)
Από τον γάμο προέκυψαν ένας γιος, ο Πολύδωρος, και τέσσερις κόρες, η Αγαύη, η Ινώ/Λευκοθέα, η Σεμέλη, η Αυτονόη, που συνδέθηκαν με τον έναν ή τον άλλον τρόπο με τη λατρεία του Διόνυσου.
Στην Ιλλυρία - Θάνατος και αθανασία
 |
| Ο Κάδμος μεταμορφώνεται σε φίδι. Χαρακτικό του Paolini, Giacomo γύρω στα τέλη του 16ου αι. Πρόκειται για μια σειρά με γκροτέσκα σχέδια του αλφάβητου. Εδώ εικονίζεται το γράμμα C, το οποίο παριστάνεται με ένα θηλυκό φτερωτό πλάσμα. Στο βάθος ο Κάδμος μεταμορφώνεται σε φίδι. Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, 1862,0712.544 © Trustees of the British Museum |
Θήβα - Σαμοθράκη
Η σύνδεση της Θήβας, ήδη από την ίδρυσή της, με το πανελλήνια σεβαστό ιερό της Σαμοθράκης, ενίσχυε την πολιτική της θέση.
1. Ο Κάδμος λέγεται ότι μυήθηκε στα μυστήρια των Μεγάλων Θεών της Σαμοθράκης, όπως και πολλά άλλα πρόσωπα του μύθου και της ιστορίας, και ότι εκεί τελέστηκαν οι γάμοι του με την Αρμονία.
2. Η Αρμονία, για να τιμήσει τη μητέρα της Ηλεκτρυώνη ή Ηλέκτρα, ονόμασε τις πύλες της Θήβας «Ηλεκτρίδες».
3. Σαμοθράκη, Θήβα, Λήμνος, Θεσσαλονίκη αναφέρονται ως τα κύρια λατρευτικά κέντρα των Καβείρων, που στη Σαμοθράκη είναι γνωστοί ως Μεγάλοι Θεοί της Σαμοθράκης, την Ίμβρο σε όχι τόσο σημαντικό ρόλο, και πιθανό πέμπτο κέντρο τον Άθω. Στη Θήβα, όπου υπήρχε Καβείριο, μόλις λίγα χιλιόμετρα από την πόλη των Θηβών, ο χαρακτήρας της λατρείας τους ήταν διονυσιακός και σε σχέση με την κορυφαία θεά Δήμητρα Καβειραία.
Η οργή των Καβείρων ήταν αδυσώπητη στους ανθρώπους, όπως αποδείχθηκε σε μερικές περιπτώσεις. Κάποιοι πολίτες στη Ναύπακτο τόλμησαν να τελέσουν τα μυστήρια, τα ίδια ακριβώς που τελούνταν στη Θήβα, γρήγορα όμως τιμωρήθηκαν. Όσοι πάλι από τον στρατό του Ξέρξη, που έμειναν στη Βοιωτία μαζί με τον Μαρδόνιο, μπήκαν στο ιερό των Καβείρων, ίσως με την ελπίδα να βρουν κανένα θησαυρό, κυρίως όμως, πιστεύω, για να δείξουν την περιφρόνησή τους προς το θείο. Όλοι όμως αυτοί παραφρόνησαν αμέσως και χάθηκαν άλλοι στη θάλασσα και άλλοι πέφτοντας από τα βράχια. Όταν πάλι ο Αλέξανδρος, μετά τη νίκη του, έβαλε φωτιά στην πόλη της Θήβας και σε όλη τη χώρα, μερικοί Μακεδόνες μπήκαν στο ιερό των Καβείρων, επειδή βρίσκονταν σε εχθρική περιοχή, και σκοτώθηκαν από κεραυνούς και αστραπές που έπεσαν από τον ουρανό. Έτσι λοιπόν αυτό το ιερό ήταν ανέκαθεν άγιο. (Παυσανίας, 9, 25-26)
2 Η λέξη παραπέμπει στην ονομασία της Κυ(μ)βέλης, Μεγάλης Μητέρας των θεών.
3 Η λέξη «εὐφημῶ» σημαίνει μεταχειρίζομαι λέξεις ευοίωνες, αποφεύγω κάθε δυσοίωνη λέξη, κάτι που απαιτούνταν στις ιερές τελετές . επειδή όμως η σιωπή ήταν το ασφαλέστερο μέσο για να αποφύγει κανείς τις δυσοίωνες λέξεις, η λέξη σημαίνει επίσης τηρώ θρησκευτική σιωπή. Η προστακτική «εὐφήμει», «εὐφημεῖτε», σημαίνει σιγάτε, σιωπή. Θα μπορούσαν δηλαδή οι θεοί εκείνη την ώρα να είχαν σιωπήσει. Επειδή όμως το όλο σκηνικό του γάμου χαρακτηρίζεται από κίνηση, με την ανταλλαγή των δώρων και τη μουσική, θεωρώ ότι η ιερή σιωπή στο επίπεδο των λόγων δεν συνάδει με τη θεϊκή μουσική. Γι' αυτό και απέδωσα τη λέξη με την πρώτη της σημασία.
ΠΟΛΥΔΩΡΟΣ
Μόνος γιος του Κάδμου και της Αρμονίας, με τέσσερις αδελφές εμπλεκόμενες στη λατρεία του Διόνυσου, διαδέχθηκε τον Κάδμο στον θρόνο της Θήβας, όταν ο πατέρας του άφησε το βασίλειό του για να εγκατασταθεί στην Ήπειρο, στους Ιλλυριούς «Κάδμου δὲ ἐς Ἰλλυριοὺς καὶ Ἰλλυριῶν ἐς τοὺς καλουμένους Ἐγχελέας μετοικήσαντος Πολύδωρος ὁ Κάδμου τὴν ἀρχὴν ἔσχε» (Παυσανίας 9.5.3-9.5.4). Άλλη εκδοχή θέλει τον Κάδμο να παραδίδει το βασίλειο στον εγγονό του Πενθέα και ο γιος του να τον ακολουθεί στην Ιλλυρία. Ή ο Πενθέας να εκδιώκει τον νόμιμο διάδοχο του θρόνου και να αναλαμβάνει την εξουσία. Παντρεύτηκε τη Νυκτηίδα, κόρη του Νυκτέα από τη γενιά των Σπαρτών και απέκτησε ένα γιο, τον Λάβδακο, γενάρχη της δυναστείας των Λαβδακιδών, της τελευταίας των Θηβών.
ΛΑΒΔΑΚΟΣ
Καταγωγή από την ένωση δύο ισχυρών γενών της Θήβας, των Σπαρτών και του Κάδμου
Εγγονός του Κάδμου από την πλευρά του πατέρα του Πολύδωρου, και εγγονός και δισέγγονος, αντίστοιχα, των Σπαρτών Νυκτέα και Χθόνιου. Στον Λάβδακο συνενώνονται δύο γένη που συνέβαλαν στη διαμόρφωση των μυθικών γενεαλογιών της Βοιωτίας και με την παραμονή του στην εξουσία υπερισχύει το κλαδί που προέρχεται από τον έπηλυ Κάδμο. Διότι, όντας ενός έτους όταν πέθανε ο πατέρας του, την κηδεμονία του ανέλαβε αρχικά ο παππούς Νυκτέας και στη συνέχεια ο αδελφός του Λύκος.
Επεισόδια της ζωής, γάμος, απόγονοι, θάνατος
Ο Λάβδακος ενεπλάκη σε πόλεμο για συνοριακές διαφορές με τον Πανδίονα, βασιλιά της Αττικής, σε βοήθεια του οποίου συνέτρεξε ο Τηρέας της Θράκης.
Γάμος - απόγονοι
Άγνωστο παραμένει το όνομα της γυναίκας με την οποία απέκτησε ένα γιο, τον Λάιο, κάτι που δημιουργεί την υποψία για αιμομικτική σχέση με τη μητέρα του Νυκτηίδα -ό,τι δηλαδή συνέβη και με τον εγγονό του Οιδίποδα που νυμφεύθηκε τη μητέρα του Ιοκάστη.
Θάνατος
Σύμφωνα μόνο με τον Απολλόδωρο (Βιβλ.3.5.5), πέθανε όπως ο Πενθέας -τον ξέσκισαν οι Βάκχες- και για την ίδια αιτία -πολέμησε κι εκείνος τη λατρεία του Διόνυσου.
ΛΑΙΟΣ
 |
| Ο Οιδίποδας και ο Λάιος. Κατωιταλικός της Μ.Ελλάδας χαλκιδικός μελανόμορφος αμφορέας με λαιμό. Αποδίδεται στην Ομάδα του Μέμνονα, περίπου 520 π.Χ. Σύμφωνα με τον d'Hancarville ο επιβάτης του άρματος, το οποίο σέρνουν δύο μουλάρια, είναι ο Οιδίποδας. Η μορφή που προπορεύεται είναι ένας ακόλουθος του Λάιου, ο οποίος, φτάνοντας στο τρίστρατο και μη ξέροντας ποια κατεύθυνση να ακολουθήσει, στρέφεται προς τον Λάιο και εκφράζει την απορία του, όπως φαίνεται από τη στάση των χεριών του. Από την άλλη μεριά του άρματος έρχεται ο Οιδίποδας κρατώντας δόρυ. Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, 1772,0320.5.+, B17 © Trustees of the British Museum |
Καταγωγή
Και στην περίπτωση του Λάιου, όπως και του πατέρα του Λάβδακου, συνενώνονται οι δύο μυθολογικές ρίζες της πόλης των Θηβών, των Σπαρτών, γηγενών πλασμάτων της θηβαϊκής γης, και του Κάδμου από τη Φοινίκη. Επιπλέον, οι περιπέτειες της ζωής του τον φέρνουν στην Πελοπόννησο, σε ηλικία μόλις ενός έτους σύμφωνα με τον Απολλόδωρο (3.40), και μετά ξανά στη Θήβα. Αυτή η σχέση με την Πελοπόννησο θα διατηρηθεί και στις δύο επόμενες γενιές με τον γιο του Οιδίποδα (που θα επιβιώσει στην Κόρινθο) και με τον εγγονό του Πολυνείκη (ο οποίος θα ξεκινήσει την εκστρατεία εναντίον της πατρίδας του από το Άργος και έχοντας συμμάχους Αργείους).
Κατάρες και θυμοί. Συνέπειες
Όπως συνέβη και με τον Λάβδακο, την κηδεμονία του ορφανού Λάιου και την αντιβασιλεία της πόλης των Θηβών ανέλαβε ο θείος της γιαγιάς του Νυκτηίδας, ο Λύκος, αδελφός του πατέρα της Νυκτέα. Όταν τα εγγόνια του αδελφού του Νυκτέα Ζήθος και Αμφίονας τον δολοφόνησαν, παίρνοντας εκδίκηση για τη μητέρα τους Αντιόπη, ανέλαβαν την εξουσία των Θηβών και εξόρισαν τον νόμιμο κληρονόμο Λάιο, ο οποίος κατέφυγε στον Πέλοπα, στην Πελοπόννησο. Εκεί ερωτεύτηκε τον Χρύσιππο, γιο του Πέλοπα από τη νύφη Αξιόχη και ετεροθαλή αδελφό του Ατρέα και του Θυέστη. Σε αυτόν δίδασκε την τέχνη της αρματοδρομίας, όπως ο Ποσειδώνας στον γιο του, και πατέρα του Χρύσιππου, Πέλοπα.
 |
| Η αρπαγή του Χρύσιππου.-Απουλικός κωδωνόσχημος κρατήρας του ζωγράφου του Δαρείου, περίπου 350-325 π.Χ. Οδηγώντας ένα τέθριππο άρμα ο Λάιος τρέχει έχοντας αρπάξει στην αγκαλιά του το μικρό Χρύσιππο, που κουνά με απόγνωση τα χέρια του, ζητώντας βοήθεια από τον πατέρα του. Αριστερά δύο νέοι με δόρατα, ίσως οι αδερφοί του Χρύσιππου, ο Ατρέας και ο Θυέστης. Από ψηλά εποπτεύουν ο Πάνας, ο Απόλλων, η Αθηνά και η Αφροδίτη με τον Έρωτα. Στην άκρη δεξιά θρηνεί ο παιδαγωγός τραβώντας τα μαλλιά του. Βερολίνο, Staatliche Museen, 1968,12 |
Τον άρπαξε από το άρμα του κατά τη συμμετοχή του στα Νέμεα και τον έφερε στη Θήβα, όπως ο Δίας έφερε τον Γανυμήδη στον Όλυμπο ως οινοχόο των θεών, δηλαδή σε ξένους τόπους. Εξάλλου, λεγόταν ότι τον Χρύσιππο τον είχε αρπάξει στην πραγματικότητα ο Δίας ή ο Θησέας. Όπως και να έχει, ο Πέλοπας καταράστηκε τον Λάιο, και επειδή δια της αράς το κακό μεταβιβάζεται από γενιά σε γενιά, σαν ένα είδος κληρονομικότητας, εδώ ανιχνεύεται η απαρχή των δεινών και του τέλους του οίκου των Λαβδακιδών, στην κατάρα δηλαδή του Πέλοπα για τον ομοφυλοφιλικό έρωτα, τον οποίο εισήγαγε, σύμφωνα με αυτόν τον μύθο, ο Λάιος, ή στον θυμό της θεάς Ήρας, καθώς τέτοιου είδους έρωτες δεν ευνοούσαν τον θεσμό της οικογένειας της οποίας ήταν προστάτης. Σύμφωνα με μια εκδοχή του μύθου η πρώτη εκδήλωση των συνεπειών της κατάρας του Πέλοπα ήταν ο φόνος του Λάιου από τον γιο του Οιδίποδα, καθώς Λάβδακος και Λάιος, πατέρας και γιος, είχαν διεκδικήσει τον νέο, τον Χρύσιππο, με κοινά αισθήματα πάθους. Σύμφωνα με τον Σοφοκλή η εκδήλωση της κατάρας έγινε ύστερα από χρησμό που πήρε ο Λάιος ότι θα τον σκοτώσει το ίδιο του το παιδί και θα παντρευτεί τη μητέρα του. Στην προσπάθειά του να αποτρέψει την πραγματοποίηση του χρησμού, προέβη σε ενέργειες που οδήγησαν όχι στην αποτροπή αλλά στην πραγματοποίηση.
 |
| Η Σφίγγα κατασπαράσσει ένα νέο μετά από την αποτυχημένη απάντηση στο αίνιγμα που του έθεσε.Ερυθρόμορφη αρυβαλλοειδής λήκυθος από την Αττική του Ζωγράφου του Πολίωνος, περίπου 420 π.Χ. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, 1607 |
Εξουσία
Α-. Μετά τον χαμό των σφετεριστών της εξουσίας των Θηβών Ζήθου και Αμφίονα, οι Θηβαίοι ανακάλεσαν τον Λάιο στον θρόνο. Μαζί του έφερε και τον Χρύσιππο, τον οποίο ο Πέλοπας αργότερα πήρε πίσω ύστερα από τον νικηφόρο πόλεμο που σήκωσε εναντίον του Λαΐου.
Β-. Η Σφίγγα
«Στη διάρκεια της βασιλείας του έπεσε μεγάλη συμφορά στη Θήβα. Έστειλε δηλαδή η Ήρα τη Σφίγγα, που για μητέρα της είχε την Έχιδνα και πατέρα της τον Τυφώνα, και είχε πρόσωπο γυναίκας, στήθος, πόδια και ουρά λιονταριού και πτερά πουλιού. Αυτή έμαθε ένα αίνιγμα από τις Μούσες, θρονιάστηκε στο Φίκιο όρος και το έλεγε στους Θηβαίους. Και να ποιο ήταν το αίνιγμα· τι είναι αυτό που ενώ έχει μια μόνο φωνή, γίνεται τετράποδο και δίποδο και τρίποδο;» (Απολλόδωρος 3.52)
Λεγόταν ότι τη Σφίγγα έστειλε η Ήρα, προστάτιδα της οικογένειας και θυμωμένη για την παιδεραστία του Λάιου που έπληττε την οικογένεια.
Ο Λάιος δεν πρόλαβε να ασχοληθεί με τη Σφίγγα. Στο μεταξύ είχε φύγει για τους Δελφούς και στον δρόμο δολοφονήθηκε. Την επίλυση του αινίγματος και την απαλλαγή της Θήβας από τη Σφίγγα θα αναλάμβανε ο διάδοχός του.
Γάμοι
Ως σύζυγοι του Λάιου ονομάζονται οι:
Α) Ιοκάστη ή Επικάστη, κόρη του Μενοικέα και αδελφή του Κρέοντα.
Β) Ευρύκλεια, κόρη του Έκφαντα και μητέρα του Οιδίποδα. Στην εκδοχή αυτή ο Οιδίποδας παντρεύεται την Ιοκάστη, δεύτερη σύζυγο του πατέρα του, μητριά του δηλαδή και όχι φυσική του μητέρα.
Γ) Ευρυγάνεια ή Ευρυάνασσα, κόρη του Λαπίθη Υπέρφαντα.
Δ) Αστυμέδουσα, κόρη του Σθένελου, εγγονού του Μίνωα και οικιστή με τη μεσολάβηση του Ηρακλή της Θάσου. Σε αυτή την εκδοχή ο βασιλικός οίκος τω Θηβών ενισχύεται λόγω του ένδοξου παρελθόντος της συζύγου με κέντρα όπως η Κρήτη και με ήρωες όπως ο Ηρακλής.
Απόγονοι
Για τον γάμο του Λάιου με την Ιοκάστη και τη γέννηση του παιδιού τους Οιδίποδα ο Απολλόδωρος παραδίδει τα εξής:
«[Ο Λάιος] παντρεύτηκε την κόρη του Μενοικέα, την οποία ορισμένοι αποκαλούν Ιοκάστη, άλλοι πάλι Επικάστη, και ενώ πήρε χρησμό από τον θεό να μην κάνει παιδιά με τη γυναίκα του (γιατί το παιδί που θα γεννιόταν θα γινόταν πατροκτόνος), αυτός πιωμένος κοιμήθηκε με τη γυναίκα του.[4] Και το παιδί που γεννήθηκε το έδωσε σε έναν από τους βοσκούς του, για να το εγκαταλείψει[5], αφού πρώτα του τρύπησε τους αστραγάλους με περόνες[6]. Και αυτός ο βοσκός άφησε, βέβαια, έκθετο το παιδί στον Κιθαιρώνα, το βρήκαν όμως οι αγελαδάρηδες του βασιλιά της Κορίνθου Πόλυβου και το έφεραν στη γυναίκα του, την Περίβοια. Και αυτή το πήρε και το φρόντισε σαν δικό της παιδί, θεράπευσε τους αστραγάλους του και το ονόμασε Οιδίποδα -του έδωσε το όνομα αυτό από το οίδημα των ποδιών του.
Όταν ο νέος αντρώθηκε, επειδή διέφερε από τους συνομηλίκους του και προκαλούσε τον φθόνο τους, αυτοί τον έβριζαν αποκαλώντας τον νόθο. Και ενώ ρωτούσε την Περίβοια για να μάθει τον λόγο, αυτό στάθηκε αδύνατο· πήγε λοιπόν στους Δελφούς και ζητούσε να μάθει για τους γονείς του. Και ο θεός του απάντησε να μην επιστρέψει στην πατρίδα του· γιατί θα σκοτώσει τον πατέρα του και θα παντρευτεί τη μητέρα του. Μόλις τα άκουσε αυτά και επειδή πίστεψε για αληθινούς τους γονείς από τους οποίους λεγόταν ότι είχε γεννηθεί, άφησε την Κόρινθο και περνώντας με το άρμα του από τα εδάφη της Φωκίδας συνάντησε σε δρόμο στενό τον Λάιο που κι αυτός επέβαινε σε άρμα.
 |
| Η σφαγή του Λάιου. Seligmann, Kurt, plate IIΙ, 1944 Harvard Art Museums, M14974 |
 |
| Ο Οιδίποδας στον κήπο των παραισθήσεων. Redon, Odilon, ελαιογραφία. Ιδιωτική Συλλογή. |
Πηγαίνοντας για τους Δελφούς ο Λάιος, στη διασταύρωση προς Δαυλίδα και Θήβα, σκοτώθηκε από τον γιο του Οιδίποδα, μαζί και ο φίλος του Ναύβολος που τον συνόδευε. Έτσι επαληθεύθηκε ο χρησμός που ο Λάιος είχε πάρει ως πραγματοποίηση της κατάρας του Πέλοπα να μη γεννήσει παιδιά ή να σκοτωθεί από το χέρι του παιδιού του.
4 Σύμφωνα με άλλη παραλλαγή η επιθυμία της Ιοκάστης να αποκτήσει παιδιά την έκανε να μεθύσει τον Λάιο και να τον παρασύρει στην αγκαλιά της. Αισχύλος και Ευριπίδης παραδίδουν ότι ο χρησμός μάλλον δόθηκε πριν από τη σύλληψη του παιδιού. Στον Σοφοκλή δεν είναι σαφές αν δόθηκε όταν η Ιοκάστη κυοφορούσε ήδη τον Οιδίποδα.
5 Θα πέθαινε από πείνα, το κρύο ή από τα άγρια θηρία.
6 Στην ουσία ο Λάιος πέρασε από τις τρύπες που είχαν δημιουργήσει οι περόνες χρυσούς χαλκάδες και του έδεσε μαζί τα δυο πόδια.
7 Για τη σοφόκλεια εκδοχή βλ. λήμμα Οιδίπους, Βλέπε στην συνέχεια « Ο φόνος του πατέρα» .
ΟΙΔΙΠΟΔΑΣ
 |
| Οιδίποδας και Σφίγγα. Ερυθρόμορφη αττική λήκυθος. Η Σφίγγα, στηριγμένη στα πίσω πόδια, ετοιμάζεται να κατασπαράξει τον γυμνό Οιδίποδα νομίζοντας πως δεν θα απαντήσει στο αίνιγμα που του είχε θέσει. Ο Οιδίποδας, όμως, ανασηκώνει το αριστερό του χέρι σταματώντας της, καθώς ξέρει την απάντηση. Με το δεξί του χέρι, εκτεταμένο προς τα πίσω, κρατά ραβδί. Βοστόνη, Μουσείο Καλών Τεχνών, 97.374 |
Του Οιδίπου η μάνα πρόβαλε, η όμορφη Επικάστη,
που πήρε με ζαβό το νου, παράνομα, το γιο της,
κι εκείνος τον πατέρα του σαν σκότωσε την πήρε,
κι άξαφνα τα φανέρωσε στον κόσμο ο γιος του Κρόνου.
Με πίκρες στην πολύποθη βασίλεψε τη Θήβα
και κυβερνούσε από θεών κατάρα τους Θηβαίους.
Κι εκείνη στον αγύριστο κατέβηκε τον Άδη,
Αφού κρεμάστηκε ψηλά με μια θηλιά από λύπη,
απ' τη σκεπή του πύργου της κι άφησε πίσω εκείνου πάθη,
όσα φέρνουν άπειρα της μάνας οι κατάρες.
(Οδύσσεια λ 271-285, μετ. Ζ. Σιδέρης)
Καταγωγή
Το γενεαλογικό δέντρο του Οιδίποδα από την πλευρά του πατέρα του είναι σαφές.
Ανήκει στο γένος του Κάδμου, πατέρας του ήταν ο Λάιος, παππούς του ο Λάβδακος, προπάππος ο Πολύδωρος. Από την πλευρά της προγιαγιάς του Νυκτηίδας συνδέεται με το γένος των Σπαρτών, των αυτοχθόνων κατοίκων της Θήβας, που προήλθαν από τη σπορά των δοντιών του δράκου που φυλούσε την πηγή της περιοχής και τον οποίο σκότωσε ο Κάδμος. Τόσο ο πατέρας του όσο και ο παππούς του βρέθηκαν ως ανήλικοι στην κηδεμονία του Λύκου, μέχρι να ενηλικιωθούν και να πάρουν την εξουσία που τους ανήκε κληρονομικά.
 |
| Οιδίποδας και Σφίγγα. Αττικός κάνθαρος 440-430 π.Χ. Βρέθηκε στη Νόλα της Ιταλίας. Η Σφίγγα κάθεται πάνω σε βράχο. Μπροστά της ο Οιδίποδας, φορώντας χλαμύδα και με δύο δόρατα στο δεξί του χέρι, απαντά στο αίνιγμα. Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, 1867,0508.1132 / E156 © Trustees of the British Museum |
Α) Ιοκάστη ή Επικάστη, όπως τη γνωρίζουμε από την επική παράδοση. Άλλες παραδόσεις τη συνδέουν με τους Σπαρτούς και τη θεωρούν κόρη του Μενοικέα, εγγονού του Πενθέα και αδελφή του Κρέοντα. Θεωρείται είτε μητέρα και σύζυγος του Οιδίποδα είτε δεύτερη σύζυγος του Λαΐου, δηλαδή μητριά του Οιδίποδα που γίνεται και σύζυγός του.
Β) Ευρύκλεια, κόρη του Έκφαντα, πρώτη σύζυγος του Λαΐου.
Γ) Ευρυγάνεια ή Ευρυάνασσα, κόρη του Λαπίθη Υπέρφαντα.
Δ) Αστυμέδουσα, κόρη του Σθένελου, εγγονού του Μίνωα και οικιστή με τη μεσολάβηση του Ηρακλή της Θάσου. Σε αυτή την εκδοχή ο βασιλικός οίκος τω Θηβών ενισχύεται λόγω του ένδοξου παρελθόντος της συζύγου με κέντρα όπως η Κρήτη και με ήρωες όπως ο Ηρακλής.
 |
Ο Οιδίποδας και η Σφίγγα.-Αττική ερυθρόμορφη στάμνος με καπάκι του Ζωγράφου του Μενέλου, περίπου 440 π.Χ. Στο κέντρο της σύνθεσης η Σφίγγα πάνω σε δωρικό κίονα είναι στραμμένη προς τα δεξιά εκεί όπου βρίσκεται ο Οιδίποδας. Αριστερά εικονίζεται ο Ερμής. Παρίσι, Μουσείο του Λούβρου, G 417 |
Σύμφωνα με μια εκδοχή ο Οιδίποδας υφίσταται τις συνέπειες από την κατάρα του Πέλοπα στον πατέρα του Λάιο για τον ομοφυλοφιλικό έρωτά του προς τον Χρύσιππο. Πρώτη εκδήλωση της κατάρας ο κοινός έρωτας των δύο ανδρών για τον Χρύσιππο και η αντιπαλότητά τους που οδήγησε στον φόνο του πατέρα Λάβδακου από τον γιο του Οιδίποδα. Ή ο χρησμός που πήρε ο Λάβδακος ότι θα τον σκοτώσει ο γιος του, κάτι που τον οδήγησε στην απόφασή του να μην αποκτήσει παιδιά και, από τη στιγμή που απέκτησε, να το αφήσει έκθετο στο βουνό και να το σκοτώσει ένας δούλος του ή να το εναποθέσει σε λάρνακα μέσα στη θάλασσα.
 |
| Ο Φόρβας φροντίζει τον μικρό Οιδίποδα. Αγαλμα του Antoine-Denis Chaudet, αποτελειωμένο από τους Cartellier και Dupaty μετά το 1810. Ο βοσκός Φόρβας ήταν εκείνος που είτε του έδωσαν τον νεογέννητο Οιδίποδα είτε τον βρήκε εκτεθειμένο και τον φρόντισε μέχρι να τον παραδώσει στον βασιλιά της Κορίνθου Πόλυβο. Παρίσι, Μουσείο του Λούβρου, N. 15538 |
Γέννηση, παιδικά και νεανικά χρόνια
Για τη γέννηση του Οιδίποδα ο Απολλόδωρος παραδίδει τα εξής:
«[Ο Λάιος] παντρεύτηκε την κόρη του Μενοικέα, την οποία ορισμένοι αποκαλούν Ιοκάστη, άλλοι πάλι Επικάστη, και ενώ πήρε χρησμό από τον θεό να μην κάνει παιδιά με τη γυναίκα του (γιατί το παιδί που θα γεννιόταν θα γινόταν πατροκτόνος), αυτός πιωμένος κοιμήθηκε με τη γυναίκα του.[8]
Και το παιδί που γεννήθηκε το έδωσε σε έναν από τους βοσκούς του, για να το εγκαταλείψει[9], αφού πρώτα του τρύπησε τους αστραγάλους με περόνες[10]. Και αυτός ο βοσκός άφησε, βέβαια, έκθετο το παιδί στον Κιθαιρώνα, το βρήκαν όμως οι αγελαδάρηδες του βασιλιά της Κορίνθου Πόλυβου και το έφεραν στη γυναίκα του, την Περίβοια. Και αυτή το πήρε και το φρόντισε σαν δικό της παιδί, θεράπευσε τους αστραγάλους του και το ονόμασε Οιδίποδα -του έδωσε το όνομα αυτό από το οίδημα των ποδιών του. Όταν ο νέος αντρώθηκε, επειδή διέφερε από τους συνομηλίκους του και προκαλούσε τον φθόνο τους, αυτοί τον έβριζαν αποκαλώντας τον νόθο. Και ενώ ρωτούσε την Περίβοια για να μάθει τον λόγο, αυτό στάθηκε αδύνατο· πήγε λοιπόν στους Δελφούς και ζητούσε να μάθει για τους γονείς του. Και ο θεός του απάντησε να μην επιστρέψει στην πατρίδα του· γιατί θα σκοτώσει τον πατέρα του και θα παντρευτεί τη μητέρα του.» (Απολλόδωρος 3.48-50) .
Σύμφωνα με άλλη εκδοχή το παιδί το έβαλαν μέσα σε καλάθι και το έριξαν στη θάλασσα, στη βόρεια ακτή της Πελοποννήσου. Ή μέσα σε δοχείο, κάτι που θυμίζει τον τρόπο ταφής των βρεφών (εγχυτρισμός ή πιθοταφή και το εξέθεσαν χειμωνιάτικα, οπότε Κορίνθιοι βοσκοί το βρήκαν και το παρέδωσαν στον Πόλυβο. Και στην περίπτωση του Οιδίποδα βλέπουμε επαναλαμβανόμενο το στοιχείο της μεσογειακής παράδοσης ο γιος που μένει έκθετο βρέφος. Δίας, Διόνυσος, Ποσειδώνας είναι έκθετα βρέφη, όπως και Περσέας, ο Ίωνας, η Αταλάντη (ιδιότυπο κορίτσι), ο Ζήθος, ο Αμφίονας, ο Ρώμος και ο Ρωμύλος· εγκαταλειμμένα, επιβιώνουν μέσα στις δυνάμεις της φύσης και από αυτές, προικισμένα με δυνάμεις που οι θνητοί των οικογενειών δεν κατέχουν.
Για τη γέννηση του Οιδίποδα ο Απολλόδωρος παραδίδει τα εξής:
«[Ο Λάιος] παντρεύτηκε την κόρη του Μενοικέα, την οποία ορισμένοι αποκαλούν Ιοκάστη, άλλοι πάλι Επικάστη, και ενώ πήρε χρησμό από τον θεό να μην κάνει παιδιά με τη γυναίκα του (γιατί το παιδί που θα γεννιόταν θα γινόταν πατροκτόνος), αυτός πιωμένος κοιμήθηκε με τη γυναίκα του.[8]
 |
| Η ιστορία του Οιδίποδα. Κάλυμμα σαρκοφάγου, 3ος αι. μ.Χ. Στο αριστερό μέρος ο Λάιος συνοδευόμενος από ένα δούλο προσφέρει θυσία μπροστά στο άγαλμα του Απόλλωνα, ζητώντας χρησμό για το πώς θα τα καταφέρει να αποκτήσει παιδί. Στο δεξιό μέρος, πάλι ο Λάιος κάθεται σκεφτικός ανάμεσα σε δύο δέντρα, καθώς αναλογίζεται τις συφμορές που θα προκύψουν από τη γέννηση του Οιδίποδα παρά την εντολή του θεού να μην αποκτήσει παιδί. Ρώμη, Musei Vaticani, 10408 (1ο τμήμα) |
 |
| Η ιστορία του Οιδίποδα. Κάλυμμα σαρκοφάγου, 3ος αι. μ.Χ., Ρώμη, Musei Vaticani, 10408 (2ο τμήμα) Στο αριστερό μέρος ο βοσκός δείχνει μεταμελημένος που εγκαταλείπει το μικρό Οιδίποδα μετά από εντολή του Λάιου. Στο δεξιό μέρος ο Οιδίποδας, τώρα που έχει μεγαλώσει σαν γιος του βασιλιά Πόλυβου, αποφασίζει να φύγει, παρόλο που ο βοσκός προσπαθεί να τον αποτρέψει. |
 |
| Ο Οιδίποδας σκοτώνει τη Σφίγγα. νΑττική ερυθρόμορφη αρυβαλλοειδής λήκυθος του Ζωγράφου του Μειδία, περίπου 420-400 π.Χ. Βρέθηκε στην Κύπρο. Η σύνθεση αναπτύσσεται περιμετρικά του αγγείου. Στο κέντρο ο Οιδίποδας, μπροστά από έναν ιωνικό κίονα, είναι έτοιμος να χτυπήσει με το δόρυ του τη Σφίγγα, το κεφάλι της οποίας πατά με το ένα του πόδι. Πάνω από τη Σφίγγα ο Απόλλων καθιστός κρατάει ένα μεγάλο κλαδί δάφνης και παρακολουθεί τη σκηνή. Στα δεξιά του Οιδίποδα βρίσκεται η Αθηνά με την ασπίδα της και το δόρυ. Πίσω από την Αθηνά διακρίνεται ο Αινείας. Πίσω από τον Απόλλωνα ο Κάστορας (όρθιος) και ο Πολυδεύκης (καθιστός). Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, 1887,0801.46 / E696 © Trustees of the British Museum |
 |
Οιδίποδας και Σφίγγα. Τοιχογραφία του 1ου αι. μ.Χ., από την Οικία του Αγίου Μάρκου, Σταβίες. Σε βράχο πάνω από μια σπηλιά βρίσκεται η Σφίγγα. Μπροστά της στέκεται ο Οιδίποδας απαντώντας στο περίφημο αίνιγμά της. Στο βάθος διακρίνονται διάφορα οικοδομήματα της Θήβας. Νάπολη, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, 62450 |
Ο φόνος του πατέρα
«Μόλις τα άκουσε αυτά και επειδή πίστεψε για αληθινούς τους γονείς από τους οποίους λεγόταν ότι είχε γεννηθεί, άφησε την Κόρινθο και περνώντας με το άρμα του από τα εδάφη της Φωκίδας συνάντησε σε δρόμο στενό τον Λάιο που κι αυτός επέβαινε σε άρμα. Και καθώς ο Πολυφόντης (ήταν ο κήρυκας του Λαΐου) τον διέταξε να παραμερίσει, του σκότωσε μάλιστα και το ένα από τα δυο του άλογα, επειδή εκείνος δεν πειθάρχησε και καθυστερούσε, οργισμένος ο Οιδίποδας σκότωσε και τον Πολυφόντη και τον Λάιο και τράβηξε για τη Θήβα.»[11](Απολλόδωρος 3.50-52) .
Σύμφωνα με τον Σοφοκλή, ο Οιδίποδας σκότωσε όλη τη συνοδεία του Λαΐου, συνολικά τέσσερις -πέντε πίστευε ο ίδιος. Ο ένας ξέφυγε και χρόνια μετά ως αυτόπτης μάρτυρας του φόνου θα υποδείξει τον Οιδίποδα ως τον δράστη του φόνου του Λάιου. Τους φόνους αυτούς διέπραξε ο Οιδίποδας σε άμυνα -πρώτος τον χτύπησε ο Λάιος για να περάσει εκείνος τον στενό δρόμο- και σε κατάσταση μανίας, σύγχυσης της λογικής, μια και τους διέπραξε, αφού πήρε τον χρησμό από το μαντείο των Δελφών, ότι θα σκοτώσει τον πατέρα του και θα παντρευτεί τη μητέρα του (στ. 787-813).
 |
| Ο γενειοφόρος Οιδίποδας, φορώντας μακρύ άσπρο χιτώνα και ιμάτιο, στέκεται μπροστά στη Σφίγγα. Μελανόμορφος αμφορέας με λαιμό από τις Κλαζομενές, περίπου 540-530 π.Χ. Βρέθηκε στο Tell Dafana στο Δέλτα του Νείλου. Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, 1888,0208.101, B122 © Trustees of the British Museum |
 |
| Σφίγγα των Ναξίων 580-570 π.Χ. Δελφοί, Αρχαιολογικό Μουσείο. |
Ο φόνος της Σφίγγας
Κόρη του Τυφώνα και της Έχιδνας, με πρόσωπο γυναίκας, στήθος, πόδια και ουρά λιονταριού και πτερά πουλιού, γεννήθηκε μετά τη νίκη των Ολυμπίων επί των Γιγάντων και περισσότερο από τον θυμό της Γης που είδε τα παιδιά της, τους Γίγαντες, να σκοτώνονται. Είναι δηλαδή χθόνια θεότητα που η Ήρα στέλνει σαν τιμωρία στον Λάιο για την παιδεραστία του και η οποία πλήττει τον θεσμό της οικογένειας που αυτή προστατεύει.
 |
| Η Σφίγγα στο κιονόκρανο δωρικού κίονα με τον Οιδίποδα καθισμένο σε δίφρο οκλαδίας καθώς απαντά στο αίνιγμα. Μελανόμορφος αττικός αμφορέας τύπου Β, περίπου 550-500 π.Χ. Luzern, Market, Ars Antiqua: XXXX24052 |
 |
| Οιδίποδας και Σφίγγα.Αττικός ερυθρόμορφος αμφορέας με λαιμό. Βρέθηκε στη Νόλα της Ιταλίας. Αποδίδεται στο ζωγράφο του Λονδίνου Ε342, περίπου 450-430 π.Χ. Στη μία πλευρά του αγγείου πάνω σε κίονα εικονίζεται η Σφίγγα καθισμένη. Στην άλλη πλευρά του αγγείου ένας νέος, ο Οιδίποδας, είναι στραμμένος προς τη Σφίγγα, έχοντας ελαφρά ανασηκωμένο το δεξί του χέρι. Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, 1836,0224.120 / E325 © Trustees of the British Museum |
Στη σοφόκλεια εκδοχή ο Οιδίποδας λύνει το αίνιγμά της με την εξυπνάδα του, ενώ στην αγγειογραφία την καταβαραθρώνει με το δόρυ, ανταποκρινόμενος περισσότερο στα χαρακτηριστικά του ήρωα. Άλλοτε πάλι η Σφίγγα αυτοκτονεί.
Ο γάμος με τη μητέρα
«Στη διάρκεια της βασιλείας του [Λάιου] […] έπεσε μεγάλη συμφορά στη Θήβα. Έστειλε δηλαδή η Ήρα τη Σφίγγα [επειδή είχε θυμώσει Ήρας για την παιδεραστία του Λαΐου], που για μητέρα της είχε την Έχιδνα και πατέρα της τον Τυφώνα, και είχε πρόσωπο γυναίκας, στήθος, πόδια και ουρά λιονταριού και πτερά πουλιού. Αυτή έμαθε ένα αίνιγμα από τις Μούσες, θρονιάστηκε στο Φίκιο όρος και το έλεγε στους Θηβαίους. Και να ποιο ήταν το αίνιγμα· τι είναι αυτό που ενώ έχει μια μόνο φωνή, γίνεται τετράποδο και δίποδο και τρίποδο; Υπήρχε χρησμός στους Θηβαίους ότι τότε μόνο θα απαλλαγούν από τη Σφίγγα, όταν θα λύσουν το αίνιγμα, γι' αυτό και συναθροίζονταν πολλές φορές και προσπαθούσαν να καταλάβουν τι εννοεί το αίνιγμα. και όσο δεν το εύρισκαν εκείνη άρπαζε έναν και τον έτρωγε. Και επειδή χάθηκαν πολλοί, και τελευταίος και ο Αίμονας, ο γιος του Κρέοντα, έβγαλε διακήρυξη ο Κρέοντας, όποιος λύσει το αίνιγμα θα του δώσει τον θρόνο και τη γυναίκα του Λάιου για σύζυγο. Μόλις το άκουσε ο Οιδίποδας, έλυσε το αίνιγμα απαντώντας στο αίνιγμα που έλεγε η Σφίγγα ότι είναι ο άνθρωπος· γιατί όταν είναι μωρό είναι τετράποδο, καθώς προχωράει με τα τέσσερα, όταν ολοκληρωθεί η ανάπτυξή του γίνεται δίποδο, κι όταν γεράσει αποκτά κι ένα τρίτο πόδι, το μπαστούνι. Η Σφίγγα λοιπόν έπεσε από την ακρόπολη, και ο Οιδίποδας ανέλαβε την εξουσία και παντρεύτηκε χωρίς να το ξέρει τη μητέρα του και απέκτησε παιδιά από αυτήν, τον Πολυνείκη και τον Ετεοκλή, και δυο κόρες, την Ισμήνη και την Αντιγόνη. Μερικοί λένε ότι τα παιδιά του τα έκανε η Ευρυγάνεια, η κόρη του Υπέρφαντα.» (Απολλόδωρος 3.52-55)
 |
| Οιδίποδας-αγγελιαφόρος.Τμήμα ερυθρόμορφου σικελικού κρατήρα που αποδίδεται στον Ζωγράφο του Capodarso, περίπου 350-325 π.Χ. Βρέθηκε στη Νεκρόπολη του "Κήπου της Ισπανίας". Η εικονογράφηση του αγγείου αποδίδει τη σκηνική παρουσίαση του έργου του Σοφοκλή "Οιδίπους Τύραννος". Ο Οιδίποδας απορεί πιάνοντας τη γενειάδα του καθώς ακούει τον αγγελιαφόρο να του ανακοινώνει το θάνατο του Πόλυβου. Δεξιά η Ιοκάστη και χαμηλά η Αντιγόνη με την Ισμήνη. |
 |
| Ο Οιδίποδας εκλιπαρεί τους Θεούς. Gagneraux, Bénigne, Λάδι σε μουσαμά, 1784. Στο κέντρο της σύνθεσης απεικονίζεται καθισμένος ο Οιδίποδας να τον έχουν αγκαλιάσει οι δύο του κόρες, η Ισμήνη και η Αντιγόνη κι ο ένας του γιος. Μπροστά δεξιά ο Κρέοντας με άγριο ύφος τον διώχνει από τη Θήβα. Στοκχόλμη, Εθνικό Μουσείο |
Τύφλωση του Οιδίποδα - Εξουσία - Θάνατος
Για την τύφλωση και τον θάνατο του Οιδίποδα υπάρχουν διάφορες παραλλαγές. Λεγόταν ότι ο Οιδίποδας τυφλώθηκε από τους υπηρέτες του Λάιου για τον φόνο του βασιλιά τους, χωρίς να ξέρουν ότι ήταν παιδί του. Τυφλός συνέχισε να βασιλεύει, ενώ, όταν αποκαλύφθηκε η αλήθεια και τα παιδιά του μεγάλωσαν, τον έκλεισαν στο παλάτι για να μην θυμάται ο κόσμος, βλέποντάς τον, τα ανομήματά του. Πέθανε από γηρατειά ξεστομίζοντας κατάρες για τους γιους του ή κατά άλλους στον πόλεμο με τους Μινύες, οπότε τάφηκε με μεγαλοπρέπεια στη Θήβα, όπου και τιμώνταν.
Σύμφωνα με τη σοφόκλεια εκδοχή ο Οιδίπδας αυτοτυφλώθηκε όταν έμαθε ότι η σύζυγός του και μητέρα των παιδιών του Ιοκάστη ήταν η φυσική του μητέρα. Σύμφωνα με χρησμό εξορίστηκε από τη Θήβα και ο Κρέων, αδελφός της μητέρας του, ο θείος του δηλαδή, ανέλαβε την κηδεμονία των παιδιών του. Ο Απολλόδωρος συνοψίζει τις διάφορες παραδόσεις και περιλαμβάνει την εκδοχή του Σοφοκλή που θέλει τον Οιδίποδα να έρχεται στην Αθήνα ως ικέτης και να πεθαίνει εκεί:
 |
| Ο Οιδίποδας αποχαιρετά την Ιοκάστη. Cabanel, Alexandre, 1843, Ελαιογραφία (μελέτη). Έξω από το ανάκτορο ο Οιδίποδας, μπροστά σε πλήθος κόσμου, αποχαιρετά τη σύζυγό του και μητέρα των παιδιών του Ιοκάστη, αφού πρώτα έχει αυτοτυφλωθεί. Η Αντιγόνη πέφτει λιπόθυμη προς τα πίσω, εκεί όπου βρίσκεται η αδερφή της Ισμήνη που την προφυλάσσει. Musée Duplessis - Carpentras |
Προς τιμή του εκπεπτωκότος αρχηγού του βασιλικού οίκου των Θηβών, αντίπαλης πόλης των Αθηνών στον Πελοποννησιακό πόλεμο, ο Θησέας ίδρυσε λατρεία τιμώντας τον ως χθόνιο ήρωα κοντά στο τέμενος των Ευμενίδων που είχαν προϋπάρξει και αυτές ως Ερινύες χθόνιες, σκοτεινές και επικίνδυνες δυνάμεις. Η αποδοχή της λατρείας τους τις μετέτρεψε σε αγαθοποιούς δυνάμεις του τόπου.
 |
| Ο Οιδίποδας και η Αντιγόνη εγκαταλείπουν τη Θήβα. Koch, Joseph, 1797. Ο τυφλός Οιδίποδας περπατάει δίπλα στην Αντιγόνη, κρατώντας με το δεξί του χέρι ένα μπαστούνι, ενώ το αριστερό του χέρι το κρατάει η Αντιγόνη καθοδηγώντας τον. Τρεις Θηβαίοι τους παρακολουθούν καθώς απομακρύνονται, ενώ μόλις έχουν προσπεράσει ανθρώπους που ανοίγουν τάφους ή άλλους που μεταφέρουν τα πτώματα από την αρρώστια που έπληξε τη Θήβα. Το θλιβερό θέαμα είναι που κάνει την Αντιγόνη να κλείνει τα μάτια της, αν και είναι οδηγός του τυφλού πατέρα της. Βιέννη, Albertina |
Με την εξορία του Οιδίποδα, η κοινότητα καθαίρεται από το μίασμα. Επομένως, ο Οιδίποδας συνιστά ένα είδος φάρμακου που σηκώνει επάνω του όλα τα ατοπήματα της ομάδας, γίνεται ο αίρων τας αμαρτίας όχι του κόσμου αλλά του τόπου του. Με την πράξη αυτή, η κοινότητα καθαίρεται και ο αποδιοπομπαίος τράγος γίνεται «κάθαρμα», θύμα δηλαδή που ιεροποιείται για τον καθαρμό που επέφερε στην πόλη. Οι Θηβαίοι γίνονται αποδέκτες της κακοποιού δράσης του, στη συνέχεια τα δωρημάτων του, θύμα ο ίδιος και ήδη θεός. Ωστόσο, την αγαθοποιό δράση του θα τη δεχτεί η Αθήνα που τον αποδέχεται.
 |
| Ο Οιδίποδας και η Αντιγόνη εγκαταλείπουν τη Θήβα. Jalabert, Charles, 1842, λάδι σε μουσαμά. Ο τυφλός Οιδίποδας με οδηγό την Αντιγόνη διασχίζει τη Θήβα, εγκαταλείποντάς την εξόριστος. Πλήθος κόσμου δεξιά κι αριστερά που υποφέρουν από τον λοιμό τον κοιτούν με αποτροπιασμό ή τον δαχτυλοδείχνουν ως την αιτία της συμφοράς. Το μελανό μέλλον προοιωνίζεται από το μελανό ουρανό που διαγράφεται στο φόντο. Ρουέν, Musée des Beaux-Arts de Rouen |
Οι τραγωδίες του Σοφοκλή Οιδίπους Τύραννος, Οιδίπους επί Κολωνώ
Η πρώτη τραγωδία γράφεται ανάμεσα στο 429 και το 425 π.Χ., με πιο πιθανή ημερομηνία το 428 π.Χ., οπότε και παίχτηκα στα Μεγάλα Διονύσια.[12] Η υπόθεση εκτυλίσσεται στη Θήβα σε εποχή που ακόμη ήταν σε ισχύ η τυραννία αλλά απευθύνεται σε αθηναϊκό κοινό την εποχή της δημοκρατίας.
 |
| Ο Οιδίποδας στον Κολωνό. Seligmann, Kurt, plate VI, 1944. Harvard Art Museums, M14977 |
Δραματουργικές καινοτομίες/επιλογές του ποιητή
Το όνομα της συζύγου του Οιδίποδα είναι ΙοκάστηΕίναι η φυσική του μητέρα
Αποκτούν μαζί τέσσερα παιδιά
Μετά την αποκάλυψη της αλήθειας ο Οιδίποδας αυτοτυφλώνεται και εξορίζεται.
Τα πρόσωπα της τραγωδίας
Οιδίπους
Ιερέας
Κρέων
Τειρεσίας
Ιοκάστη
Άγγελος
Θεράπων
Εξάγγελος
Χορός
Μαθαίνουν την αλήθεια για την ταυτότητα του Οιδίποδα με την εξής σειρά: Τειρεσίας (την ξέρει από την αρχή), Ιοκάστη, Θεράπων, Οιδίποδας, πολίτες.
Οι θεοί της τραγωδίας
Διόνυσος
Στην τραγωδία οι Θηβαίοι περιμένουν τον Διόνυσο να έρθει με τις Μαινάδες του σαν σημάδι ότι το κακό τελείωσε. Τραγουδούν ένα χαρούμενο τραγούδι πριν από την αποκάλυψη της τραγικής αλήθειας, αναρωτιούνται και ελπίζουν μήπως ο Οιδίποδας είναι γιος του Διόνυσου και μιας νύμφης από τον Ελικώνα, ή του Πάνα, του Απόλλωνα, του Ερμή (στ. 1086-1107), θεοί όλοι συνδεδεμένοι με τα κοπάδια και την αγροτική οικονομία. Δηλαδή, όχι μόνο ο Οιδίποδας θα αποδεικνυόταν ντόπιος Θηβαίος, και όχι ξένος, αλλά και με καταγωγή από θεό που είχε γεννηθεί στη Θήβα.
Απόλλων
Ο Απόλλωνας εμφανίζεται με διπλή ιδιότητα: θεός μαντικός και θεός τιμωρός.
i) Τιμωρός
Πολύ περισσότερο από τον θεό του μέτρου και της ηρεμίας θυμίζει τον Απόλλωνα που με τα βέλη του χτυπά και σκοτώνει, είτε τις Νιοβίδες είτε τον Απόλλωνα του Belvedere, μάλλον του αττικού γλύπτη Λεωχάρη, ο οποίος προφανώς θέλησε να απεικονίσει τον οργισμένο θεό της Ιλιάδας. Στην τραγωδία αποκαλείται πυρφόρος θεὸς, ο οποίος ορμά και χτυπά, σκήψας ἐλαύνει (στ. 27-28).
 |
| Θάνατος των Νιοβιδών. Καλυκωτός Κρατήρας, από το Ορβιέτο της Ετρουρίας. Ζωγράφος των Νιοβιδών, 455-450 π.Χ. Σύμφωνα με τον μύθο η Νιόβη, έχοντας επτά αγόρια και επτά κορίτσια, ειρωνεύτηκε τη Λητώ που είχε μόνο δύο, τον Απόλλωνα και την Άρτεμη. Η ύβρις αυτή της Νιόβης της στοίχισε το θάνατο των παιδιών της από τα παιδιά της Λητώς, κατόπιν εντολής της μητέρας τους. Στην παράσταση εικονίζονται ήδη δύο από τα παιδιά της Νιόβης να βρίσκονται πεσμένα στο έδαφος με τα βέλη των θεών να τους έχουν πάρει τη ζωή. Ένα τρίτο παιδί, λαβωμένο ήδη, τρέχει να ξεφύγει από το βέλος που ετοιμάζεται να ρίξει ο Απόλλωνας. Ανάμεσά τους εικονίζεται σχηματικά ένα δέντρο, συμβάλλοντας στην απόδοση του φυσικού περιβάλλοντος. Το τέταρτο λαβωμένο παιδί βρίσκεται πίσω από την Άρτεμη, η οποία βγάζει από τη φαρέτρα της ("γωρυτός") το επόμενο βέλος. Παρίσι, Μουσείο του Λούβρου, G 341 |
Τρεις συνολικά χρησμοί δίνονται στην τραγωδία: ο πρώτος απευθύνεται στον Λάιο και αφορά στην τύχη που θα έχει από τον γιο του με την Ιοκάστη, ο δεύτερος στον Οιδίποδα, όταν ακόμη πίστευε ότι ήταν διάδοχος του θρόνου στην Κόρινθο, ο τρίτος προστάζει να διωχθεί το μίασμα από την πόλη. Στην εξέλιξη της πλοκής πρώτα μαθαίνουμε τον τρίτο (στ. 85 κ.ε.), στη συνέχεια τον πρώτο (στ. 711 κ.ε.) και στο τέλος τον δεύτερο (στ. 787 κ.ε.). Με τον τρίτο στη χρονική σειρά χρησμό, πρώτο στην τραγωδία, ο Απόλλωνας κάνει την εμφάνισή του ως θεός τιμωρός που επιτίθεται στην πόλη με λοιμό, όπως οργισμένος, και ύστερα από την ικεσία του ιερέα του Χρύση, έστειλε λοιμό στο στρατόπεδο των Αχαιών.
Αρχή της τραγωδίας - περιγραφή του λοιμού
Ο ιερέας των Θηβών απευθύνεται στον Οιδίποδα και του περιγράφει τον λοιμό που ενέσκηψε στη Θήβα. Χάνονται φυτά, ζώα, οι γυναίκες γεννούν νεκρά παιδιά. Το χαρακτηριστικό και στις τρεις περιπτώσεις είναι η αναπάντεχη εμφάνιση του θανατικού. Τα σπαρτά καταστρέφονται λίγο πριν τα θερίσουν οι αγρότες, τα βόδια πέφτουν νεκρά την ώρα που βόσκουν στα λιβάδια και χωρίς καμιά προειδοποίηση, οι γυναίκες κυοφορούν, φτάνουν μέχρι τον τοκετό αλλά τα παιδιά που γεννούν είναι νεκρά. Το αποτέλεσμα είναι ο Άδης, ο Πλούτων, να γεμίζει (πλουτίζεται) με νεκρά σώματα όχι μόνο των παιδιών αλλά και όσων πεθαίνουν από την πείνα -ο λοιμός προκάλεσε λιμό-, ενώ η Θήβα αδειάζει (κενοῦται) από τους ανθρώπους της. Έτσι, καθώς πλήττονται όλες οι πηγές της ζωής, κινδυνεύουν όχι μόνο η οικονομία αλλά και η επιβίωση των ανθρώπων και της πολιτικής κοινότητας. Γι' αυτό και ο ιερέας προσδίδει πολιτική διάσταση στο θέμα.
Προς τι όμως αυτή η καταστροφή; Σύμφωνα με τις αντιλήψεις των αρχαίων, η μήνις ενός νεκρού εκδηλωνόταν με λοιμό, που σημαίνει ότι η γη δεν καρπίζει ή καρπίζει αλλά οι καρποί χαλούν, υγιή ζώα πεθαίνουν χωρίς εμφανή αιτία, γεννιούνται νεκρά παιδιά· όλα τα αντίθετα αναμένονται από τον εξευμενισμένο ήρωα που είναι πιο προσιτός από ό,τι οι θεοί. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, είναι η οργή του Λάιου που ξεσπά, πρώτου, άλλοτε, πολίτη της πόλης, γιατί έμεινε αδικαίωτος, που σημαίνει ότι ο φονιάς του δεν βρέθηκε, δεν είχε αναζητηθεί καν. Προφανώς, η αγωνία των Θηβαίων από την εμφάνιση της Σφίγγας και η λύτρωση που επήλθε με τον φόνο της έστρεψε την προσοχή των Θηβαίων στους γάμους του λυτρωτή της πόλης με τη βασίλισσα Ιοκάστη. Ωστόσο, ο ανεκδίκητος, ατιμώρητος φόνος του Λαΐου συνιστά διαταραχή του τελετουργικού τυπικού για την οποία όλοι οι πολίτες θεωρούνται ένοχοι, μολυσμένοι ηθικά, μια και κανένας δεν είχε ανακινήσει το θέμα. Οι συνέπειες θα πρέπει να καταπολεμηθούν με καθαρμό (Σοφ. Οιδ. Τ., στ. 96-98, 99, 241, 1228) που συνιστά θρησκευτική έκφραση και εκδήλωση της πολιτικής ομοψυχίας στην οποία απέβλεπε η ανάπτυξη του δικαστικού θεσμού.
Ερώτημα: Θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι ο λοιμός που περιγράφεται από τον τραγωδό έχει ή δεν έχει σχέση έχει με τον λοιμό που ενέσκηψε στην (πολιορκημένη από τους Λακεδαιμονίους και τους συμμάχους τους) Αθήνα κατά τον δεύτερο χρόνο του Πελοποννησιακού Πολέμου (431- 404 π.Χ.); Η επιδημία εκδηλώθηκε συνολικά τρεις φορές μεταξύ του 430 και του 426 και προκάλεσε τον θάνατο του ενός τετάρτου (ή του ενός τρίτου) του πληθυσμού της Αθήνας.
Πιθανές αιτίες της πτώσης του Οιδίποδα
α) Ύβρισε ισχυριζόμενος ότι έλυσε μόνος του το αίνιγμα της Σφίγγας και χωρίς τη βοήθεια των θεών.β) Oλοάς διά βουλάς θεών. Αυτή η άποψη συνδέει την τραγωδία με το προοίμιο της Ιλιάδας -η καταστροφή οφείλεται στη βούληση του Δία.
γ) Είναι η μοίρα του Οιδίποδα.
δ) Ο ίδιος αναγνωρίζει τρεις αιτίες για την καταστροφή του: την καταγωγή, την αιμομειξία, τον φόνο του πατέρα:
Ἰοὺ ἰού· τὰ πάντ᾽ ἂν ἐξήκοι σαφῆ.
Ὦ φῶς, τελευταῖόν σε προσβλέψαιμι νῦν,
ὅστις πέφασμαι φύς τ᾽ ἀφ᾽ ὧν οὐ χρῆν, ξὺν οἷς τ᾽
οὐ χρῆν ὁμιλῶν, οὕς τέ μ᾽ οὐκ ἔδει κτανών.
(στ. 1182-1185)
Με τη γραμματική πτώση των πτώσεων στο τελευταίο απόσπασμα από γενική (ἀφ᾽ ὧν) σε δοτική (ξὺν οἷς) και μετά σε αιτιατική (οὕς) παρακολουθούμε τα «εγκλήματα» του Οιδίποδα, ενώ η χρονική σειρά των γεγονότων θα επέβαλε άλλη σειρά -γενική, αιτιατική, δοτική. Ο Οιδίποδας, λοιπόν, βρίσκει τις αιτίες της πτώσης του στην καταγωγή του, στους φόνους που διέπραξε (πατέρας, συνοδοί, Σφίγγα), στην αιμομιξία
Τόσο η πατροκτονία όσο και η αιμομιξία ήταν συνηθισμένα στους θεούς, ιδίως στους θεούς του βοιωτικού χώρου (Hσ.,Θεογονία 337, 371, 404). Επι0πλέον, ο Οιδίποδας για αυτόν καθαυτό τον φόνο του ανθρώπου θα ανακηρυσσόταν στα δικαστήρια αθώος, γιατί ο φόνος έγινε σε άμυνα -πρώτος επιτέθηκε ο Λάιος και οι άνθρωποί του. Ωστόσο, αν η αιμομιξία είναι επιτρεπτή στον κόσμο των θεών, ή σε παλαιότερες γενιές, αν η αιμομιξία είναι αυτή που εξασφαλίζει σε μια πρώτη φάση τη δημιουργία μιας κοινότητας, αν οι Σπαρτοί, οι πρώτοι κάτοικοι της Θήβας, ήταν αυτόχθονες, γηγενείς, το ίδιο και οι Αθηναίοι (Επιτάφιος), ωστόσο η αιμομιξία, από ένα σημείο και μετά, είναι απαγορευμένη για τους ανθρώπους.
Με μελανά χρώματα την περιγράφει ο Οιδίποδας, και μας επιτρέπεται να σκεφτούμε ότι ο Σοφοκλής δράττει την ευκαιρία να θυμίσει ότι η αιμομιξία ήταν χαρακτηριστικό των οίκων, ότι με αυτήν δεν καθίστατο δυνατή η ανάμειξη των οίκων που συνιστούσε προϋπόθεση για τη δημοκρατία, για τον σχηματισμό του μεγάλου σπιτιού, όπου τα επιμέρους συμφέροντα των οίκων υποτάσσονταν στα συμφέροντα της πόλεως. Η ενδοτροπία της θηβαϊκής βασιλικής οικογένειας εμφανίζεται εν είδει στρεβλού γάμου.
 |
| Η Αντιγόνη στον τάφο του Οιδίποδα. Λουκανικός αμφορέας του τύπου των Παναθηναϊκών, αρχές 4ου αι. π.Χ. Από τα αριστερά πλησιάζει στο ταφικό μνημείο του Οιδίποδα μια νέα, προφανώς η Αντιγόνη, φέροντας προσφορές. Μια ταινία προσφέρει και ο νέος από τα δεξιά, ο Πολυνείκης ίσως ή ακόμη και ο Ετεοκλής. Πίσω του ακολουθεί μια δούλα με υδρία στο κεφάλι. Το μνημείο αποτελείται από μία στήλη πάνω σ' ένα βάθρο. Δεξιά κι αριστερά της στήλης υπάρχουν δύο αμφορείς του τύπου των Παναθηναϊκών. Στη στήλη φαίνεται η επιγραφή (συμπληρωμένη από παράλληλο παράδειγμα): Νώτῳ μἐν μολόχην τε καὶ ἀσφόδελον πολύριζον κόλπῳ δ' Οἰδίποδαν Λάιον υἱὸν ἔχω. Παρίσι, Μουσείο του Λούβρου, CA 308 |
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Οιδίπους και Φρόυντ
Η Ιοκάστη είχε μεταφέρει σε συμβολικό επίπεδο την ανησυχία του Οιδίποδα μήπως συνάψει σχέσεις με τη μητέρα του (στ. 976) :
Σὺ δ᾽ εἰς τὰ μητρὸς μὴ φοβοῦ νυμφεύματα·
πολλοὶ γὰρ ἤδη κἀν ὀνείρασιν βροτῶν
μητρὶ ξυνηυνάσθησαν·
Μη φοβάσαι γάμους με τη μητέρα σου·
πολλοί θνητοί στα όνειρά τους κοιμήθηκαν με τη μητέρα τους.
(στ. 980-983)
Οιδίπους Τύραννος και δομική ανάλυση
Ο C. Levi-Strauss χρησιμοποιεί τον μύθο του Οιδίποδα ως μοντέλο για μια δομική ανάλυση του μύθου[14]. «Συστέλλει» τον μύθο σε μικρότερες προτάσεις και τις οργανώνει σε ομάδες, τις οποίες ονομάζει μυθήματα -κατά το φωνήματα ή μορφήματα- και αποτελούν τους θεμέλιους λίθους και τα συστατικά στοιχεία του μύθου.
Ο Κάδμος αναζητεί την αδελφή του Ευρώπη
| |||
Ο Κάδμος σκοτώνει τον δράκο
| |||
Οι Σπαρτοί αλληλοεξοντώνονται.
| |||
· Λάβδακος χωλός
· Λάιος σκαιός
· Οιδίποδας, πρησμένο πόδι
| |||
Ο Οιδίποδας σκοτώνει τον πατέρα του Λάιο.
| |||
Ο Οιδίποδας σκοτώνει τη Σφίγγα
| |||
Ο Οιδίποδας παντρεύεται τη μητέρα του Ιοκάστη.
| |||
Ο Ετεοκλής σκοτώνει τον αδελφό του Πολυνείκη.
| |||
Η Αντιγόνη θάβει τον αδελφό της Πολυνείκη.
|
Στην πρώτη στήλη τονίζεται η συγγένεια αίματος, ενώ στη δεύτερη κυριαρχεί η υποτίμησή της. Η τρίτη στήλη επισημαίνει την απελευθέρωση του ανθρώπου από την αυτόχθονη καταγωγή του, ενώ η τέταρτη, με το σωματικό ελάττωμα του καθενός, ιδίως του Λάβδακου και του Οιδίποδα που τους αναγκάζει να σέρνουν το πόδι τους στη γη, δείχνει το αντίθετο, την εξάρτηση δηλαδή από την καταγωγή. Όλες οι στήλες βρίσκονται σε διαλεκτική σχέση μεταξύ τους.
Αν διαβάσουμε το σχήμα από αριστερά προς τα δεξιά, προκύπτει η χρονική σειρά των γεγονότων του μύθου. Αν διαβάσουμε την κάθε στήλη ως μια ενότητα, ως ένα μύθημα, αποκαλύπτεται το απόκρυφο νόημά του. Έτσι, ο μύθος εμφανίζεται ως ένα «λογικό μοντέλο … ικανό να υπερνικήσει μιαν αντίφαση». Αναπόφευκτα λοιπόν θα πρέπει να ταξινομήσουμε τα δεδομένα των μύθων σε καταφάσεις, αντιφάσεις και συνθέσεις.
ΑΝΑΦΟΡΕΣ
8 Σύμφωνα με άλλη παραλλαγή η επιθυμία της Ιοκάστης να αποκτήσει παιδιά την έκανε να μεθύσει τον Λάιο και να τον παρασύρει στην αγκαλιά της. Αισχύλος και Ευριπίδης παραδίδουν ότι ο χρησμός μάλλον δόθηκε πριν από τη σύλληψη του παιδιού. Στον Σοφοκλή δεν είναι σαφές αν δόθηκε όταν η Ιοκάστη κυοφορούσε ήδη τον Οιδίποδα.
9 Θα πέθαινε από πείνα, το κρύο ή από τα άγρια θηρία.
10 Στην ουσία ο Λάιος πέρασε από τις τρύπες που είχαν δημιουργήσει οι περόνες χρυσούς χαλκάδες και του έδεσε μαζί τα δυο πόδια.
11 Για τη σοφόκλεια εκδοχή βλ. λήμμα Οδίπους, Ο φόνος του πατέρα.
12 Ηellmut Flashar, «Οιδίπους Τύραννος-δράμα και θεωρία», Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστήμιου Αθηνών, τομ. 25 (1974-1977), σελ.186-201.
13 Σύμφωνα με τον θρησκειολόγο Ρενέ Ζιράρ: «Η συμπεριφορά των ανθρώπων προσδιορίζεται όχι από εκείνο που συνέβη πραγματικά αλλά από τον τρόπο που αυτοί ερμήνευσαν το συμβάν. Η ερμηνεία μεταμορφώνει το θύμα σε κάτι ριζικά αλλότριο και υπερβατικό της κοινότητας. Η κοινότητα ανήκει στο θύμα αλλά το θύμα δεν ανήκει στην κοινότητα. Κατά κανόνα, λοιπόν, το θύμα θα εμφανίζεται ως εξωχώριο μάλλον παρά επιχώριο» (Ρενέ Ζιράρ, Κεκρυμμένα από καταβολής. Μετ. Κ. Ι. Γκότσης. Αθήνα: Γ. Α. Κουρής Α.Ε., 1994, σ. 105).
14 C. Levi-Strauss, Structural Anthropology, New York, 1963, κυρίως 229 κ.ε.
ΜΕ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟ
Μορφές και Θέματα της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας
της Δήμητρας Μήττα
Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας
www.greek-language.gr/
8 Σύμφωνα με άλλη παραλλαγή η επιθυμία της Ιοκάστης να αποκτήσει παιδιά την έκανε να μεθύσει τον Λάιο και να τον παρασύρει στην αγκαλιά της. Αισχύλος και Ευριπίδης παραδίδουν ότι ο χρησμός μάλλον δόθηκε πριν από τη σύλληψη του παιδιού. Στον Σοφοκλή δεν είναι σαφές αν δόθηκε όταν η Ιοκάστη κυοφορούσε ήδη τον Οιδίποδα.
9 Θα πέθαινε από πείνα, το κρύο ή από τα άγρια θηρία.
10 Στην ουσία ο Λάιος πέρασε από τις τρύπες που είχαν δημιουργήσει οι περόνες χρυσούς χαλκάδες και του έδεσε μαζί τα δυο πόδια.
11 Για τη σοφόκλεια εκδοχή βλ. λήμμα Οδίπους, Ο φόνος του πατέρα.
12 Ηellmut Flashar, «Οιδίπους Τύραννος-δράμα και θεωρία», Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστήμιου Αθηνών, τομ. 25 (1974-1977), σελ.186-201.
13 Σύμφωνα με τον θρησκειολόγο Ρενέ Ζιράρ: «Η συμπεριφορά των ανθρώπων προσδιορίζεται όχι από εκείνο που συνέβη πραγματικά αλλά από τον τρόπο που αυτοί ερμήνευσαν το συμβάν. Η ερμηνεία μεταμορφώνει το θύμα σε κάτι ριζικά αλλότριο και υπερβατικό της κοινότητας. Η κοινότητα ανήκει στο θύμα αλλά το θύμα δεν ανήκει στην κοινότητα. Κατά κανόνα, λοιπόν, το θύμα θα εμφανίζεται ως εξωχώριο μάλλον παρά επιχώριο» (Ρενέ Ζιράρ, Κεκρυμμένα από καταβολής. Μετ. Κ. Ι. Γκότσης. Αθήνα: Γ. Α. Κουρής Α.Ε., 1994, σ. 105).
14 C. Levi-Strauss, Structural Anthropology, New York, 1963, κυρίως 229 κ.ε.
ΜΕ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟ
Μορφές και Θέματα της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας
της Δήμητρας Μήττα
Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας
www.greek-language.gr/
ΘΗΒΑΪΚΟΣ ΜΥΘΟΛΟΓΙΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ -Β
ΙΟΚΑΣΤΗ-ΕΤΕΟΚΛΗΣ - ΠΟΛΥΝΕΙΚΗΣ-ΑΝΤΙΓΟΝΗ-ΙΣΜΗΝΗ-ΚΡΕΩΝ-ΕΥΡΥΔΙΚΗ-ΑΙΜΩΝ-ΜΕΝΟΙΚΕΑΣ
ΙΟΚΑΣΤΗ
Για την ιστορία της Ιοκάστης.(ΔΕΣ) Εδώ παραθέτουμε ένα απόσπασμα από τη Βιβλιοθήκη του Απολλοδώρου (3.48-3.56):
Μετά τον θάνατο του Αμφίονα τη βασιλεία ανέλαβε ο Λάιος. Παντρεύτηκε την κόρη του Μενοικέα, την οποία ορισμένοι αποκαλούν Ιοκάστη, άλλοι πάλι Επικάστη, και ενώ πήρε χρησμό από τον θεό να μην κάνει παιδιά με τη γυναίκα του (γιατί το παιδί που θα γεννιόταν θα γινόταν πατροκτόνος), αυτός πιωμένος ενώθηκε με τη γυναίκα του. Και το παιδί που γεννήθηκε το έδωσε σε βοσκό του για να το εγκαταλείψει, αφού πρώτα του τρύπησε τους αστραγάλους με περόνες. […]
Το παιδί, ο Οιδίποδας, σώθηκε και αργότερα:
[…] ανέλαβε την εξουσία και
παντρεύτηκε χωρίς να το ξέρει τη μητέρα του και απέκτησε παιδιά από αυτήν, τον Πολυνείκη και τον Ετεοκλή, και δυο κόρες, την Ισμήνη και την Αντιγόνη. Μερικοί λένε ότι τα παιδιά του τα έκανε η Ευρυγάνεια, η κόρη του Υπέρφαντα. Κι όταν αργότερα φανερώθηκαν τα κρυφά μυστικά, η Ιοκάστη κρεμάστηκε…
Σύμφωνα με την εκδοχή του Ευριπίδη στις Φοίνισσες, η Ιοκάστη δεν κρεμάστηκε μετά την αποκάλυψη της αιμομεικτικής της σχέσης με τον Οιδίποδα, όπως και ο Οιδίποδας δεν εγκατέλειψε την πόλη των Θηβών. Η Ιοκάστη αυτοκτόνησε με σπαθί πάνω στα νεκρά σώματα των γιων της μετά τη μονομαχία και τον θάνατό τους.
Όλη την ιστορία πριν τη μονομαχία των δυο αρσενικών παιδιών την αφηγείται η ίδια η Ιοκάστη στον Πρόλογο της τραγωδίας του Ευριπίδη Φοίνισσες.
 |
| Διαμάχη Ετεοκλή Πολυνείκη. Ανάγλυφο από αλαβάστρινη ετρουσκική τεφροδόχο, 200-100 π.Χ. Ο Ετεοκλής και ο Πολυνείκης, τραυματισμένοι θανάσιμα και οι δύο, πέφτουν στο έδαφος. Δίπλα τους προσπαθούν να τους συγκρατήσουν οι συμπολεμιστές τους. Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, 1850,1031.1 © Trustees of the British Museum |
ΕΤΕΟΚΛΗΣ - ΠΟΛΥΝΕΙΚΗΣ
Στ᾽ όνομα των θεών, σας ικετεύω, αφήστε,
αφήστε τις υπερβολές! Δεν είναι συμφορά βαρύτερη
απ᾽ το να σμίξει η μισαλλοδοξία δύο ανθρώπων.
(Η Ιοκάστη στα παιδιά της· Ευρ., Φοίν. 583-585)
Καρπός της αιμομεικτικής σχέσης του Οιδίποδα και της Ιοκάστης ήταν ο Ετεοκλής και ο Πολυνείκης. Τα δύο αδέλφια δεν μπορούσαν παρά να έχουν κακή τύχη λόγω της κατάρας που βάραινε το γένος των Λαβδακιδών ή γιατί τους βάραινε η κατάρα του πατέρα τους να μην χαρούν την εξουσία και τα αγαθά τους, επειδή δεν του στάθηκαν στη δυστυχία του. Στην αρχή την εξουσία τής Θήβας τη πήρε ο θείος τους Κρέοντας, επειδή ήταν ανήλικα, στη συνέχεια όμως θέλησαν να την αναλάβουν αυτοί. Ο Απολλόδωρος (3.57-3.77) παραδίδει ως εξής την ιστορία τους:
3.57 Ο Ετεοκλής και o Πολυνείκης συνήψαν μια συμφωνία μεταξύ τους σχετικά με την άσκηση της εξουσίας, και αποφάσισαν να βασιλεύουν ο ένας μετά τον άλλον για ένα χρόνο. Κάποιοι λοιπόν αφηγούνται ότι πρώτος βασίλευσε ο Πολυνείκης και ότι παρέδωσε την εξουσία στο τέλος του χρόνου, άλλοι πάλι ισχυρίζονται ότι πρώτος βασίλεψε ο Ετεοκλής και ότι δεν θέλησε να παραδώσει τον θρόνο. Διωγμένος λοιπόν ο Πολυνείκης από τη Θήβα, κατέφυγε στο Άργος παίρνοντας μαζί του το περιδέραιο και το πέπλο [της Αρμονίας]. Τότε βασιλιάς του Άργους ήταν ο Άδραστος, ο γιος του Ταλαού· νύχτα πλησίασε ο Πολυνείκης στα ανάκτορά του και ήρθε στα χέρια με τον Τυδέα, τον γιο του Οινέα, εξόριστο από την Καλυδώνα. Και όπως ακούστηκαν άξαφνα φωνές φάνηκε ο Άδραστος και τους χώρισε· τότε θυμήθηκε κάποιο μάντη που του είχε πει ότι θα παντρέψει τις θυγατέρες του με κάπρο και λιοντάρι και τους πήρε και τους δυο για γαμπρούς του· γιατί πάνω στις ασπίδες τους είχαν ο ένας προτομή κάπρου, ο άλλος λιονταριού. Και ο μεν Τυδέας πήρε για γυναίκα του τη Δηιπύλη, ο δε Πολυνείκης την Αργείη, ενώ ο Άδραστος υποσχέθηκε και στους δύο να τους επαναφέρει στις πατρίδες τους. Και έσπευσε να εκστρατεύσει καταρχάς εναντίον των Θηβών και για τον σκοπό αυτό συγκέντρωνε τα παλικάρια.
 |
| Η Ιοκάστη κατηγορεί τον Ετεοκλή. Velyn, Philippus, 1801-5, χαλκογραφία για τη "Θηβαΐδα", από την εικονογραφημένη έκδοση "Άπαντα του Ρακίνα". Η Ιοκάστη καθισμένη σε θρόνο κατηγορεί τον Ετεοκλή που έχει έρθει από το πεδίο της μάχης, όπου πολεμά εναντίον του αδερφού του Πολυνείκη. Στα πόδια της Ιοκάστης είναι γονατισμένη η Αντιγόνη. Πίσω από την Ιοκάστη βρίσκεται η ακόλουθός της Ολυμπία που προσπαθεί να τη συγκρατήσει αγκαλιάζοντάς την. Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, 2011,7059.30 © Trustees of the British Museum |
 |
| Διαμάχη Ετεοκλή Πολυνείκη. Ανάγλυφο από ετρουσκική σαρκοφάγο. Τα δύο αδέρφια, ο Ετεοκλής και ο Πολυνείκης αλλητραυματίζονται θανάσιμα. Και τους δυο τους ακολουθούν οι Ερινύες κρατώντας πυρσούς, προμηνύοντας το θάνατό τους. Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, 1856,1226.542 © Trustees of the British Museum |
Και ο Άδραστος, αφού συγκέντρωσε στρατό με επτά αρχηγούς επικεφαλής, επιτάχυνε τον πόλεμο εναντίον των Θηβών. Και οι αρχηγοί ήταν οι εξής: ο γιος του Ταλαού Άδραστος, ο Αμφιάραος, γιος του Οϊκλή, ο Καπανέας, γιος του Ιππόνοου, ο Ιππομέδοντας, γιος του Αριστόμαχου, άλλοι πάλι λένε ότι ήταν του Ταλαού. Αυτοί ήταν από το Άργους, ενώ ο Πολυνείκης, ο γιος του Οιδίποδα από τη Θήβα, ο Τυδέας, γιος του Οινέα, από την Αιτωλία, ο Παρθενοπαίος, γιος του Μελανίωνα, από την Αρκαδία. Ορισμένοι δεν συμπεριλαμβάνουν τον Τυδέα και τον Πολυνείκη, ενώ συγκαταλέγουν τον γιο του Ίφι Ετέοκλο και τον Μηκιστέα.
Τα δύο αδέρφια, ο Ετεοκλής και ο Πολυνείκης αλλητραυματίζονται θανάσιμα. Ετρουσκική τεφροδόχος του 2ου αι. π.Χ. από το Chiusi της Ιταλίας. Και τους δυο τους ακολουθούν οι Ερινύες κρατώντας πυρσούς, προμηνύοντας το θάνατό τους. Παρίσι, Μουσείο του Λούβρου, MN 1164
Ο Κρέοντας, που παρέλαβε τη βασιλεία των Θηβαίων, πέταξε άταφους τους νεκρούς των Αργείων και αφού έβγαλε διακήρυξη κανένας να μην τους θάψει, τοποθέτησε φρουρά. Η Αντιγόνη όμως, μία από τις κόρες του Οιδίποδα, έκλεψε το σώμα του Πολυνείκη και το έθαψε κρυφά, αλλά την έπιασε ο ίδιος ο Κρέοντας και την έθαψε ζωντανή.
ΑΝΤΙΓΟΝΗ
 |
| Η Αντιγόνη αποδίδει νεκρικές τιμές στη σορό του Πολυνείκη. Lenepveu, Jules-Eugène, 1835–98, υδατογραφία και πένα. Η Αντιγόνη, παρά την απαγόρευση του Κρέοντα, αποδίδει τις πρέπουσες νεκρικές τιμές στον νεκρό αδερφό της Πολυνείκη, που είχε εκστρατεύσει εναντίον της Θήβας. Νέα Υόρκη, Μητροπολιτικό Μουσείο, 1991.267 |
α) Σύμφωνα με παλαιότερους μύθους ήταν κόρη του Οιδίποδα και της Ευρυγάνειας, κόρης του βασιλιά του βοιωτικού λαού των Φλεγύων.
β) Από τους τραγικούς ποιητές και μετά θεωρείται καρπός της αιμομικτικής σχέσης του Οιδίποδα με τη μητέρα του Ιοκάστη, όπως και όλα τα αδέλφια της.
Κοινό σημείο και στις δύο παραδόσεις είναι ο πατέρας, Οιδίποδας, και τα αδέλφια, Ισμήνη, Ετεοκλής, Πολυνείκης.
Στην εξορία μαζί με τον πατέρα /αδελφό Οιδίποδα
Μετά την αποκάλυψη της αληθινής σχέσης του Οιδίποδα με την Ιοκάστη, ο Οιδίποδας, σύμφωνα με τον χρησμό του Απόλλωνα, εξορίστηκε από τη Θήβα και ζητιάνευε για το ψωμί του. Στην εξορία αυτή τον συνόδευσε η Αντιγόνη, μέχρι που ο πατέρας της πέθανε στον Κολωνό και εκείνη επέστρεψε στη Θήβα.
Στη Θήβα
Κηδεμόνας των τεσσάρων γόνων του Οιδίποδα και της Ιοκάστης ήταν ο Κρέων, ο οποίος ανέλαβε τη διακυβέρνηση της χώρας μετά τον αλληλοσκοτωμό των αρσενικών παιδιών, του Ετεοκλή και του Πολυνείκη. Ήταν, επίσης, πατέρας του Αίμωνα, με τον οποίο η Αντιγόνη ήταν αρραβωνιασμένη. Η κόρη αψήφησε την απόφαση του βασιλιά/κηδεμόνα/θείου της να μην ταφεί ο Πολυνείκης που είχε σύρει ξένο στρατό εναντίον της πατρίδας και του αδελφού του, προκειμένου να πάρει την εξουσία που δικαιούνταν. Προέβη σε συμβολική ταφή του νεκρού σκορπώντας στο εγκαταλελειμμένο σώμα του μια χούφτα χώμα.
Θάνατος
Καταδικάστηκε σε θάνατο από τον Κρέοντα γι' αυτή την πράξη απείθειας προς την εξουσία ή σεβασμού προς τον νεκρό και ευσέβειας προς τους θεούς. Οδηγήθηκε σε υπόγειο σπήλαιο, τον τάφο των Λαβδακιδών, όπου εγκλείστηκε. Κρεμάστηκε και πάνω στο σώμα της αυτοκτόνησε και ο αρραβωνιαστικός της και γιος του Κρέοντα Αίμονας. Στο θάνατο τους ακολούθησε και η μητέρα του Αίμονα, η Ευρυδίκη.
Παραλλαγή
Σύμφωνα με μια παραλλαγή, ο Κρέοντας έδωσε εντολή στον γιο του Αίμονα να σκοτώσει την Αντιγόνη. Εκείνος παράκουσε, είτε γιατί αγαπούσε από παλιά την Αντιγόνη, είτε γιατί την αγάπησε μέσα στη δυστυχία της. Την παντρεύτηκε και απέκτησαν ένα γιο, τον Μαίονα.
Σοφοκλέους Αντιγόνη: Θρησκευτικά στοιχεία και τελετουργικές ανατροπές. Η κοινωνική διάσταση.
χρὴ δὲ τά γ᾽ εἰς θεοὺς
μηδὲν ἀσεπτεῖν
(1349-50)
Οκτώ στοιχεία για τη δόμηση του έργου[15]
1. Χώρος: Θήβα
2. Χρόνος: Μυκηναϊκή εποχή.
3. Εγώ ή Υποκείμενο: Οιδίπους, Ιοκάστη (γονείς των τεσσάρων που ακολουθούν, απόντα πρόσωπα), Αντιγόνη, Ισμήνη, Πολυνείκης, Ετεοκλής (οι δύο τελευταίο αδέλφια που αλληλοεξοντώθηκαν για την εξουσία, απόντα πρόσωπα), Κρέων (αδελφός της Ιοκάστης, βασιλιάς της Θήβας μετά την εξόντωση των δύο αδελφών), Ευρυδίκη, Αίμων (οι δύο προηγούμενοι είναι οι γονείς του, αρραβωνιαστικός της Αντιγόνης), Τειρεσίας (μάντης της πόλεως), Άγγελος, Εξάγγελος (οι δύο τελευταίοι φέρνουν ειδήσεις έξω και μέσα από το παλάτι), Χορός (αντιπρόσωποι του λαού)
4. Περιστάσεις: Τα δύο αδέλφια αλληλοεξοντώθηκαν. Ο Κρέων διατάζει την ταφή του Ετεοκλή, όχι όμως και του Πολυνείκη. Η απόφαση αυτή προκαλεί την αντίδραση της Αντιγόνης και την εξώθηση μέχρι τα άκρα των συνεπειών που προέκυψαν από αυτή την παράβαση.
5. Σχέσεις: Συνειδητοποιείστε τις σχέσεις ανάμεσα στα πρόσωπα.
6. Σκοπός: Διαφορετικός για τον καθένα. Για τον Κρέοντα να επιβάλει την εξουσία του, για την Αντιγόνη να επιτελέσει το καθήκον της ως αδελφή. Οι υπόλοιποι συμπαρασύρονται στους σκοπούς των δύο βασικών προσώπων.
7. Εμπόδιο: Εμπόδιο για τον Κρέοντα είναι η Αντιγόνη, για την Αντιγόνη ο Κρέων (π.χ. στ. 484-5: […] εγώ δεν θα είμαι άνδρας, αλλά αυτή θα είναι ο άνδρας, εάν αυτό εδώ το βασιλικό μου αξίωμα εξακολουθήσει να ταπεινώνεται από αυτήν ατιμώρητα). Για τους υπόλοιπους;
8. Δράση: Ο καθένας δρα ανάλογα με τον σκοπό του και ανάλογα με τα εμπόδια που του φέρνουν οι άλλοι.
Τελετουργικά - θρησκευτικά στοιχεία
1. Τελετουργικά ταφής (τρόπος, τιμές: στ. 80-81 (Αντιγόνη) , στ. 245-7, 255-6 (Φύλαξ), στ. 429-431) (Φύλαξ), 466-7 (Αντιγόνη) (η ταφή δείγμα οσιότητας), 900-2 (λούσιμο, νεκροστόλισμα, χοές), 1069-1071 (ἄμοιρον, ἀκτέριστον, ἀνόσιον νέκυν). 1109: ο Κρέων παρακινεί τους υπηρέτες του να πάρουν αξίνες στα χέρια τους, προφανώς για να κόψουν δέντρα για την πυρά του νεκρού. 1197-8 (Άγγελος): νηλεές κυνοσπάρακτον σώμα Πολυνείκους. 1201-4: λουτρό νεκρού, τα μέλη του στην πυρά (νιόκοφτα κλαδιά ελιάς), τύμβος υψηλόροφος. Θρήνος: στ. 1246-9, ο Άγγελος εκφράζει την ελπίδα ότι η Ευρυδίκη έφυγε για να θρηνήσει ιδιωτικά και να αναθέσει στις υπηρέτριες τον θρήνο.
2. Η εντολή του Κρέοντα για τη μη ταφή του Πολυνείκη συνιστά τελετουργική ανωμαλία, όπως του Έκτορα και του Πατρόκλου στην Ιλιάδα.[16] Η αναδιήγηση της εντολής γίνεται από αρκετά πρόσωπα και κάθε φορά από την οπτική γωνία του ομιλούντος.
α) Στ. 23-30: μη ταφή (Αντιγόνη)[17], μη θρήνος[18].
β) Στ. 192- 206 (Κρέων).
γ) Στ. 1039-1044: ο Κρέων στον Τειρεσία επαναλαμβάνει την απόφασή του να μην ταφεί ο νεκρός, ακόμη και αν τον «αρπάξουν οι αετοί του Δία να τον φέρουν βορά στους θρόνους του» (πρβ. την αρπαγή του Γανυμήδη από τον Δία)[19] .
δ) Στ. 695-8 (Αίμων).
ε) Τειρεσίας, στ. 1005-1022: περιγραφή της αναποτελεσματικής θυσίας, αναπαράσταση του διαμελισμού και της σήψης του σώματος του Πολυνείκη.
στ) Τειρεσίας στ. 1069-1071 (ἄμοιρον, ἀκτέριστον, ἀνόσιον νέκυν), 1080-1083: γύπες = έμψυχοι τάφοι (τα στομάχια των ζώων γίνονται οι τάφοι των νεκρών).
3. Ταφή Αντιγόνης. Στ. 847, 876, 882-3: ἄκλαυτον, ἄταφον (Αντιγόνη)· ο νεκρός μόνος - τὸν δ᾽ ἐμὸν πότμον ἀδάκρυτον οὐδεὶς φίλων στενάζει (876, 883). Αυτό είναι πέραν του δικαίου, γι' αυτό και η Αντιγόνη προκαλεί τη συμπάθεια. Εξάλλου είναι η μόνη σκηνή όπου η Αντιγόνη εμφανίζεται ανθρώπινη.
4. Αντιλήψεις για τη ζωή μετά θάνατο. Στ. 74-75 (πλείων χρόνος / ὃν δεῖ μ᾽ ἀρέσκειν τοῖς κάτω τῶν ἐνθάδε), 849-851 (ἰὼ δύστανος, / οὔτ᾽ ἐν βροτοῖς οὔτε νεκροῖσιν / μέτοικος, οὐ ζῶσιν, οὐ θανοῦσιν). Το παράλληλο αυτής της αντίληψης, ότι δηλαδή ο νεκρός πρέπει να ταφεί, διαφορετικά δεν ανήκει ούτε στον επάνω κόσμο ούτε στον κάτω, βρίσκεται στον Ελπήνορα, τον άταφο σύντροφο του Οδυσσέα, ο οποίος θα παρακαλέσει να τον θάψουν για να μπορέσει να ανήκει κάπου (λ 51-80).
5. Γεωγραφία του κάτω κόσμου:
ὁρᾶτ᾽ ἔμ᾽, ὦ γᾶς πατρίας πολῖται, τὰν νεάταν ὁδὸν
στείχουσαν, νέατον δὲ φέγγος λεύσσουσαν ἀελίου,
κοὔποτ᾽ αὖθις. ἀλλά μ᾽ ὁ παγκοίτας Ἅιδας ζῶσαν ἄγει 810
τὰν Ἀχέροντος
ἀκτάν, οὔθ᾽ ὑμεναίων ἔγκληρον, οὔτ᾽ ἐπινύμφειός
πώ μέ τις ὕμνος ὕμνησεν, ἀλλ᾽ Ἀχέροντι νυμφεύσω.
(στ. 810-815)
6. Γάμος - οικογένεια: στ. 639-680 (τεκνοποιία, σχέση γονιού - παιδιού, η σύζυγος)· 654 (τὴν παῖδ᾽ ἐν Ἅιδου τήνδε νυμφεύειν τινί)· 813-5 και 891 (γάμος και θάνατος)· 1204-5 (πρὸς λιθόστρωτον κόρης / νυμφεῖον Ἅιδου κοῖλον εἰσεβαίνομεν)· 1207 (ἀκτέριστον ἀμφὶ παστάδα)· 857-871: όλα ξεκίνησαν από τον γάμο του Οιδίποδα και της Ιοκάστης (Ἰὼ δυσπότμων / γάμων, κασίγνητε, κυρήσας, 869-870), που οδήγησαν τον Πολυνείκη στον θάνατο και την Αντιγόνη στην αγαμία και τον θάνατο (ἀνυμέναιος, 876)· 917-8 (ἄλεκτρον, ἀνυμέναιον, οὔτε του γάμου / μέρος λαχοῦσαν οὔτε παιδείου τροφῆς). Η απουσία διαδόχων δεν θα δώσει συνέχεια στην ενοχή, στ. 1317-8 (ἄλεκτρον, ἀνυμέναιον, οὔτε του γάμου / μέρος λαχοῦσαν οὔτε παιδείου τροφῆς). Τι είναι ο γάμος για τη γυναίκα; (στ. 905- 912· στους στίχους αυτούς η Αντιγόνη επισημαίνει τη σημασία της πατρικής οικογένειας για τη γυναίκα). Τι είναι ο γάμος για τον Κρέοντα; Τι είναι ο γάμος για τον Αίμονα; Κεῖται δὲ νεκρὸς περὶ νεκρῷ, τὰ νυμφικὰ /τέλη λαχὼν δείλαιος εἰν Ἅιδου δόμοις (στ. 1240-1).
7. Καθαρμός - μίασμα: στ. 773-780, 885-890 (το σχέδιο για τον εγκλεισμό της Αντιγόνης στο σπήλαιο, ώστε να μην μιανθεί η πόλις -μυκηναϊκός τάφος [και στ. 848, 885-6, 1204-5:πρὸς λιθόστρωτον κόρης / νυμφεῖον Ἅιδου κοῖλον εἰσεβαίνομεν]· θρησκευτικά προσχήματα αλλά και αντιφατικότητα θρησκευτική· η ίδια αντιφατικότητα και στους στ. 1039-1044, όπου ο Κρέων στον Τειρεσία επαναλαμβάνει την απόφασή του να μην ταφεί ο νεκρός, ακόμη και αν τον «αρπάξουν οι αετοί του Δία να τον φέρουν βορά στους θρόνους του», χωρίς να υπάρχει κίνδυνος να μιανθούν οι θεοί. Στ. 1080-3: ο Τειρεσίας για τον άταφο νεκρό ως μίασμα. Στ. 844-5: νερά της Δίρκης, άλσος της Θήβας. Στ. 1142: έκκληση στον Διόνυσο να έρθει στη Θήβα με το καθαρτήριο πόδι του. Στ. 1284-6 Ἰὼ ἰὼ δυσκάθαρτος Ἅιδου λιμήν, / τί μ᾽ ἄρα τί μ᾽ ὀλέκεις;
8. Γιορτές, Ε' στάσιμο στ. 1146-53: διονυσιακές γιορτές.
9. Άλλα τελετουργικά: 1184-5: Η Ευρυδίκη ικετήριες ευχές στην Παλλάδα. 1230: ο Κρέων ως ικέτης στον Αίμονα. 1191: υπαινιγμός στην ανθρωποθυσία του Μεγαρέα.
10. Μαντεία: στ. 998: Οιωνοσκοπία, πυρομαντεία. 1016: βωμοί, ἐσχάραι. 1064-1086: ο Τειρεσίας για τις συνέπειες των αποφάσεων του Κρέοντα («νεκρός από τα σπλάχνα σου»).
11. Αναφορά σε θεούς:
α) Α' Στάσιμο[20]: Δίας, Βάκχος, Νίκη, Ήφαιστος, Άρης. Η δεύτερη αντιστροφή κλείνει με επίκληση στον Βάκχο για ολονύκτιους χορούς (στ. 147-153).
β) Ο Κρέων (162): με τυπική θεοσέβεια αποδίδει τη νίκη στους θεούς.
γ) στ. 265: Όρκος στους θεούς (Φύλακες), στ. 305, 758 (Κρέων: πεισματικός όρκος).
δ) στ. 278: θεήλατον (ο χορός για την ταφή μετά τη ρήση του Φύλακα).
ε) στ. 368: θεῶν τ᾽ ἔνορκον δίκαν.
στ) στ. 450-1: Ζεὺς, Δίκη (ἡ ξύνοικος τῶν κάτω θεῶν Δίκη) (Αντιγόνη).
ζ) στ. 487: Ζεὺς Ἓρκειος (Κρέων: ακόμη κι αν ο παραβάτης ήταν από την οικογένεια, θα υφίστατο την τιμωρία), 658-9: Ζεὺς ξύναιμος (Κρέων).
η) στ. 308, 519, 542, 575, 581, 654, 777, 780, 823, 911, 1075, 1205, 1241, 1284: Άιδης (Πλούτων και Ενοδία θεά, 1200).
θ) στ. 123, 1007: Ήφαιστος (μετωνυμία -αντί της φωτιάς).
ι) 1075: Ερινύες Άιδου και θεών· 1103-4: συντέμνουσι γὰρ / θεῶν ποδώκεις τοὺς κακόφρονας βλάβαι.
ια) Ε' Στάσιμο, 1115-54: Διόνυσος, Σεμέλη, Θυιάδες, Κωρύκιαι νύμφαι. Το Ε' Στάσιμο ένας ύμνος στον Διόνυσο, τις σχέσεις του με άλλους θεούς, την πόλη της καταγωγής του με τη σπουδαία καταγωγή, τις περιοχές επιρροής του.
ιβ) 1184: Αθηνά.
12. Μυθολογικά στοιχεία:
α) Στ. 823: Νιόβη· παραλληλισμός του θρήνου των δύο γυναικών.
β) Στ. 944 (στροφή α': Δανάη), 955 (αντιστροφή α': Λυκούργος), 968 (στροφή και αντιστροφή β': Φινέας[21] ). Οι τρεις τελευταίες περιπτώσεις είναι για να φανεί το αναπόδραστο της μοίρας.
γ) Στ. 1039-1044: ο Κρέων επαναλαμβάνει στον Τειρεσία την απόφασή του να μην ταφεί ο νεκρός, ακόμη και αν τον «αρπάξουν οι αετοί του Δία να τον φέρουν βορά στους θρόνους του», κάτι που φέρνει στον νου την αρπαγή του Γανυμήδη από τον Δία.
δ) Στ. 1084-1085: ο Τειρεσίας λέει ότι εξαπέλυσε αλάνθαστα βέλη σαν τοξότης στην καρδιά του Κρέοντα πάνω στον θυμό του θυμίζοντας τον Απόλλωνα τιμωρό της Νιόβης και τον θάνατο των παιδιών της από τα βέλη του (και της Άρτεμης).
ε) Στ. 1155: Κάδμος, Αμφίων
Πάροδος -Στάσιμα
Πάροδος (στ. 100-154): Επινίκιο.
Α' Στάσιμο (στ. 332-375): Ιστορία του πολιτισμού. i) Ναυτιλία, γεωργία, ενσταβλισμός ζώων, εξημέρωση ορισμένων ζώων (οικόσιτα). ii) Γλώσσα, οργάνωση πολιτειών, προφύλαξη από τη φύση (σπίτια, ενδυμασία), ιατρική. iii) Θάνατος; iv) Ηθική (καλό, κακό, δίκαιο). Το κακό ως συνάρτηση της αλόγιστος τόλμης.
Β' Στάσιμο (στ. 582 κ.ε.). Σκέψεις για την ευτυχία του ανθρώπου, για τη δύναμη των θεών και την αδυναμία των ανθρώπων.
Γ' Στάσιμο (στ. 780 κ.ε.): Ο Έρωτας ως δύναμη κοσμογονική. Έρωτας: σύγχυση μυαλού, σύγχυση ηθικών αρχών, αίτιος σύγκρουσης ακόμη και σε όμαιμους.
Δ' Στάσιμο (στ. 1115-54): Ύμνος στον Διόνυσο, στις σχέσεις του με άλλους θεούς, στην πόλη της καταγωγής του, στις περιοχές επιρροής του.
Ερώτημα: Πώς συναρτάται το πρώτο στάσιμο με όσα προηγήθηκαν; Με την ανακοίνωση του θανάτου των δύο αδελφών και την απαγόρευση του Κρέοντα να ταφεί μόνο ο ένας; Αν μείνουμε στο τελευταίο σχόλιό του, ότι το κακό είναι συνάρτηση της αλόγιστης δύναμης, αυτό θα μπορούσε να αφορά τόσο τα δύο αδέλφια που συγκρούστηκαν για την εξουσία όσο και τον ίδιο τον Κρέοντα και την απαγόρευσή του. Εξάλλου, η συνήθεια των ανθρώπων να θάβουν τους νεκρούς τους, και να αποθέτουν στον τάφο τους κτερίσματα, είναι πολύ παλιά. Μήπως, λοιπόν, ο χορός παίρνει ευθύς εξαρχής θέση, εμμέσως πλην σαφώς, απέναντι στην απαγόρευση του Κρέοντα; Μήπως υποδεικνύει ότι αυτή η πράξη συνιστά μια οπισθοδρόμηση στον πολιτισμό, σε εποχές πολύ πριν από όλες εκείνες τις ενέργειες που επέτρεψαν στον άνθρωπο τη μόνιμη εγκατάσταση και τη μετακίνηση πέρα από τις θάλασσες; Αν ισχύει αυτή η υπόθεση, τότε η απόφαση του Κρέοντα συνιστά μια κατεξοχήν αντι-πολιτισμική ενέργεια, αν-ήθικη, αντι-θρησκευτική.
Παράρτημα
Ποιο είναι το κεντρικό πρόσωπο της τραγωδίας; Τα ονόματα
Το όνομα της Αντιγόνης ακούγεται στους στίχους:
· 11, από την Ισμήνη
· 378, από τον Χορό, όταν τη φέρνει ο Φύλακας,
· 629, από τον Χορό,
· 805, από τον Χορό στο στάσιμο για τον έρωτα.
Συνολικά: 4 φορές
Από τον στίχο 943 η Αντιγόνη δεν ξαναεμφανίζεται.
Το όνομα του Κρέοντα ακούγεται στους στίχους:
· 21, 31, 549, 914, από την Αντιγόνη,
· 47, από την Ισμήνη,
· 148, 1098, 1181, από τον Χορό,
· 229 και 385, από τον Φύλακα,
· 1161, 1208, από τον Άγγελο.
Συνολικά: 12 φορές
Πατέρα τον αποκαλεί ο Αίμονας στους στίχους 635, 683, 701 (τρεις φορές).
Είναι παρών από τον στίχο 162 μέχρι το τέλος, στ. 1353.
Έξοχο δείγμα ρητορικού λόγου συνιστά η συνομιλία Αίμονα - Κρέοντα για την τύχη της Αντιγόνης. Ο λόγος των δύο ανδρών είναι πολιτικός και ο καθένας υποστηρίζει τις θέσεις του για το καλό της πόλεως. Ο στόχος τους είναι κοινός, διαφοροποιούνται ως προς τα μέσα.
Κανένας από τους δύο δεν ονομάζει την Αντιγόνη με το όνομά της, και σε αυτή την περίπτωση για διαφορετικούς λόγους ο καθένας. Ο Αίμονας, διπλωματικά, δεν θέλει να ερεθίσει τον πατέρα του· γι' αυτό και την αποκαλεί «αυτή», «γυναίκα», «κόρη». Στην επιλογή του αυτή τον ακολουθεί και ο χορός. Όσο για τον Κρέοντα στα συμφραζόμενα του λόγου του οι ίδιες λέξεις ακούγονται περιφρονητικά.
Ο έρωτας
Στο τρίτο στάσιμο, αμέσως μετά την απόφαση του Κρέοντα να οδηγήσει την Αντιγόνη στον τάφο της και πριν από τον μονόλογο-θρήνο της Αντιγόνης για την τύχη της, ο Χορός τραγουδάει έναν ύμνο στον Έρωτα (στ. 781-805). Η θέση του στάσιμου προκαλεί υπόνοιες για τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να διαβαστεί. Είναι ένας ύμνος χαροποιός; Είναι ένας ύμνος όπου ο Χορός στέκεται διστακτικά απέναντι στη δύναμη του Έρωτα, γιατί ξεσηκώνει τους νέους ανθρώπους, αλλά και τους θεούς, και διαταράσσει τη λογική τους. Σε αυτή την περίπτωση κινδυνεύουν νόμοι και ισχύουσες ηθικές αρχές, όπως ακριβώς το περιγράφει ο Χορός στην αντιστροφή α᾿ Μήπως, λοιπόν, ο Χορός, οι ηλικιωμένοι άνδρες της πόλεως, καταλογίζει στον Έρωτα την ευθύνη για την «επανάσταση» των νέων ανδρών έναντι των «μεγάλων νόμων»; Και για το γεγονός ότι οι νέες κοπέλες καταλαμβάνονται από το συναίσθημα και αυτονομούνται, κάτι που αντιστρατεύεται τις ισχύουσες διατάξεις περί γάμου, τον οποίο αποφασίζουν οι γονείς χωρίς κανένα από τα δύο «συμβαλλόμενα» μέρη να ερωτηθούν;
Θάνατοι
α) στη μάχη: Πολυνείκης, Ετεοκλής (ξίφος)
β) αυτοκτονίες
Ιοκάστη (αγχόνη)
Αντιγόνη (αγχόνη)
Αίμων (ξίφος)
Ευρυδίκη (ξίφος)
Ο θάνατος που ταιριάζει στους άρχοντες είναι το ξίφος, στις αρχόντισσες η αγχόνη. Εξαίρεση αποτελεί η Ευρυδίκη, ο θάνατος της οποίας μοιάζει να συνιστά θυσιαστική πράξη για τον θάνατο του γιου της, σαν σφάγιο και θύμα. Θυμίζουμε ότι όργανο της θυσίας είναι το μαχαίρι, το ξίφος, ή ο πέλεκυς.
Επιβιώνουν: Οιδίπους - Κρέων - Ισμήνη
Μερικά ερωτήματα που οδηγούν στη σκηνική πράξη
Πώς είναι τα σώματα των ηρώων σε συγκεκριμένες στιγμές του έργου; Η στάση τους;
Κρέων
Ο Κρέων στην πρώτη ρήση
Κρέων και Αντιγόνη
Κρέων και Αίμων
Κρέων και Τειρεσίας
Κρέων και Χορός: δέδοικα γὰρ μὴ τοὺς καθεστῶτας νόμους / ἄριστον ᾖ σῴζοντα τὸν βίον τελεῖν (1113-4).
Ο Κρέων στην έξοδο
Αντιγόνη
Η Αντιγόνη πριν την άρνηση της Ισμήνης
Η Αντιγόνη μετά την άρνηση της Ισμήνης
Αντιγόνη - Κρέων
Η Αντιγόνη με τον Χορό πριν να οδηγηθεί στον τάφο της
Η Αντιγόνη μόνη (στ. 941 κ.ε.)
Χορός
Στην τελική εμφάνιση των δύο κεντρικών ηρώων, πριν δηλαδή η Αντιγόνη αποχωρήσει για να εισέλθει στη φυλακή-τάφο, πριν την είσοδο-εξαφάνιση του Κρέοντα στο ανάκτορο μετά τον θάνατο όλων των δικών του ανθρώπων, του γιου, της συζύγου, της νύφης-ανεψιάς.
Μερικά ερωτήματα που οδηγούν στην εν-συναίσθηση
1. Πόσο εύκολο είναι να έχει κανείς απέναντί του μιαν Αντιγόνη; Πόσο εύκολο είναι για την Ισμήνη ή για τον Χορό που υφίστανται τις κατηγορίες της Αντιγόνης για δειλία;[22]
2. Η στάση της Ισμήνης είναι ασυνήθιστη;
3. Τι απασχολεί τον Αίμονα; Το δίκαιο, η πόλις, ο έρωτας;
4. Τι απασχολεί τον Κρέοντα;
4. Η Ευρυδίκη ως γυναίκα όφειλε τη σιωπή απέναντι στις ενέργειες του συζύγου της σε όλη τη διάρκεια του κοινού τους βίου. Η Ευρυδίκη είναι η μάνα που χάνει το παιδί της, το μοναχοπαίδι της. Ποια μπορεί να είναι τα συναισθήματά της για τον Κρέοντα;
5. Έστω ότι ο Αίμων υποτάσσεται στον Κρέοντα. Πώς θα ήταν η υπόλοιπη ζωή;
6. Έστω ότι η Αντιγόνη υποτάσσεται στον Κρέοντα. Πώς θα ήταν η υπόλοιπη ζωή;
7. Πώς στέκονται απέναντι στην αγάπη τα πρόσωπα του έργου; Για παράδειγμα, υπέρτατη αξία για τον Κρέοντα είναι η άσκηση της εξουσίας, για την οποία έχει ένα συγκεκριμένο μοντέλο στο μυαλό του. Πόσο αυτό τον δεσμεύει; Κριτήριο της αγάπης του είναι η πολιτική (αυτή καθορίζει τους εχθρούς και τους φίλους του), για την Αντιγόνη οι δεσμοί.
8. Ποιο είναι τελικά το θέμα της τραγωδίας; Ο έρωτας; Ο γάμος; Ο θάνατος; Η ηθική; Η νομιμότητα; Η οικογένεια; Η γυναίκα και οι παρεκτροπές που προκαλούνται στην κοινωνία από τις παρεμβάσεις της στη νομιμότητα, όπως αυτή ορίζεται κάθε φορά;
Τα ερωτήματα αυτά μπορούν να μεταφερθούν στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων και με βάση αυτά να εξεταστούν πράξεις που θεωρούνται ηρωικές ή αντιηρωικές σε περιόδους κρίσης, όπου διακυβεύονται βασικές αξίες της ζωής, όπως η ελευθερία, η αξιοπρέπεια, το δικαίωμα στην εργασία.
Και μια ηλεκτρονική διεύθυνση
http://www.theatremuseum.gr/antigoni/index.php?option=intro9&level=1&lang=el
Το "Κέντρο Μελέτης & Έρευνας του Ελληνικού Θεάτρου - Θεατρικό Μουσείο" είναι ένας πακτωλός πληροφοριών για τη θεατρική πορεία της κυρίως Ελλάδας και της ελληνικής ομογένειας, διακοσίων περίπου ετών. Ακρογωνιαίος λίθος αυτού του αρχειακού οικοδομήματος είναι η εποποιϊα της αναβίωσης του αρχαίου δράματος στην Ελλάδα από τις αρχές του 19ου αιώνα στις ελληνικές παροικίες και από τα μέσα του 20ου στο νέο ελληνικό κράτος. Επιλέξαμε να παρουσιάσουμε σε αυτή τη διαδικτυακή ενότητα ένα πλήρες σχεδόν εκπαιδευτικό μοντέλο, με μοναδικό άξονα την "ΑΝΤΙΓΟΝΗ" του Σοφοκλή. Οι λόγοι είναι πολλοί:
α. Η "ΑΝΤΙΓΟΝΗ" είναι ένα κείμενο της ευρωπαϊκής φιλοσοφικής, εκπαιδευτικής, ιδεολογικής και πολιτικής κουλτούρας. Έχει απασχολήσει ένα ευρύ φάσμα ερμηνευτικών προσεγγίσεων κορυφαίων στοχαστών.
β. Είναι, επί ενάμιση αιώνα, αμετακίνητο κείμενο της ελληνικής εκπαίδευσης. Γύρω από την εκπαιδευτική του χρήση, έχουν αναπτυχθεί ερμηνευτικά, φιλολογικά, ιδεολογικά, θεατρολογικά, αισθητικά δοκίμια, πραγματείες και εγχειρίδια, βοηθήματα και τυφλοσούρτες.
γ. Είναι πολυμεταφρασμένο, ώστε η μεταφραστική του εποποιΐα είναι και μια παραδειγματική ιστορία της νεοελληνικής γλώσσας στην εξέλιξή της, της υφολογίας και της θεατρικής της αποτελεσματικότητας.
δ. Είναι η πλέον ερμηνευμένη στη σκηνή αρχαία ελληνική τραγωδία, έτσι ώστε και μόνο η παραστασιογραφία της να αποτελεί ανακεφαλαίωση των ερμηνευτικών, σκηνοθετικών σχολών που ευδοκίμησαν στην Ευρώπη και στην Ελλάδα.
ε. Είναι μια τραγωδία που, λόγω της σχολικής της χρήσης, έχει επιλεγεί να παρασταθεί από πολλά σχολεία ως πρακτική εφαρμογή της διδακτικής διαδικασίας.
στ. Έχει εμπνεύσει μεγάλους ξένους δραματουργούς, ώστε να τη διασκευάσουν ή να αντλήσουν από τον μύθο της και τις συγκρούσεις των ιδεών και των ηθών, δημιουργώντας αυτόνομα θεατρικά, χορευτικά και μουσικά έργα.
Το "Κέντρο Μελέτης & Έρευνας του Ελληνικού Θεάτρου - Θεατρικό Μουσείο" διαθέτει μια πληθώρα ντοκουμέντων που αναφέρονται σε αυτές τις ομάδες αρχειακών πηγών. Αναπτύσσοντας αυτό το υλικό στην πληρότητά του, παρέχει στους εκπαιδευτικούς, φοιτητές, διδάκτορες, πανεπιστημιακούς, καθηγητές, μαθητές, δημοσιογράφους και τους θεατρόφιλους την ευκαιρία να συγκροτήσουν εξαντλητική εικόνα να εφοδιαστούν με πολύτιμα στοιχεία, να μεθοδεύσουν προσωπικές μεθοδικές ερμηνείες και να αντλήσουν διδακτικά τεκμήρια.
Στη διάθεση κάθε ενδιαφερόμενου είναι το Αρχείο του Κέντρου για ανάλογη τεκμηρίωση και για τις υπόλοιπες σωζόμενες τραγωδίες, κωμωδίες και σατυρικά δράματα, την θεωρητική τους υποδομή, τη μεταφραστική και κριτική τους περιπέτεια και τη σκηνοθετική τους, ερμηνευτική ιστορία.
ΑΝΑΦΟΡΕΣ
15 Η παράθεση αυτή στηρίζεται στα οκτώ στοιχεία για το στήσιμο μιας στιγμής από μια θεατρική σκηνή αλλά και ενός ολόκληρου θεατρικού έργου, όπως τα δίδαξε ο ηθοποιός Δημήτρης Καταλειφός σε σεμινάριο που διοργάνωσε το Πανελλήνιο Δίκτυο για το Θέατρο στην Εκπαίδευση το 2009.
16 Από αυτή την άποψη, της μη ταφής, ο Αχιλλέας κακοποιεί, όχι συνειδητά και με πρόθεση, τον Πάτροκλο, καθώς δεν αποφασίζει να τον αποχωριστεί. Διότι μόνο η αποτέφρωση ή η ταφή έδιναν τη δυνατότητα στην ψυχή να περάσει στον Άδη (Ψ 72-4) -θυμίζοντας, βέβαια, την περίπτωση του Ελπήνορα στην Οδύσσεια, όπου παρακαλεί τον Οδυσσέα να τον θάψουν (λ 73-80). Στον ύπνο του Αχιλλέα έρχεται η μορφή του Πάτροκλου και τον παρακαλεί να τον θάψει (Ψ 69-92). Η προτροπή του να του δώσει ο Αχιλλέας το χέρι (Ψ 75) είναι η αντίστοιχη δεξίωση στα επιτάφια ανάγλυφα, που δείχνει στοργή και αποχαιρετισμό.
17 Όνειδος αποτελεί η εγκατάλειψη των νεκρών σωμάτων σε σκυλιά, όρνια ή μύγες στην Ιλιάδα. Οι Αργίτες γύρω από το νεκρό σώμα του Σαρπηδόνα παρομοιάζονται με μύγες / που ζουζουνούν στη μάντρα, ολόγυρα στις γαλατοκαρδάρες, / την άνοιξη, καθώς ξεχείλισε στους αρμεγούς το γάλα (Π 641-3), κάτι που υπαινίσσεται την αποσύνθεση του νεκρού. Σε αυτές τις περιπτώσεις, όχι μόνο ατιμάζεται ο νεκρός αλλά και το άταφο σώμα μιαίνει το χώμα. […] κι εκείνος, βάφοντας μ' αίμα τη γη, σαπίζει, / κι όρνια τον περιζώνουν πιότερα παρά μοιρολογήτρες (Λ 394-5). Αυτό γίνεται με τον Πολυνείκη (στ. 408-412).
18 Ένας τρόπος τιμής προς τους νεκρούς είναι ο θρήνος. Στον θρήνο συμμετέχουν μέλη της οικογένειας του νεκρού, είτε της άμεσης όπως στην περίπτωση του Έκτορα, είτε της έμμεσης -οι σύντροφοί του στο στράτευμα-, θεραπαινίδες και αιχμάλωτες. Τον Έκτορα λ.χ. θρηνούν η Ανδρομάχη (Χ 477-514), η Εκάβη (Χ 79-89, 430-6), ο Πρίαμος (Χ 33-76, 416-28), η Ελένη, τόσο για τον θάνατό του αυτόν καθαυτό όσο και για το γεγονός ότι δεν μπορεί να πραγματοποιήσει τις οφειλόμενες νεκρικές τελετές προς αυτόν και γιατί δεν άκουσαν τα τελευταία λόγια του Έκτορα προτού πεθάνει (Χ 82-9, 477-514, Ω 743-5). Η κραυγή της Κασσάνδρας, όταν πρώτη βλέπει από τα τείχη τον Πρίαμο να φέρνει τον νεκρό Έκτορα (Ω 707-18), είναι το σύνθημα για μια σκηνή μεγάλης δραματικής έντασης που θυμίζει τη σκηνή απελπισίας που κυριαρχεί στην Τροία, όταν σκοτώθηκε ο Έκτορας. Αντίστοιχα, η Αντιγόνη βγάζει θρηνητική κραυγή όταν βλέπει ξέσκεπο τον Πολυνείκη (στ. 424), που αποτελεί την εισαγωγή στους πιο τυπικούς θρήνους που ακούγονται (στ. 427). Και στις δύο περιπτώσεις η κραυγή αποτελεί εισαγωγή στους πιο τυπικούς θρήνους που ακούστηκαν όχι μόνο από τα μέλη της οικογένειας (στ. 427) αλλά και από ξένες ή επαγγελματίες μοιρολογήτρες (Ω 720) που τραγουδούν τυπικά τραγούδια θρήνου, ενώ οι γυναίκες συνοδεύουν με κραυγές, όπως οι γυναίκες από το σπίτι του Νέστορα την ώρα που το όργανο της θυσίας έπεφτε στον λαιμό του ζώου που θυσιαζόταν και παρέλυε τα νεύρα του (γ 459-461). Οι γυναίκες της οικογένειας τραγουδούν ανεξάρτητους θρήνους, που πλαισιώνουν τον γενικότερο θρήνο (Ω 718-76), στους οποίους εγκωμιάζουν τις αρετές του νεκρού (ανδρεία, ευσέβεια, καλοσύνη Έκτορα), όπως οι επιτάφιοι λόγοι αργότερα.
19 Ο Ερμής στην εικονογραφία, ο Απόλλωνας στο έπος, επιστατούν στην απομάκρυνση του νεκρού Σαρπηδόνα από τους γιους της Νύχτας, τον Ύπνο και τον Θάνατο. Η Ηώς σηκώνει από το πεδίο της μάχης τον Μέμνονα για να τον παραδώσει στον Ύπνο και τον Θάνατο που θα το μεταφέρουν στη γη των Αιθιόπων για την ταφή.
20 Το πρώτο στάσιμο είναι μια ιλιαδικής σύλληψης πολεμική σκηνή.
21 Ο Φινέας παντρεύτηκε την Κλεοπάτρα, κόρη του Βορρά και της Ωρείθυιας, κόρης της Καλιρρόης και του Ερεχθέα, βασιλιά της Αθήνας. Αυτή την έκλεισε στη φυλακή η δεύτερη σύζυγος του Φινέα Ειδοθέα, κόρη του Κάδμου, η οποία τύφλωσε τους δυο γιους της Κλεοπάτρας (με τη σαΐτα του αργαλειού) και τους έκλεισε σε βραχώδη σπηλιά.
22 Σύμφωνα με τον Χορό η Αντιγόνη ξεπέρασε το ανεκτό (852-6) τηρώντας θεϊκούς νόμους και παραβλέποντας τους ανθρώπινους. Ο Χορός ομολογεί ότι η ευθύνη ξεκινά από τον πατέρα της Οιδίποδα (856), ωστόσο μοιάζει να μην την ανέχεται: Ἔτι τῶν αὐτῶν ἀνέμων αὐταὶ / ψυχῆς ῥιπαὶ τήνδε γ᾽ ἔχουσιν (στ. 929-930) .
ΙΣΜΗΝΗ
Η Ισμήνη είναι περισσότερο γνωστή από την τραγωδία του Σοφοκλή Αντιγόνη, όπου και εμφανίζεται να μην συμπράττει στην απόφαση της αδελφής της να θάψει τον νεκρό τους αδελφό Πολυνείκη από τον φόβο της τιμωρίας. Από άλλες πηγές είναι γνωστό ένα ακόμη επεισόδιο της ζωής της
 |
| Abildgaard, Nicolai (1743-1809), Δανός, σχέδιο, περίπου 1800. Η Ισμήνη και η Αντιγόνη ικετεύουν τον Θησέα να τους επιτρέψει την εγκατάσταση στην Αθήνα. Η μια αδερφή έχει αγκαλιάσει το δεξί πόδι του Θησέα και η άλλη, γονατιστή, εκτείνει ικετευτικά τα χέρια της. Τη σκηνή παρακολουθούν γέροντες της Αθήνας. Εθνική Πινακοθήκη Δανίας, KKSgb3849 |
. Όταν πολιορκούνταν η Θήβα, η Ισμήνη συναντιόταν με τον αγαπημένο της Περικλύμενο ή Θεοκλύμενο, γιο του Ποσειδώνα, στον ναό της Αθηνάς. Εκεί οδήγησε η θεά τον πιο άγριο πολεμιστή των Αργείων, τον Τυδέα, οργισμένη είτε για την ερωτική συνεύρεση του ζεύγους μέσα στον ναό της είτε από μίσος για τον γιο του αντιπάλου της θεού Ποσειδώνα, στην ουσία από μίσος για τον πατέρα του νέου. Ο Τυδέας κατέσφαξε την κόρη και οι Θηβαίοι ονόμασαν την κρήνη στον τόπο όπου χύθηκε το αίμα της Ισμήνης.
Οικογενειακή κατάσταση
Ο Κρέοντας, ήταν γιος του Μενοικέα, σύζυγος της Ευρυδίκης και πατέρας δύο αγοριών, του Αίμονα, του Μενοικέα, και δύο κοριτσιών, της Μεγάρας, που θα γίνει αργότερα η πρώτη σύζυγος του Ηρακλή, και μιας άλλη που δεν παραδίδεται το όνομά της και η οποία θα γίνει σύζυγος του δίδυμου αδελφού του Ηρακλή Ιφικλή.
Εξουσία
Τρεις φορές ανέβηκε στον θρόνο των Θηβών, μία μετά τον θάνατο του Λάιου, μία μετά την απομάκρυνση του Οιδίποδα από τη Θήβα και μέχρι να ενηλικιωθούν τα αγόρια του και μία μετά τον αλληλοσκοτωμό των νόμιμων διαδόχων του θρόνου, γιων του Οιδίποδα, του Ετεοκλή και του Πολυνείκη. Η ανάληψη της εξουσίας από τον ίδιο σε περιόδους κρίσης και ακυβερνησίας για τη Θήβα ήταν φυσικό, καθώς ήταν ο αδελφός της βασίλισσας Ιοκάστης.
Όταν ο Οιδίποδας έλυσε το αίνιγμα που έθετε η Σφίγγα σε όσους πήγαιναν να μπουν ή να βγουν από τη Θήβα, και αφού η πόλη είχε θρηνήσει πολλά θύματα, ένα από τα οποία, σύμφωνα με μια εκδοχή, ήταν και ο γιος του Κρέοντα Αίμονας, παραχώρησε την εξουσία στον λύτη του αινίγματος όπως το είχε διακηρύξει. Μετά την αποκάλυψη της αιμομεικτικής σχέσης του Οιδίποδα με τη μητέρα του και βασίλισσα των Θηβών, ο Οιδίποδας εξορίστηκε, σύμφωνα με χρησμό που πήρε ο απεσταλμένος του στο μαντείο των Δελφών Κρέοντας και τη θέση του ανέλαβε πάλι εκείνος, και ως αδελφός της βασίλισσας και πιο κοντινός συγγενής και ως κηδεμόνας των ανήλικων διαδόχων.
Τον θρόνο ανέλαβαν τα δύο αδέλφια μετά την ενηλικίωσή τους, διαφωνώντας όμως μεταξύ τους για τον χρόνο της παραμονής του καθενός στην εξουσία, ο Πολυνείκης παρέσυρε στρατό από το Άργος εναντίον των Θηβών. Στη διάρκεια της πολιορκίας, ο Τειρεσίας προφήτεψε ότι οι Θηβαίοι θα νικούσαν, αν θυσιαζόταν ο γιος του Κρέοντα Μενοικέας ή Μεγαρέας. Κατά μία εκδοχή τον θυσίασε ο ίδιος, κατά μία άλλη προσπάθησε να τον διαφυλάξει αλλά ο νέος προσφέρθηκε αυτοβούλων και αυτοκτόνησε στον βωμό.
Μετά τον θάνατο των δύο παιδιών του Οιδίποδα, ο Κρέοντας διέταξε την τιμητική ταφή του ενός, του Ετεοκλή, και την ατιμωτική εγκατάλειψη του άλλου, του Πολυνείκη. Για τον λόγο αυτό συγκρούστηκε με την Αντιγόνη, την αδελφή των σκοτωμένων, την οποία ενέκλεισε στον τάφο των Λαβδακιδών για να πεθάνει εκεί μέσα και να μην μολύνει με τον θάνατό της την πόλη των Θηβών. Ο αρραβωνιαστικός της και γιος του Κρέοντα αυτοκτόνησε, όταν τη βρήκε νεκρή μέσα στον τάφο, το ίδιο και η μητέρα του Ευρυδίκη.
Αθηναϊκές πινελιές στον μύθο
Ο Οιδίποδας, εξόριστος και καταδιωκόμενος από τον Κρέοντα, κατέφυγε στην Αθήνα. Όμως, επειδή χρησμός όριζε ότι η Θήβα θα εξασφάλιζε την ευημερία της αν ο Οιδίποδας επέστρεφε, προσπάθησε να τον φέρει πίσω με τη βία, όμως ο Θησέας εμπόδισε την απαγωγή. Μια δεύτερη φορά ο Θησέας παρεμβαίνει, όταν αναγκάζει τον Κρέοντα να επιστρέψει τα σώματα των νεκρών Αργείων στους δικούς τους για να τους θάψουν. Λέγεται μάλιστα ότι τότε τον σκότωσε.
Κρέων και Ηρακλής
Από ευγνωμοσύνη στον μεγάλο Βοιωτό ήρωα Ηρακλή, γιατί απάλλαξε την πόλη από φόρο που είχε επιβάλει στη Θήβα ο Εργίνος του Ορχομενού, ο Κρέων του έδωσε την πρωτότοκη κόρη του Μεγάρα και τη μικρότερη αδελφή της στον Ιφικλή, δίδυμο αδελφό του Ηρακλή.
Κρέων και Αμφιτρύων
Ο Κρέων πήρε μέρος στην εκστρατεία του Αμφιτρύωνα εναντίον των Τηλεβόων, αφού πρώτα του επέβαλε για εξαγνισμό, από φόνο που είχε κάνει χωρίς τη θέλησή του, να κυνηγήσει και να σκοτώσει την αλεπού του όρους Τευμησσού που κατέστρεφε τη χώρα των Θηβών.
Σύζυγος του Κρέοντα και μητέρα του Αίμονα και του Μεγαρέα (Σοφοκλής) ή Μενοικέα (Απολλόδωρος). Αυτοκτόνησε με σπαθί, μη αντέχοντας την είδηση του θανάτου του γιου της πάνω στο σώμα της νεκρής Αντιγόνης. Η επιλογή της Ευρυδίκης να αυτοκτονήσει με σπαθί κατ' εξαίρεση από τη συνήθεια που υπήρχε οι αρχόντισσες να απαγχονίζονται θυμίζει πράξη θυσιαστική, πόσο μάλλον που η αυτοκτονία έγινε μπροστά σε βωμό: Με κοφτερό μαχαίρι μπρος απ' το βωμό, έσβησ' ο κόσμος γύρω από τα μάτια της (Σοφ., Αντ 1301-1302, μετ. Ι. Ν. Γρυπάρης)
Γιος του Κρέοντα και της Ευρυδίκης.
1. Σύμφωνα με μια παραλλαγή ήταν ένα από τα θύματα της Σφίγγας, και ο Κρέοντας, προκειμένου να εκδικηθεί τον θάνατό του, διακήρυξε ότι όποιος σκότωνε το τέρας θα του παρέδιδε την εξουσία στη Θήβα.
2. Σύμφωνα με τη σοφόκλεια εκδοχή στην τραγωδία Αντιγόνη, ήταν αρραβωνιαστικός της Αντιγόνης και αυτοκτόνησε πάνω στο νεκρό της σώμα, όταν εκείνη κρεμάστηκε μόνη της στον τάφο όπου την είχε κλείσει ο Κρέοντας εξαιτίας της παραβατικής συμπεριφοράς της να θάψει τον αδελφό της Πολυνείκη παρά την απαγόρευσή του. Πριν, όμως, αυτοκτονήσει, είχε κινηθεί απειλητικά εναντίον του πατέρα του:
ΑΓΓΕΛΟΣ
κι έπειτα […]
κινήσαμε για την πετροχτισμένη
βραχοσπηλιά, που ήταν κλεισμένη η κόρη,
η νύφη του Άδη, όταν από μακρυά
μια φωνή κάποιος άκουσε να σκούζη
σπαραχτικά απ' το μέρος του άκλαφτου
του τάφου κι ευτύς τρέχει και το λέει
στoν Κρέοντα, και καθώς εκείνος φτάνει
όλο και πιο κοντά, χτυπάει τ' αυτί του
αξεδιάλυτος βόγγος πικρού θρήνου·
κι ευτύς ξεσπάει στενάζοντας σε λόγια
κακοθρήνητα: «Ωιμένα συφορά μου,
μην είμαι αράγε μάντης; μήπως είναι
αυτός ο πιο δυστυχισμένος δρόμος
πόκαμα ως τώρα; του παιδιού μου ακούω
τη φωνούλα μα τρέξετ' εσείς, δούλοι,
γρήγορα πιο κοντά, γύρω στον τάφο,
τραβήχτε από το πρόχωμα την πέτρα
που του φράζει την είσοδο και μπήτε
ως μέσα μέσα στο άνοιγμα, να δήτε
αν ειν' του Αίμονα η φωνή που ακούω,
ή με γελούνε οι θεοί.» Και μεις έτσι όπως
μας πρόσταξε βαρύθυμος ο αφέντης,
μπαίνομε και τι βλέπομε; στο βάθος
του τάφου μέσα κρεμασμένη εκείνη
με γύρω στο λαιμό θηλειά στριμμένη
απ' τη δίμιτη ζώστρα της και κείνον
να την κρατάη απ' τη μέση της πεσμένος
πάνω της σα χαμένος και να σκούζη
και να θρηνή το νεκρό του το ταίρι,
του πατέρα του τα έργα και το γάμο
τον άτυχό του· μα καθώς τον βλέπει
ο Κρέοντας, μ' ένα βαθύ βόγγο τρέχει
θρηνώντας μέσα, προχωρεί κοντά του
και του κράζει: «Ταλαίπωρε, τι πράμα
είν' αυτό πόχεις κάμη; τι έχεις βάλη
στο νου σου; από τι πας και χάνεσαι έτσι;
έβγα έξω, γυιε μου, έβγα σε ξορκίζω.»
Μα ρίχνοντάς του άγριες ματιές εκείνος
τον έφτυσε στο πρόσωπο και δίχως
ούτε λέξη να πη, τραβάει απ' τη θήκη
το δίκοπο σπαθί του, μα ο πατέρας
φεύγοντας ρίχτηκ' έξω να γλυτώση
και καθώς δεν τον πέτυχε, ώργισμένος
με τον εαυτό του, ο άμοιρος, έτσι ως ήταν
τέντωσε πίσω το κορμί και μπήγει
το σπαθί του ως τη μέση στα πλευρά του·
και ενώ ανάσαινε ακόμα, παίρνει μέσα
στ' αδρανισμένα χέρια του την κόρη
κι αγκομαχώντας ξετινάζει βρύση
το αίμα του στάλες κόκκινες απάνω
στ' άσπρο το μάγουλό της, ως που μένει
νεκρός απάνω στη νεκρή· και του έλαχ' έτσι
στον Άδη καν, ο δόλιος, να γιορτάση
τους γάμους του, παράδειγμα στον κόσμο,
πως άλλο πιο μεγάλο δεν υπάρχει
στον άνθρωπο κακό απ' την ακρισία.
(Σοφ., Αντ 1204-1243, μετ. Ι. Ν. Γρυπάρης·)
3. Σύμφωνα με τη χαμένη τραγωδία του Ευριπίδη Αντιγόνη, ο Αίμονας αγάπησε την κόρη, την παντρεύτηκε και απέκτησαν ένα γιο, τον Μαίονα.
Γιος του Κρέοντα και της Ευρυδίκης. Σύμφωνα με τον Απολλόδωρο, όταν οι Αργείοι επιτέθηκαν στη Θήβα ύστερα από παρότρυνση και αίτημα του Θηβαίου Πολυνείκη ο μάντης Τειρεσίας έδωσε χρησμό στους Θηβαίους ότι θα νικήσουν αν ο Μενοικέας, ο γιος του Κρέοντα, προσφέρει τον εαυτό του θυσία στον Άρη. Ο Κρέοντας προσπάθησε να διαφυλάξει τον γιο του ζητώντας του να φύγει από την πόλη, χωρίς όμως να του εξηγήσει την αιτία. Όμως ο Μενοικέας έμαθε την αλήθεια και προσφέρθηκε να θυσιαστεί αυτοβούλως από το ίδιο του το χέρι μπροστά στις πύλες της πόλης (Ευριπίδη, Φοίνισσες). Άλλοι παραδίδουν ότι τον θυσίασε ο ίδιος ο Κρέοντας ή ότι τον έφαγε η Σφίγγα.
Κοντά στον τάφο του μονομάχησαν οι δυο γιοι του Οιδίποδα, ο Πολυνείκης και ο Ετεοκλής. Και πάνω σ' αυτόν φύτρωσε μια ροδιά με καρπούς κατακόκκινους σαν το αίμα.
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
1 Το γενεαλογικό αυτό δέντρο μπορεί κανείς να το ακούσει από την Ελένη Χατζηαργύρη / Ιοκάστη στον πρόλογο της τραγωδίας Φοίνισσες του Ευριπίδη, σε σκηνοθεσία Αλέξη Μινωτή (Εθνικό Θέατρο, 1978). Βλ. και http://www.nt-archive.gr/viewsounds.aspx?playID=670&soundFile=0216-01-01. Βλ. και http://boeotia.ehw.gr/forms/fLemmaBodyExtended.aspx?lemmaid=12921&boithimata_State=&kefalaia_State=#chapter_2
2 Η λέξη παραπέμπει στην ονομασία της Κυ(μ)βέλης, Μεγάλης Μητέρας των θεών.
3 Η λέξη «εὐφημῶ» σημαίνει μεταχειρίζομαι λέξεις ευοίωνες, αποφεύγω κάθε δυσοίωνη λέξη, κάτι που απαιτούνταν στις ιερές τελετές . επειδή όμως η σιωπή ήταν το ασφαλέστερο μέσο για να αποφύγει κανείς τις δυσοίωνες λέξεις, η λέξη σημαίνει επίσης τηρώ θρησκευτική σιωπή. Η προστακτική «εὐφήμει», «εὐφημεῖτε», σημαίνει σιγάτε, σιωπή. Θα μπορούσαν δηλαδή οι θεοί εκείνη την ώρα να είχαν σιωπήσει. Επειδή όμως το όλο σκηνικό του γάμου χαρακτηρίζεται από κίνηση, με την ανταλλαγή των δώρων και τη μουσική, θεωρώ ότι η ιερή σιωπή στο επίπεδο των λόγων δεν συνάδει με τη θεϊκή μουσική. Γι' αυτό και απέδωσα τη λέξη με την πρώτη της σημασία.
4 Σύμφωνα με άλλη παραλλαγή η επιθυμία της Ιοκάστης να αποκτήσει παιδιά την έκανε να μεθύσει τον Λάιο και να τον παρασύρει στην αγκαλιά της. Αισχύλος και Ευριπίδης παραδίδουν ότι ο χρησμός μάλλον δόθηκε πριν από τη σύλληψη του παιδιού. Στον Σοφοκλή δεν είναι σαφές αν δόθηκε όταν η Ιοκάστη κυοφορούσε ήδη τον Οιδίποδα.
5 Θα πέθαινε από πείνα, το κρύο ή από τα άγρια θηρία.
6 Στην ουσία ο Λάιος πέρασε από τις τρύπες που είχαν δημιουργήσει οι περόνες χρυσούς χαλκάδες και του έδεσε μαζί τα δυο πόδια.
7 Για τη σοφόκλεια εκδοχή βλ. λήμμα Οδίπους, Ο φόνος του πατέρα.
8 Σύμφωνα με άλλη παραλλαγή η επιθυμία της Ιοκάστης να αποκτήσει παιδιά την έκανε να μεθύσει τον Λάιο και να τον παρασύρει στην αγκαλιά της. Αισχύλος και Ευριπίδης παραδίδουν ότι ο χρησμός μάλλον δόθηκε πριν από τη σύλληψη του παιδιού. Στον Σοφοκλή δεν είναι σαφές αν δόθηκε όταν η Ιοκάστη κυοφορούσε ήδη τον Οιδίποδα.
9 Θα πέθαινε από πείνα, το κρύο ή από τα άγρια θηρία.
10 Στην ουσία ο Λάιος πέρασε από τις τρύπες που είχαν δημιουργήσει οι περόνες χρυσούς χαλκάδες και του έδεσε μαζί τα δυο πόδια.
11 Για τη σοφόκλεια εκδοχή βλ. λήμμα Οδίπους, Ο φόνος του πατέρα.
12 Ηellmut Flashar, «Οιδίπους Τύραννος-δράμα και θεωρία», Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστήμιου Αθηνών, τομ. 25 (1974-1977), σελ.186-201.
13 Σύμφωνα με τον θρησκειολόγο Ρενέ Ζιράρ: «Η συμπεριφορά των ανθρώπων προσδιορίζεται όχι από εκείνο που συνέβη πραγματικά αλλά από τον τρόπο που αυτοί ερμήνευσαν το συμβάν. Η ερμηνεία μεταμορφώνει το θύμα σε κάτι ριζικά αλλότριο και υπερβατικό της κοινότητας. Η κοινότητα ανήκει στο θύμα αλλά το θύμα δεν ανήκει στην κοινότητα. Κατά κανόνα, λοιπόν, το θύμα θα εμφανίζεται ως εξωχώριο μάλλον παρά επιχώριο» (Ρενέ Ζιράρ, Κεκρυμμένα από καταβολής. Μετ. Κ. Ι. Γκότσης. Αθήνα: Γ. Α. Κουρής Α.Ε., 1994, σ. 105).
14 C. Levi-Strauss, Structural Anthropology, New York, 1963, κυρίως 229 κ.ε.
15 Η παράθεση αυτή στηρίζεται στα οκτώ στοιχεία για το στήσιμο μιας στιγμής από μια θεατρική σκηνή αλλά και ενός ολόκληρου θεατρικού έργου, όπως τα δίδαξε ο ηθοποιός Δημήτρης Καταλειφός σε σεμινάριο που διοργάνωσε το Πανελλήνιο Δίκτυο για το Θέατρο στην Εκπαίδευση το 2009.
16 Από αυτή την άποψη, της μη ταφής, ο Αχιλλέας κακοποιεί, όχι συνειδητά και με πρόθεση, τον Πάτροκλο, καθώς δεν αποφασίζει να τον αποχωριστεί. Διότι μόνο η αποτέφρωση ή η ταφή έδιναν τη δυνατότητα στην ψυχή να περάσει στον Άδη (Ψ 72-4) -θυμίζοντας, βέβαια, την περίπτωση του Ελπήνορα στην Οδύσσεια, όπου παρακαλεί τον Οδυσσέα να τον θάψουν (λ 73-80). Στον ύπνο του Αχιλλέα έρχεται η μορφή του Πάτροκλου και τον παρακαλεί να τον θάψει (Ψ 69-92). Η προτροπή του να του δώσει ο Αχιλλέας το χέρι (Ψ 75) είναι η αντίστοιχη δεξίωση στα επιτάφια ανάγλυφα, που δείχνει στοργή και αποχαιρετισμό.
17 Όνειδος αποτελεί η εγκατάλειψη των νεκρών σωμάτων σε σκυλιά, όρνια ή μύγες στην Ιλιάδα. Οι Αργίτες γύρω από το νεκρό σώμα του Σαρπηδόνα παρομοιάζονται με μύγες / που ζουζουνούν στη μάντρα, ολόγυρα στις γαλατοκαρδάρες, / την άνοιξη, καθώς ξεχείλισε στους αρμεγούς το γάλα (Π 641-3), κάτι που υπαινίσσεται την αποσύνθεση του νεκρού. Σε αυτές τις περιπτώσεις, όχι μόνο ατιμάζεται ο νεκρός αλλά και το άταφο σώμα μιαίνει το χώμα. […] κι εκείνος, βάφοντας μ' αίμα τη γη, σαπίζει, / κι όρνια τον περιζώνουν πιότερα παρά μοιρολογήτρες (Λ 394-5). Αυτό γίνεται με τον Πολυνείκη (στ. 408-412).
18 Ένας τρόπος τιμής προς τους νεκρούς είναι ο θρήνος. Στον θρήνο συμμετέχουν μέλη της οικογένειας του νεκρού, είτε της άμεσης όπως στην περίπτωση του Έκτορα, είτε της έμμεσης -οι σύντροφοί του στο στράτευμα-, θεραπαινίδες και αιχμάλωτες. Τον Έκτορα λ.χ. θρηνούν η Ανδρομάχη (Χ 477-514), η Εκάβη (Χ 79-89, 430-6), ο Πρίαμος (Χ 33-76, 416-28), η Ελένη, τόσο για τον θάνατό του αυτόν καθαυτό όσο και για το γεγονός ότι δεν μπορεί να πραγματοποιήσει τις οφειλόμενες νεκρικές τελετές προς αυτόν και γιατί δεν άκουσαν τα τελευταία λόγια του Έκτορα προτού πεθάνει (Χ 82-9, 477-514, Ω 743-5). Η κραυγή της Κασσάνδρας, όταν πρώτη βλέπει από τα τείχη τον Πρίαμο να φέρνει τον νεκρό Έκτορα (Ω 707-18), είναι το σύνθημα για μια σκηνή μεγάλης δραματικής έντασης που θυμίζει τη σκηνή απελπισίας που κυριαρχεί στην Τροία, όταν σκοτώθηκε ο Έκτορας. Αντίστοιχα, η Αντιγόνη βγάζει θρηνητική κραυγή όταν βλέπει ξέσκεπο τον Πολυνείκη (στ. 424), που αποτελεί την εισαγωγή στους πιο τυπικούς θρήνους που ακούγονται (στ. 427). Και στις δύο περιπτώσεις η κραυγή αποτελεί εισαγωγή στους πιο τυπικούς θρήνους που ακούστηκαν όχι μόνο από τα μέλη της οικογένειας (στ. 427) αλλά και από ξένες ή επαγγελματίες μοιρολογήτρες (Ω 720) που τραγουδούν τυπικά τραγούδια θρήνου, ενώ οι γυναίκες συνοδεύουν με κραυγές, όπως οι γυναίκες από το σπίτι του Νέστορα την ώρα που το όργανο της θυσίας έπεφτε στον λαιμό του ζώου που θυσιαζόταν και παρέλυε τα νεύρα του (γ 459-461). Οι γυναίκες της οικογένειας τραγουδούν ανεξάρτητους θρήνους, που πλαισιώνουν τον γενικότερο θρήνο (Ω 718-76), στους οποίους εγκωμιάζουν τις αρετές του νεκρού (ανδρεία, ευσέβεια, καλοσύνη Έκτορα), όπως οι επιτάφιοι λόγοι αργότερα.
19 Ο Ερμής στην εικονογραφία, ο Απόλλωνας στο έπος, επιστατούν στην απομάκρυνση του νεκρού Σαρπηδόνα από τους γιους της Νύχτας, τον Ύπνο και τον Θάνατο. Η Ηώς σηκώνει από το πεδίο της μάχης τον Μέμνονα για να τον παραδώσει στον Ύπνο και τον Θάνατο που θα το μεταφέρουν στη γη των Αιθιόπων για την ταφή.
20 Το πρώτο στάσιμο είναι μια ιλιαδικής σύλληψης πολεμική σκηνή.
21 Ο Φινέας παντρεύτηκε την Κλεοπάτρα, κόρη του Βορρά και της Ωρείθυιας, κόρης της Καλιρρόης και του Ερεχθέα, βασιλιά της Αθήνας. Αυτή την έκλεισε στη φυλακή η δεύτερη σύζυγος του Φινέα Ειδοθέα, κόρη του Κάδμου, η οποία τύφλωσε τους δυο γιους της Κλεοπάτρας (με τη σαΐτα του αργαλειού) και τους έκλεισε σε βραχώδη σπηλιά.
22 Σύμφωνα με τον Χορό η Αντιγόνη ξεπέρασε το ανεκτό (852-6) τηρώντας θεϊκούς νόμους και παραβλέποντας τους ανθρώπινους. Ο Χορός ομολογεί ότι η ευθύνη ξεκινά από τον πατέρα της Οιδίποδα (856), ωστόσο μοιάζει να μην την ανέχεται: Ἔτι τῶν αὐτῶν ἀνέμων αὐταὶ / ψυχῆς ῥιπαὶ τήνδε γ᾽ ἔχουσιν (στ. 929-930) .
23 Το απόσπασμα στη διεύθυνση http://www.greek-language.gr/greekLang/ancient_greek/tools/corpora/anthology/content.html?t=562&m=1&pane=trans. Εδώ το παραθέτουμε με υπογραμμισμένες τις λέξεις που μας ενδιαφέρουν.
ΚΡΕΩΝ
Οικογενειακή κατάσταση
Ο Κρέοντας, ήταν γιος του Μενοικέα, σύζυγος της Ευρυδίκης και πατέρας δύο αγοριών, του Αίμονα, του Μενοικέα, και δύο κοριτσιών, της Μεγάρας, που θα γίνει αργότερα η πρώτη σύζυγος του Ηρακλή, και μιας άλλη που δεν παραδίδεται το όνομά της και η οποία θα γίνει σύζυγος του δίδυμου αδελφού του Ηρακλή Ιφικλή.
 |
Αρχαιοελληνικό ακροατήριο παρακολουθεί την παράσταση "Αντιγόνη" του Σοφοκλή. Moore, Albert Joseph, 1867, τέμπερα σε καμβά. Victoria and Albert Museum, 249-1902 |
Εξουσία
Τρεις φορές ανέβηκε στον θρόνο των Θηβών, μία μετά τον θάνατο του Λάιου, μία μετά την απομάκρυνση του Οιδίποδα από τη Θήβα και μέχρι να ενηλικιωθούν τα αγόρια του και μία μετά τον αλληλοσκοτωμό των νόμιμων διαδόχων του θρόνου, γιων του Οιδίποδα, του Ετεοκλή και του Πολυνείκη. Η ανάληψη της εξουσίας από τον ίδιο σε περιόδους κρίσης και ακυβερνησίας για τη Θήβα ήταν φυσικό, καθώς ήταν ο αδελφός της βασίλισσας Ιοκάστης.
Όταν ο Οιδίποδας έλυσε το αίνιγμα που έθετε η Σφίγγα σε όσους πήγαιναν να μπουν ή να βγουν από τη Θήβα, και αφού η πόλη είχε θρηνήσει πολλά θύματα, ένα από τα οποία, σύμφωνα με μια εκδοχή, ήταν και ο γιος του Κρέοντα Αίμονας, παραχώρησε την εξουσία στον λύτη του αινίγματος όπως το είχε διακηρύξει. Μετά την αποκάλυψη της αιμομεικτικής σχέσης του Οιδίποδα με τη μητέρα του και βασίλισσα των Θηβών, ο Οιδίποδας εξορίστηκε, σύμφωνα με χρησμό που πήρε ο απεσταλμένος του στο μαντείο των Δελφών Κρέοντας και τη θέση του ανέλαβε πάλι εκείνος, και ως αδελφός της βασίλισσας και πιο κοντινός συγγενής και ως κηδεμόνας των ανήλικων διαδόχων.
Τον θρόνο ανέλαβαν τα δύο αδέλφια μετά την ενηλικίωσή τους, διαφωνώντας όμως μεταξύ τους για τον χρόνο της παραμονής του καθενός στην εξουσία, ο Πολυνείκης παρέσυρε στρατό από το Άργος εναντίον των Θηβών. Στη διάρκεια της πολιορκίας, ο Τειρεσίας προφήτεψε ότι οι Θηβαίοι θα νικούσαν, αν θυσιαζόταν ο γιος του Κρέοντα Μενοικέας ή Μεγαρέας. Κατά μία εκδοχή τον θυσίασε ο ίδιος, κατά μία άλλη προσπάθησε να τον διαφυλάξει αλλά ο νέος προσφέρθηκε αυτοβούλων και αυτοκτόνησε στον βωμό.
Μετά τον θάνατο των δύο παιδιών του Οιδίποδα, ο Κρέοντας διέταξε την τιμητική ταφή του ενός, του Ετεοκλή, και την ατιμωτική εγκατάλειψη του άλλου, του Πολυνείκη. Για τον λόγο αυτό συγκρούστηκε με την Αντιγόνη, την αδελφή των σκοτωμένων, την οποία ενέκλεισε στον τάφο των Λαβδακιδών για να πεθάνει εκεί μέσα και να μην μολύνει με τον θάνατό της την πόλη των Θηβών. Ο αρραβωνιαστικός της και γιος του Κρέοντα αυτοκτόνησε, όταν τη βρήκε νεκρή μέσα στον τάφο, το ίδιο και η μητέρα του Ευρυδίκη.
 |
| Ο Κρέοντας προσπαθεί να απομακρύνει την Αντιγόνη από τον Οιδίποδα, ο οποίος με τη σειρά του προσπαθεί να την συγκρατήσει κοντά του.Σχέδιο του John Flaxman, 1755-1826. Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, 1888,0503.34 © Trustees of the British Museum |
Ο Οιδίποδας, εξόριστος και καταδιωκόμενος από τον Κρέοντα, κατέφυγε στην Αθήνα. Όμως, επειδή χρησμός όριζε ότι η Θήβα θα εξασφάλιζε την ευημερία της αν ο Οιδίποδας επέστρεφε, προσπάθησε να τον φέρει πίσω με τη βία, όμως ο Θησέας εμπόδισε την απαγωγή. Μια δεύτερη φορά ο Θησέας παρεμβαίνει, όταν αναγκάζει τον Κρέοντα να επιστρέψει τα σώματα των νεκρών Αργείων στους δικούς τους για να τους θάψουν. Λέγεται μάλιστα ότι τότε τον σκότωσε.
Κρέων και Ηρακλής
Από ευγνωμοσύνη στον μεγάλο Βοιωτό ήρωα Ηρακλή, γιατί απάλλαξε την πόλη από φόρο που είχε επιβάλει στη Θήβα ο Εργίνος του Ορχομενού, ο Κρέων του έδωσε την πρωτότοκη κόρη του Μεγάρα και τη μικρότερη αδελφή της στον Ιφικλή, δίδυμο αδελφό του Ηρακλή.
Κρέων και Αμφιτρύων
Ο Κρέων πήρε μέρος στην εκστρατεία του Αμφιτρύωνα εναντίον των Τηλεβόων, αφού πρώτα του επέβαλε για εξαγνισμό, από φόνο που είχε κάνει χωρίς τη θέλησή του, να κυνηγήσει και να σκοτώσει την αλεπού του όρους Τευμησσού που κατέστρεφε τη χώρα των Θηβών.
ΕΥΡΥΔΙΚΗ
Σύζυγος του Κρέοντα και μητέρα του Αίμονα και του Μεγαρέα (Σοφοκλής) ή Μενοικέα (Απολλόδωρος). Αυτοκτόνησε με σπαθί, μη αντέχοντας την είδηση του θανάτου του γιου της πάνω στο σώμα της νεκρής Αντιγόνης. Η επιλογή της Ευρυδίκης να αυτοκτονήσει με σπαθί κατ' εξαίρεση από τη συνήθεια που υπήρχε οι αρχόντισσες να απαγχονίζονται θυμίζει πράξη θυσιαστική, πόσο μάλλον που η αυτοκτονία έγινε μπροστά σε βωμό: Με κοφτερό μαχαίρι μπρος απ' το βωμό, έσβησ' ο κόσμος γύρω από τα μάτια της (Σοφ., Αντ 1301-1302, μετ. Ι. Ν. Γρυπάρης)
ΑΙΜΩΝ
Γιος του Κρέοντα και της Ευρυδίκης.
1. Σύμφωνα με μια παραλλαγή ήταν ένα από τα θύματα της Σφίγγας, και ο Κρέοντας, προκειμένου να εκδικηθεί τον θάνατό του, διακήρυξε ότι όποιος σκότωνε το τέρας θα του παρέδιδε την εξουσία στη Θήβα.
2. Σύμφωνα με τη σοφόκλεια εκδοχή στην τραγωδία Αντιγόνη, ήταν αρραβωνιαστικός της Αντιγόνης και αυτοκτόνησε πάνω στο νεκρό της σώμα, όταν εκείνη κρεμάστηκε μόνη της στον τάφο όπου την είχε κλείσει ο Κρέοντας εξαιτίας της παραβατικής συμπεριφοράς της να θάψει τον αδελφό της Πολυνείκη παρά την απαγόρευσή του. Πριν, όμως, αυτοκτονήσει, είχε κινηθεί απειλητικά εναντίον του πατέρα του:
ΑΓΓΕΛΟΣ
κι έπειτα […]
κινήσαμε για την πετροχτισμένη
βραχοσπηλιά, που ήταν κλεισμένη η κόρη,
η νύφη του Άδη, όταν από μακρυά
μια φωνή κάποιος άκουσε να σκούζη
σπαραχτικά απ' το μέρος του άκλαφτου
του τάφου κι ευτύς τρέχει και το λέει
στoν Κρέοντα, και καθώς εκείνος φτάνει
όλο και πιο κοντά, χτυπάει τ' αυτί του
αξεδιάλυτος βόγγος πικρού θρήνου·
κι ευτύς ξεσπάει στενάζοντας σε λόγια
κακοθρήνητα: «Ωιμένα συφορά μου,
μην είμαι αράγε μάντης; μήπως είναι
αυτός ο πιο δυστυχισμένος δρόμος
πόκαμα ως τώρα; του παιδιού μου ακούω
τη φωνούλα μα τρέξετ' εσείς, δούλοι,
γρήγορα πιο κοντά, γύρω στον τάφο,
τραβήχτε από το πρόχωμα την πέτρα
που του φράζει την είσοδο και μπήτε
ως μέσα μέσα στο άνοιγμα, να δήτε
αν ειν' του Αίμονα η φωνή που ακούω,
ή με γελούνε οι θεοί.» Και μεις έτσι όπως
μας πρόσταξε βαρύθυμος ο αφέντης,
μπαίνομε και τι βλέπομε; στο βάθος
του τάφου μέσα κρεμασμένη εκείνη
με γύρω στο λαιμό θηλειά στριμμένη
απ' τη δίμιτη ζώστρα της και κείνον
να την κρατάη απ' τη μέση της πεσμένος
πάνω της σα χαμένος και να σκούζη
και να θρηνή το νεκρό του το ταίρι,
του πατέρα του τα έργα και το γάμο
τον άτυχό του· μα καθώς τον βλέπει
ο Κρέοντας, μ' ένα βαθύ βόγγο τρέχει
θρηνώντας μέσα, προχωρεί κοντά του
και του κράζει: «Ταλαίπωρε, τι πράμα
είν' αυτό πόχεις κάμη; τι έχεις βάλη
στο νου σου; από τι πας και χάνεσαι έτσι;
έβγα έξω, γυιε μου, έβγα σε ξορκίζω.»
Μα ρίχνοντάς του άγριες ματιές εκείνος
τον έφτυσε στο πρόσωπο και δίχως
ούτε λέξη να πη, τραβάει απ' τη θήκη
το δίκοπο σπαθί του, μα ο πατέρας
φεύγοντας ρίχτηκ' έξω να γλυτώση
και καθώς δεν τον πέτυχε, ώργισμένος
με τον εαυτό του, ο άμοιρος, έτσι ως ήταν
τέντωσε πίσω το κορμί και μπήγει
το σπαθί του ως τη μέση στα πλευρά του·
και ενώ ανάσαινε ακόμα, παίρνει μέσα
στ' αδρανισμένα χέρια του την κόρη
κι αγκομαχώντας ξετινάζει βρύση
το αίμα του στάλες κόκκινες απάνω
στ' άσπρο το μάγουλό της, ως που μένει
νεκρός απάνω στη νεκρή· και του έλαχ' έτσι
στον Άδη καν, ο δόλιος, να γιορτάση
τους γάμους του, παράδειγμα στον κόσμο,
πως άλλο πιο μεγάλο δεν υπάρχει
στον άνθρωπο κακό απ' την ακρισία.
(Σοφ., Αντ 1204-1243, μετ. Ι. Ν. Γρυπάρης·)
3. Σύμφωνα με τη χαμένη τραγωδία του Ευριπίδη Αντιγόνη, ο Αίμονας αγάπησε την κόρη, την παντρεύτηκε και απέκτησαν ένα γιο, τον Μαίονα.
ΜΕΝΟΙΚΕΑΣ
Γιος του Κρέοντα και της Ευρυδίκης. Σύμφωνα με τον Απολλόδωρο, όταν οι Αργείοι επιτέθηκαν στη Θήβα ύστερα από παρότρυνση και αίτημα του Θηβαίου Πολυνείκη ο μάντης Τειρεσίας έδωσε χρησμό στους Θηβαίους ότι θα νικήσουν αν ο Μενοικέας, ο γιος του Κρέοντα, προσφέρει τον εαυτό του θυσία στον Άρη. Ο Κρέοντας προσπάθησε να διαφυλάξει τον γιο του ζητώντας του να φύγει από την πόλη, χωρίς όμως να του εξηγήσει την αιτία. Όμως ο Μενοικέας έμαθε την αλήθεια και προσφέρθηκε να θυσιαστεί αυτοβούλως από το ίδιο του το χέρι μπροστά στις πύλες της πόλης (Ευριπίδη, Φοίνισσες). Άλλοι παραδίδουν ότι τον θυσίασε ο ίδιος ο Κρέοντας ή ότι τον έφαγε η Σφίγγα.
 |
| Διαμάχη Ετεοκλή Πολυνείκη. Ανάγλυφο από ετρουσκική σαρκοφάγο. Τα δύο αδέρφια, ο Ετεοκλής και ο Πολυνείκης αλλητραυματίζονται θανάσιμα. Και τους δυο τους ακολουθούν οι Ερινύες κρατώντας πυρσούς, προμηνύοντας το θάνατό τους. Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, 1756,0101.1124 © Trustees of the British Museum |
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
1 Το γενεαλογικό αυτό δέντρο μπορεί κανείς να το ακούσει από την Ελένη Χατζηαργύρη / Ιοκάστη στον πρόλογο της τραγωδίας Φοίνισσες του Ευριπίδη, σε σκηνοθεσία Αλέξη Μινωτή (Εθνικό Θέατρο, 1978). Βλ. και http://www.nt-archive.gr/viewsounds.aspx?playID=670&soundFile=0216-01-01. Βλ. και http://boeotia.ehw.gr/forms/fLemmaBodyExtended.aspx?lemmaid=12921&boithimata_State=&kefalaia_State=#chapter_2
2 Η λέξη παραπέμπει στην ονομασία της Κυ(μ)βέλης, Μεγάλης Μητέρας των θεών.
3 Η λέξη «εὐφημῶ» σημαίνει μεταχειρίζομαι λέξεις ευοίωνες, αποφεύγω κάθε δυσοίωνη λέξη, κάτι που απαιτούνταν στις ιερές τελετές . επειδή όμως η σιωπή ήταν το ασφαλέστερο μέσο για να αποφύγει κανείς τις δυσοίωνες λέξεις, η λέξη σημαίνει επίσης τηρώ θρησκευτική σιωπή. Η προστακτική «εὐφήμει», «εὐφημεῖτε», σημαίνει σιγάτε, σιωπή. Θα μπορούσαν δηλαδή οι θεοί εκείνη την ώρα να είχαν σιωπήσει. Επειδή όμως το όλο σκηνικό του γάμου χαρακτηρίζεται από κίνηση, με την ανταλλαγή των δώρων και τη μουσική, θεωρώ ότι η ιερή σιωπή στο επίπεδο των λόγων δεν συνάδει με τη θεϊκή μουσική. Γι' αυτό και απέδωσα τη λέξη με την πρώτη της σημασία.
4 Σύμφωνα με άλλη παραλλαγή η επιθυμία της Ιοκάστης να αποκτήσει παιδιά την έκανε να μεθύσει τον Λάιο και να τον παρασύρει στην αγκαλιά της. Αισχύλος και Ευριπίδης παραδίδουν ότι ο χρησμός μάλλον δόθηκε πριν από τη σύλληψη του παιδιού. Στον Σοφοκλή δεν είναι σαφές αν δόθηκε όταν η Ιοκάστη κυοφορούσε ήδη τον Οιδίποδα.
5 Θα πέθαινε από πείνα, το κρύο ή από τα άγρια θηρία.
6 Στην ουσία ο Λάιος πέρασε από τις τρύπες που είχαν δημιουργήσει οι περόνες χρυσούς χαλκάδες και του έδεσε μαζί τα δυο πόδια.
7 Για τη σοφόκλεια εκδοχή βλ. λήμμα Οδίπους, Ο φόνος του πατέρα.
8 Σύμφωνα με άλλη παραλλαγή η επιθυμία της Ιοκάστης να αποκτήσει παιδιά την έκανε να μεθύσει τον Λάιο και να τον παρασύρει στην αγκαλιά της. Αισχύλος και Ευριπίδης παραδίδουν ότι ο χρησμός μάλλον δόθηκε πριν από τη σύλληψη του παιδιού. Στον Σοφοκλή δεν είναι σαφές αν δόθηκε όταν η Ιοκάστη κυοφορούσε ήδη τον Οιδίποδα.
9 Θα πέθαινε από πείνα, το κρύο ή από τα άγρια θηρία.
10 Στην ουσία ο Λάιος πέρασε από τις τρύπες που είχαν δημιουργήσει οι περόνες χρυσούς χαλκάδες και του έδεσε μαζί τα δυο πόδια.
11 Για τη σοφόκλεια εκδοχή βλ. λήμμα Οδίπους, Ο φόνος του πατέρα.
12 Ηellmut Flashar, «Οιδίπους Τύραννος-δράμα και θεωρία», Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστήμιου Αθηνών, τομ. 25 (1974-1977), σελ.186-201.
13 Σύμφωνα με τον θρησκειολόγο Ρενέ Ζιράρ: «Η συμπεριφορά των ανθρώπων προσδιορίζεται όχι από εκείνο που συνέβη πραγματικά αλλά από τον τρόπο που αυτοί ερμήνευσαν το συμβάν. Η ερμηνεία μεταμορφώνει το θύμα σε κάτι ριζικά αλλότριο και υπερβατικό της κοινότητας. Η κοινότητα ανήκει στο θύμα αλλά το θύμα δεν ανήκει στην κοινότητα. Κατά κανόνα, λοιπόν, το θύμα θα εμφανίζεται ως εξωχώριο μάλλον παρά επιχώριο» (Ρενέ Ζιράρ, Κεκρυμμένα από καταβολής. Μετ. Κ. Ι. Γκότσης. Αθήνα: Γ. Α. Κουρής Α.Ε., 1994, σ. 105).
14 C. Levi-Strauss, Structural Anthropology, New York, 1963, κυρίως 229 κ.ε.
15 Η παράθεση αυτή στηρίζεται στα οκτώ στοιχεία για το στήσιμο μιας στιγμής από μια θεατρική σκηνή αλλά και ενός ολόκληρου θεατρικού έργου, όπως τα δίδαξε ο ηθοποιός Δημήτρης Καταλειφός σε σεμινάριο που διοργάνωσε το Πανελλήνιο Δίκτυο για το Θέατρο στην Εκπαίδευση το 2009.
16 Από αυτή την άποψη, της μη ταφής, ο Αχιλλέας κακοποιεί, όχι συνειδητά και με πρόθεση, τον Πάτροκλο, καθώς δεν αποφασίζει να τον αποχωριστεί. Διότι μόνο η αποτέφρωση ή η ταφή έδιναν τη δυνατότητα στην ψυχή να περάσει στον Άδη (Ψ 72-4) -θυμίζοντας, βέβαια, την περίπτωση του Ελπήνορα στην Οδύσσεια, όπου παρακαλεί τον Οδυσσέα να τον θάψουν (λ 73-80). Στον ύπνο του Αχιλλέα έρχεται η μορφή του Πάτροκλου και τον παρακαλεί να τον θάψει (Ψ 69-92). Η προτροπή του να του δώσει ο Αχιλλέας το χέρι (Ψ 75) είναι η αντίστοιχη δεξίωση στα επιτάφια ανάγλυφα, που δείχνει στοργή και αποχαιρετισμό.
17 Όνειδος αποτελεί η εγκατάλειψη των νεκρών σωμάτων σε σκυλιά, όρνια ή μύγες στην Ιλιάδα. Οι Αργίτες γύρω από το νεκρό σώμα του Σαρπηδόνα παρομοιάζονται με μύγες / που ζουζουνούν στη μάντρα, ολόγυρα στις γαλατοκαρδάρες, / την άνοιξη, καθώς ξεχείλισε στους αρμεγούς το γάλα (Π 641-3), κάτι που υπαινίσσεται την αποσύνθεση του νεκρού. Σε αυτές τις περιπτώσεις, όχι μόνο ατιμάζεται ο νεκρός αλλά και το άταφο σώμα μιαίνει το χώμα. […] κι εκείνος, βάφοντας μ' αίμα τη γη, σαπίζει, / κι όρνια τον περιζώνουν πιότερα παρά μοιρολογήτρες (Λ 394-5). Αυτό γίνεται με τον Πολυνείκη (στ. 408-412).
18 Ένας τρόπος τιμής προς τους νεκρούς είναι ο θρήνος. Στον θρήνο συμμετέχουν μέλη της οικογένειας του νεκρού, είτε της άμεσης όπως στην περίπτωση του Έκτορα, είτε της έμμεσης -οι σύντροφοί του στο στράτευμα-, θεραπαινίδες και αιχμάλωτες. Τον Έκτορα λ.χ. θρηνούν η Ανδρομάχη (Χ 477-514), η Εκάβη (Χ 79-89, 430-6), ο Πρίαμος (Χ 33-76, 416-28), η Ελένη, τόσο για τον θάνατό του αυτόν καθαυτό όσο και για το γεγονός ότι δεν μπορεί να πραγματοποιήσει τις οφειλόμενες νεκρικές τελετές προς αυτόν και γιατί δεν άκουσαν τα τελευταία λόγια του Έκτορα προτού πεθάνει (Χ 82-9, 477-514, Ω 743-5). Η κραυγή της Κασσάνδρας, όταν πρώτη βλέπει από τα τείχη τον Πρίαμο να φέρνει τον νεκρό Έκτορα (Ω 707-18), είναι το σύνθημα για μια σκηνή μεγάλης δραματικής έντασης που θυμίζει τη σκηνή απελπισίας που κυριαρχεί στην Τροία, όταν σκοτώθηκε ο Έκτορας. Αντίστοιχα, η Αντιγόνη βγάζει θρηνητική κραυγή όταν βλέπει ξέσκεπο τον Πολυνείκη (στ. 424), που αποτελεί την εισαγωγή στους πιο τυπικούς θρήνους που ακούγονται (στ. 427). Και στις δύο περιπτώσεις η κραυγή αποτελεί εισαγωγή στους πιο τυπικούς θρήνους που ακούστηκαν όχι μόνο από τα μέλη της οικογένειας (στ. 427) αλλά και από ξένες ή επαγγελματίες μοιρολογήτρες (Ω 720) που τραγουδούν τυπικά τραγούδια θρήνου, ενώ οι γυναίκες συνοδεύουν με κραυγές, όπως οι γυναίκες από το σπίτι του Νέστορα την ώρα που το όργανο της θυσίας έπεφτε στον λαιμό του ζώου που θυσιαζόταν και παρέλυε τα νεύρα του (γ 459-461). Οι γυναίκες της οικογένειας τραγουδούν ανεξάρτητους θρήνους, που πλαισιώνουν τον γενικότερο θρήνο (Ω 718-76), στους οποίους εγκωμιάζουν τις αρετές του νεκρού (ανδρεία, ευσέβεια, καλοσύνη Έκτορα), όπως οι επιτάφιοι λόγοι αργότερα.
19 Ο Ερμής στην εικονογραφία, ο Απόλλωνας στο έπος, επιστατούν στην απομάκρυνση του νεκρού Σαρπηδόνα από τους γιους της Νύχτας, τον Ύπνο και τον Θάνατο. Η Ηώς σηκώνει από το πεδίο της μάχης τον Μέμνονα για να τον παραδώσει στον Ύπνο και τον Θάνατο που θα το μεταφέρουν στη γη των Αιθιόπων για την ταφή.
20 Το πρώτο στάσιμο είναι μια ιλιαδικής σύλληψης πολεμική σκηνή.
21 Ο Φινέας παντρεύτηκε την Κλεοπάτρα, κόρη του Βορρά και της Ωρείθυιας, κόρης της Καλιρρόης και του Ερεχθέα, βασιλιά της Αθήνας. Αυτή την έκλεισε στη φυλακή η δεύτερη σύζυγος του Φινέα Ειδοθέα, κόρη του Κάδμου, η οποία τύφλωσε τους δυο γιους της Κλεοπάτρας (με τη σαΐτα του αργαλειού) και τους έκλεισε σε βραχώδη σπηλιά.
22 Σύμφωνα με τον Χορό η Αντιγόνη ξεπέρασε το ανεκτό (852-6) τηρώντας θεϊκούς νόμους και παραβλέποντας τους ανθρώπινους. Ο Χορός ομολογεί ότι η ευθύνη ξεκινά από τον πατέρα της Οιδίποδα (856), ωστόσο μοιάζει να μην την ανέχεται: Ἔτι τῶν αὐτῶν ἀνέμων αὐταὶ / ψυχῆς ῥιπαὶ τήνδε γ᾽ ἔχουσιν (στ. 929-930) .
23 Το απόσπασμα στη διεύθυνση http://www.greek-language.gr/greekLang/ancient_greek/tools/corpora/anthology/content.html?t=562&m=1&pane=trans. Εδώ το παραθέτουμε με υπογραμμισμένες τις λέξεις που μας ενδιαφέρουν.
Μορφές και Θέματα της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας
της Δήμητρας Μήττα
Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας
www.greek-language.gr/
Επισκεφτείτε την ιστοσελίδα μας http://www.tapantareinews.gr, για περισσότερη ενημέρωση. ⭐Εγγραφείτε - SUBSCRIBE: http://bit.ly/2lX5gsJ Website —►http://bit.ly/2lXX2k7 SOCIAL - Follow us...: Facebook...► http://bit.ly/2kjlkot
Δημοσίευση σχολίου
Αφήστε το σχόλιό σας ή κάνετε την αρχή σε μία συζήτηση
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.