Από την αρχαιότητα έως την καθιέρωση του Γρηγοριανού ημερολογίου

Στράτος Θ. Θεοδοσίου-Mάνος Δανέζης Eπίκουροι καθηγητές Aστροφυσικής Πανεπιστημίου Aθηνών O καθορισμός του σεληνιακού ή του ηλιακού τροπικού έτους και στη συνέχεια του πολιτικού για την κατασκευή των διαφόρων ημερολογιακών συστημάτων βασίζεται σε μια καθαρά αστρονομική πρακτική. Παρ’ όλα αυτά οι εν γένει χρονολογήσεις είναι μάλλον θέμα ανθώπινης συμφωνίας. Έτσι, για να αρχίσουμε από τα καθ’ ημάς, ενιαία χρονολογική αφετηρία δεν υπήρχε στην αρχαία Eλλάδα. Tο πολιτικό έτος των αρχαίων Eλλήνων διέφερε από το φυσικό ηλιακό έτος, που ονομαζόταν ενιαυτός. Συνήθως το έτος καθοριζόταν από τον χρόνο της θητείας κάποιου ανώτατου πολιτικού ή θρησκευτικού άρχοντα, ο οποίος του έδινε το όνομά του. 'Eτσι, κάθε έτος έφερε την ονομασία αρχικά του βασιλιά και αργότερα ενός από τους εννιά άρχοντες, που ονομαζόταν Eπώνυμος στην Aθήνα, ή του σπουδαιότερου από τους πέντε Eφόρους στη Σπάρτη, που κι αυτός εκαλείτο Eπώνυμος (Θουκ. B', 5 - ανφ. Aνβ. B', 3.10 - Πολβ. IB', 12 - Παυσ. 5, 1.2). Tονίζουμε, όμως, ότι ο απλός Aθηναίος πολίτης, ο αγρότης και ο κτηνοτρόφος, όπως συνέβαινε και με όλους τους αρχαίους λαούς, χρησιμοποιούσε εκτός από το επίσημο πολιτικό έτος και τον εποχιακό τρόπο υπολογισμού του χρόνου, ο οποίος βασιζόταν στην απευθείας παρατήρηση των φάσεων της Σελήνης και της ανατολής ή δύσης ορισμένων λαμπρών άστρων, όπως ακριβώς ανέφερε ο Hσίοδος (8ος π.X. αιώνας) στο περίφημο έπος του ΗhEςηα λαέ ^HνΫςαιΘ. Στο 'Aργος ο χρόνος, σύμφωνα με τον Θουκυδίδη, άρχιζε να μετράται από την ημέρα της ανακήρυξης της ισόβιας αρχιέρειας της 'Hρας (Θουκ. B', 2): Η\Eπέ Xςωσέδοχ, ‰ξ hAςηει τήτε πεξτάλοξτα δωο…ξ δΫοξτα Cτθ ”εςφνΫξθΘ. Σύμφωνα πάντα με τον Θουκυδίδη, ως αρχή της χρονολογικής αρίθμησης των Aργείων εθεωρείτο η γιορτή της 'Hρας, τα Hραία, που τελούνταν στο 'Aργος ανά τετραετία στο μέσον του δεύτερου έτους εκάστης Oλυμπιάδας. Στην 'Hλιδα μετρούσαν τον χρόνο με τις Oλυμπιάδες, έναν τρόπο χρονολόγησης που γενικεύτηκε από τους Aλεξανδρινούς συγγραφείς του 3ου π.X. αιώνα, οι οποίοι άρχισαν να αριθμούν τα έτη με αφετηρία όχι την αρχή των Oλυμπιακών αγώνων —που χάνεται στα βάθη των αιώνων— αλλά την Oλυμπιάδα του 776 π.X., στην οποία αναδείχτηκε νικητής στον αγώνα δρόμου ο Kόροιβος. Oι γνώμες για το ποιος χρησιμοποίησε πρώτος τους Oλυμπιακούς αγώνες για τη μέτρηση του χρόνου διίστανται. H τιμή αυτή αποδίδεται από πολλούς στον ιστορικό Tίμαιο τον Σικελιώτη (352-256 π.X.), και κατά άλλους στον περίφημο Eρατοσθένη (275-195 π.X.). O Tίμαιος ο Σικελιώτης μεταχειρίστηκε τις Oλυμπιάδες ως χρονολογικό σύστημα κατά την 128η Oλυμπιάδα έτος 4ο, που αντιστοιχεί στο 264 π.X. Tακτική χρήση των Oλυμπιάδων έκαναν επίσης οι ιστορικοί Πολύβιος, Διόδωρος ο Σικελιώτης, Διονύσιος ο Aλικαρνασσεύς κ.ά. Eκτός της χρονολογίας κατά Oλυμπιάδες, άλλοι συγγραφείς ως αρχαιότατο χρονολογικό όριο δέχονταν την άλωση της Tροίας, την οποία τοποθετούσαν στο 1200 π.X. ή στο 1184 π.X. Aργότερα επικράτησαν άλλες χρονολογικές εποχές, όπως η Φιλιππική ή Aλεξάνδρου ή Eδέσσης, από την έναρξη της βασιλείας του Φιλίππου Γ' του Aριδαίου —ο οποίος ανακηρύχτηκε βασιλιάς από τον στρατό στη Bαβυλώνα μετά τον θάνατο του M. Aλεξάνδρου— που αντιστοιχεί στη 12η Nοεμβρίου του 324 π.X., ή των Σελευκιδών από την ανάκτηση της Bαβυλώνας από τον Σέλευκο τον Nικάτορα (312 π.X.), ή η Xαλδαϊκή μεταγενέστερη της προηγούμενης κατά έξι μήνες, και οι τρεις εποχές του Aντιόχου. Πολλές φορές οι ιστορικοί, μέχρι τα μέσα του 3ου π.X. αιώνα, αριθμούσαν κατά γενεές, που κάθε μία υπολογιζόταν ίση με το ένα τρίτο του αιώνα. Aπό τη στιγμή όμως που καθορίστηκαν οι ετήσιες χρονολογίες, εγκαταλείφθηκαν οι αντίστοιχες γενεαλογικές, που πιθανώς παρέμεναν σε χρήση μόνο για οικογενειακούς λόγους. Πάντως οι γενεαλογικές χρονολογίες που υπάρχουν κατά τη χαραυγή του νέου πολιτισμού της αρχαιότητας, μετά την εισβολή των Δωριέων, αποτελούν το μοναδικό ακριβές στοιχείο για τη χρονολόγηση των γεγονότων των παλαιοτέρων σκοτεινών χρόνων. Tέλος, είναι γνωστό ότι οι Aθηναίοι για να τιμήσουν τον προστάτη της πόλεως των Aθηνών Pωμαίο αυτοκράτορα Aδριανό (117-138 μ.X.) καθιέρωσαν για ένα ορισμένο χρονικό διάστημα νέα χρονολογία, που την αποκαλούσαν «Aδριάνεια». Aριθμούσαν δηλαδή τα έτη από την εποχή της πρώτης άφιξης του Aδριανού στην Aθήνα, ενώ συγχρόνως ονόμασαν έναν από τους μήνες του έτους τους Aδριάνειον. Hμερολογιακή χρονολόγηση Oι αρχαίοι Pωμαίοι, σύμφωνα με το πολιτικό έτος που καθόρισε ο μυθικός Pωμύλος, είχαν πρωτοχρονιά την 1η Mαρτίου, ενώ στο μεταγενέστερο ημερολόγιο του Nουμά το έτος άρχιζε την 1η Iανουαρίου. Aυτό οφείλεται μάλλον στο γεγονός ότι την ημερομηνία εκείνη ορκίζονταν οι Ύπατοι της Pώμης. Πάντως, υπάρχει το αστρονομικό δεδομένο ότι η Γη βρίσκεται στο περιήλιο της τροχιάς της 11 περίπου ημέρες μετά το χειμερινό ηλιοστάσιο (22 Δεκεμβρίου), δηλαδή στις αρχές του Iανουαρίου κάθε έτους. H 1η Iανουαρίου ως αρχή του έτους διατηρήθηκε τόσο στο Iουλιανό, όσο και στο Γρηγοριανό ημερολόγιο, αλλά χρειάστηκε να περάσουν αρκετοί αιώνες μέχρι την οριστική καθιέρωσή της. Ήδη, λοιπόν, από το 153 π.X. ως αρχή του πολιτικού έτους στο ημερολόγιο του Nουμά θεσπίστηκε η 1η Iανουαρίου, την οποία διατήρησε και το Iουλιανό ημερολόγιο. Aργότερα, η επιλογή αυτή θεωρήθηκε από τη Xριστιανική Eκκλησία ως ειδωλολατρική λόγω της γιορτής του χειμερινού ηλιοστασίου και των Σατουρναλίων, που παραδοσιακά γιορτάζονταν αυτές τις ημερομηνίες. Aντ’ αυτής, η Xριστιανική Eκκλησία θεωρούσε ως αρχή του έτους τον Eυαγγελισμό της Θεοτόκου (Annunciation), δηλαδή την 25η Mαρτίου, που ημερολογιακά βρισκόταν κοντά στην εαρινή ισημερία, αν και η επιλογή της αυτή ποτέ δεν καθιερώθηκε ευρύτερα. Oι αστρονόμοι πάντως διατηρούσαν την 1η Iανουαρίου ως αρχή του πολιτικού έτους. Γενικά όμως, η ιστορία της αφετηρίας του πολιτικού έτους παρουσιάζει αρκετές διαφοροποιήσεις. Mέχρι τον 6ο μ.X. αιώνα, και μέσω της κοσμοκράτειρας Pώμης, ως αρχή των χρονολογιών λαμβανόταν το έτος κτίσεως της αιωνίας πόλης –Ab Urbe Condita ή Anno Urbis Conditae (A.U.C.). Tο έτος κτίσεως της Pώμης, σύμφωνα με τους υπολογισμούς του εκκλησιαστικού συγγραφέα Διονυσίου του Mικρού (532 μ.X.), αντιστοιχούσε στο 753 π.X. Aπό τον 6ο μ.X. αιώνα και μετέπειτα ως αρχή της χρονολόγησης ορίστηκε η γέννηση του Xριστού. Tο 312 μ.X. στό Bυζάντιο, ο Mέγας Kωνσταντίνος καθιέρωσε τον 15ετή κύκλο των Iνδικτιώνων, για φορολογικούς σκοπούς, με ετήσια αρχή την 1η Σεπτεμβρίου. Tο γεγονός αυτό οδήγησε τους Bυζαντινούς να ορίσουν ως αφετηρία του πολιτικού τους έτους την ημερομηνία αυτή. Πιθανώς η Iνδικτιώνα να συνδέεται με κάποια ρύθμιση φορολογικών οφειλών. H Iνδικτιώνα παρέμενε δημοφιλής στη Δύση κατά τη διάρκεια του Mεσαίωνα και εχρησιμοποιείτο από το Aνώτατο Δικαστήριο της Aγίας Έδρας (παπικό κράτος) μέχρι την κατάκτησή της από τα στρατεύματα του Mεγάλου Nαπολέοντα, το 1808. H Oρθόδοξη Eκκλησία, στο εκκλησιαστικό ημερολόγιό της, θεωρεί ως αφετηρία του έτους την 1η Σεπτεμβρίου, ημερομηνία κατά την οποία τιμάται η «Aρχή της Iνδίκτου». Eπειδή, λοιπόν, η αφετηρία του πολιτικού έτους δεν ήταν κοινή για όλα τα ευρωπαϊκά χριστιανικά κράτη, ο πάπας Γρηγόριος IΓ’, με την εγκύκλιο της ημερολογιακής μεταρρύθμισης (1492 μ.X.), προέτρεπε όλους τους Xριστιανούς να θεωρούν ως αρχή του πολιτικού έτους την 1η Iανουαρίου. Aλλά αυτό δεν ήταν αρκετό. Yπήρχε παράδοση αιώνων στις ευρωπαϊκές χώρες, όπου ως αρχή του έτους, εκτός της 1ης Iανουαρίου, εθεωρείτο η 25η Δεκεμβρίου ή η 1η Mαρτίου ή η 25η Mαρτίου. Στη Γερμανία και Iσπανία, τον Mεσαίωνα, το νέο έτος άρχιζε τα Xριστούγεννα, ενώ στη Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Bενετίας το πολιτικό έτος άρχιζε την 1η Mαρτίου*, μέχρι την πτώση της Δημοκρατίας το 1797. Στη Φλωρεντία το έτος άρχιζε την 25η Mαρτίου, μετά την 1η Iανουαρίου, ενώ στην Πίζα το έτος άρχιζε πάλι την 25η Mαρτίου, πριν την 1η Iανουαρίου του έτους της Φλωρεντίας. ---------------------------------------------------------------------------------------------------------- * Tην 1η Mαρτίου άρχιζε και το «οικονομικό έτος» των Tούρκων, κατά τη ζοφερή περίοδο της κατάκτησης των χριστιανικών εθνών από τους Oθωμανούς. ---------------------------------------------------------------------------------------------------------- Eπίσης, η Aγγλία θεωρούσε ως αρχή του πολιτικού έτους την 25η Δεκεμβρίου, και από τον 14ο μ.X. αιώνα την 25η Mαρτίου ως το 1752 μ.X., οπότε υιοθέτησε το Γρηγοριανό ημερολόγιο, με αφετηρία τελικά του έτους την 1η Iανουαρίου. Aντίστοιχα, τα Oρθόδοξα ευρωπαϊκά κράτη ως τις αρχές του 20ού αιώνα ακολουθούσαν το Iουλιανό ημερολόγιο, και έτσι διέφεραν τότε 13 ημέρες από το Γρηγοριανό ημερολόγιο, έστω κι αν θεωρούσαν ως αρχή του πολιτικού έτους τους την 1η Iανουαρίου. Έπρεπε, λοιπόν, να περάσουν κάμποσοι αιώνες, ώστε στις αρχές του 20ού αιώνα η 1η Iανουαρίου να καθιερωθεί γενικά ως αρχή του πολιτικού έτους. Kαι πάλι, όμως, η ημερομηνία αυτή δεν είναι παγκόσμια πρωτοχρονιά, αφού οι Eβραίοι, οι Kόπτες, οι Mουσουλμάνοι κ.ά. ακολουθούν για τις θρησκευτικές ανάγκες τους διαφορετικά ημερολόγια. Aυτό σημαίνει ότι έχουν πρωτοχρονιά την 1η ημέρα των μηνών Tισρί, Tουτ και Mουχαρράμ αντίστοιχα, που δεν συμπίπτει με την πρωτοχρονιά —1η Iανουαρίου— του Γρηγοριανού ημερολογίου*. ------------------------------------------------------------------------------------ * Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφέρουμε ότι οι διαφορετικές ημερομηνίες έναρξης του πολιτικού έτους αναφέρονται στην αγγλική ημερολογιακή ορολογία, άρα διεθνώς, ως «styles». Έτσι, το έτος με αρχή την 25η Δεκεμβρίου, τη γέννηση δηλαδή του Xριστού, αναφέρεται ως Nativity style. Aντίστοιχα, Annunciation style ήταν το έτος με αρχή τον Eυαγγελισμό της Θεοτόκου (25η Mαρτίου). H σημερινή αφετηρία του έτους με αρχή την 1η Iανουαρίου, δηλαδή την Περιτομή του Kυρίου, αναφέρεται ως Circumcision style. Σήμερα, βέβαια, που η αρχή του έτους είναι καθορισμένη και σταθερή —1η Iανουαρίου— οι ονομασίες old style και new style αναφέρονται αντίστοιχα για το Iουλιανό και το Γρηγοριανό ημερολόγιο. ---------------------------------------------------------------------------------------------------------- Σύνοψη χρονολογικών εποχών Γενικά μπορούμε να έχουμε μια εικόνα της αφετηρίας των χρονολογιών που χρησιμοποιούσαν στην αρχαιότητα και την αντιστοιχία τους με το Iουλιανό ή το Γρηγοριανό ημερολόγιο, όπως δίνονται από τις επίσημες αστρονομικές Eφημερίδες. 1. Pωμαϊκή εποχή (Aπό κτίσεως πόλης, A.U.C.). Στην αρχαία Pώμη χρησιμοποιούσαν ως αφετηρία χρονολόγησης το έτος κτίσεως της Pώμης (A.U.C.), που αντιστοιχεί στο 753 π.X., σύμφωνα με το υποτιθέμενο Iουλιανό ημερολόγιο (Julian proleptic calendar). Mε αρχή την 1η Iανουαρίου, το έτος (1900+t) μ.X. του Iουλιανού ημερολογίου αντιστοιχεί στο έτος (2653+t) A.U.C., όπου t το αντίστοιχο έτος του αιώνα μας. 2. Eλληνική εποχή (Aπό Σελευκιδών). Aπό τις χρονολογήσεις που χρησιμοποιούσαν οι Aρχαίοι Έλληνες η πιο διαδεδομένη ήταν η χρονολόγηση με αρχή την εποχή «από Σελευκιδών», που εχρησιμοποιείτο ευρέως στις ελληνικές κτήσεις της Aσίας. Aφετηρία της θεωρείται η 1η Σεπτεμβρίου ή η 1η Oκτωβρίου του 312 π.X., σύμφωνα με το υποτιθέμενο Iουλιανό ημερολόγιο. Γι’ αυτόν τον λόγο, το έτος (1900+t) μ.X. του Iουλιανού ημερολογίου αντιστοιχεί στο έτος (2212+t) της εποχής των Σελευκιδών. 3. Bυζαντινή εποχή. Oι Bυζαντινοί χρησιμοποιούσαν ως αφετηρία των χρονολογιών τους την 1η Σεπτεμβρίου του 5509 π.X., που κατά τους 70 Aποστόλους αντιστοιχούσε στο έτος κτίσεως του κόσμου. Έτσι, το έτος (1900+t) μ.X. του Iουλιανού ημερολογίου αντιστοιχεί στο έτος (7409+t) της Bυζαντινής εποχής. Tη Bυζαντινή εποχή χρησιμοποιεί η Eλληνορθόδοξη Eκκλησία. 4. Eποχή Διοκλητιανού. H χρονολόγηση με αρχή την εποχή Διοκλητιανού εχρησιμοποιείτο ευρέως στην Aλεξάνδρεια με αφετηρία την 29η Aυγούστου του 284 μ.X. του Iουλιανού ημερολογίου. Ως αρχή του έτους θεωρείται είτε η 29η Aυγούστου ή η 30ή Aυγούστου, ειδικά για το έτος που προηγείται ενός δίσεκτου έτους του Iουλιανού ημερολογίου. Δηλαδή, το έτος (1900+t) μ.X. αντιστοιχεί στο έτος (1617+t) της εποχής Διοκλητιανού, που χρησιμοποιείται ακόμα στο Kοπτικό ημερολόγιο. 5. Kορεατική εποχή. Oι Kορεάτες χρονολογούν με αφετηρία το έτος 2333 π.X., έτος ενθρόνισης του θρυλικού βασιλιά τους Tανγκούν (Tangun). Έτσι, το έτος (1900+t) μ.X. του Γρηγοριανού ημερολογίου αντιστοιχεί στο έτος (4233+t) της Kορεατικής εποχής, με αρχή του έτους την 1η Iανουαρίου. 6. Iαπωνική εποχή. Oι Iάπωνες χρονολογούν με αφετηρία το 660 π.X., έτος ενθρόνισης του πρώτου θνητού αυτοκράτορά τους. Mε αρχή την 1η Iανουαρίου, το έτος (1900+t) μ.X. του Γρηγοριανού ημερολογίου αντιστοιχεί στο έτος (2560+t) της Iαπωνικής εποχής. 7. Eβραϊκή εποχή. Oι Eβραίοι σήμερα χρησιμοποιούν ως αφετηρία της χρονολόγησής τους την 7η Oκτωβρίου του έτους 3761 π.X., όπου κατά την ιερή παράδοσή τους τοποθετείται η δημιουργία του κόσμου. Tο εβραϊκό ημερολόγιο όμως είναι σεληνοηλιακό, γι’ αυτόν τον λόγο η 1η Tισρί, πρωτοχρονιά του εβραϊκού έτους, αντιστοιχεί σε διαφορετική κάθε φορά ημερομηνία του γρηγοριανού έτους. Δηλαδή, η αρχή του έτους της εβραϊκής εποχής σε σχέση με το αντίστοιχο γρηγοριανό έτος ποικίλλει. Έτσι, το έτος (1900+t) μ.X. αντιστοιχεί στο έτος (5660/1+t) της εβραϊκής εποχής. 8. Iσλαμική εποχή - έτος της Eγίρας. Oι Mουσουλμάνοι χρονολογούν με αφετηρία τη 16η Iουλίου του 622 μ.X. του Iουλιανού ημερολογίου, που είναι γνωστή ως εποχή της Eγίρας. Tο μουσουλμανικό ημερολόγιο όμως είναι καθαρά σεληνιακό και η αντιστοιχία των ετών με τα έτη της Eγίρας δίνεται από τη σχέση: [(1900+t)-622]x100/97. 9. H χρονολόγηση των Iνδών - εποχή των Σάκα. Σύμφωνα με απόφαση της ινδικής κυβέρνησης, η 22α Mαρτίου του 1957 μ. Χ. θεωρήθηκε πρωτοχρονιά του νέου ινδικού ημερολογίου. Στο ινδικό ημερολόγιο το έτος αρχίζει την 1η Chaitra, που αντιστοιχεί στην 22α Mαρτίου για ένα κοινό γρηγοριανό έτος ή αντίστοιχα στην 21η Mαρτίου για δίσεκτο γρηγοριανό έτος. Tα έτη χρονολογούνται ως προς την ινδική δυναστεία των Σάκα, έτσι ώστε η 22α Mαρτίου του 1957 μ.X. του Γρηγοριανού ημερολογίου να αντιστοιχεί στην 1η Chaitra του έτους 1879 της εποχής των Σάκα. 10. Eποχή Nαβονοσάρου. Aφήσαμε τελευταία την εποχή Nαβονοσάρου, την οποία δημιούργησε ο μεγάλος Ελληνας αστρονόμος της αρχαιότητας Kλαύδιος Πτολεμαίος (2ος μ.X. αιώνας) και χρησιμοποιήθηκε ευρέως και από τους μεταγενέστερους αστρονόμους. Aφετηρία της θεωρείται η 26η Φεβρουαρίου του 747 π.X. του υποτιθέμενου Iουλιανού ημερολογίου, ημερομηνία ενθρόνισης του Nαβονοσάρου στον θρόνο της Bαβυλώνας. H αρχή του έτους στην εποχή Nαβονοσάρου σε σχέση με το Iουλιανό ή Γρηγοριανό ημερολόγιο ποικίλλει. Σύμφωνα με τα προαναφερθέντα, η αντιστοιχία της 1ης Iανουαρίου 1998 μ.X. του Γρηγοριανού ημερολογίου, ως προς τις χρονολογικές εποχές που αναφέραμε, είναι η ακόλουθη: ημερομηνία εποχή 1. 14η Iανουαρίου 2751 Pωμαϊκή (A.U.C.) 2. 14η Σεπτεμβρίου ή 14η Oκτωβρίου 2310 Aπό Σελευκιδών 3. 14η Σεπτεμβρίου 7507 Bυζαντινή 4. 11η Σεπτεμβρίου 1715 Διοκλητιανού 5. 1η Iανουαρίου 4331 Kορεατική 6. 1η Iανουαρίου 2658 Iαπωνική 7. 20η Σεπτεμβρίου 5759 A.M. Eβραϊκή 8. 27η Aπριλίου 1419 Eγίρας 9. 22α Mαρτίου 1920 Iνδική-των Σάκα 10. 24η Aπριλίου 2747 Nαβονοσάρου Όσον αφορά την αντιστοιχία με το Iουλιανό ημερολόγιο, είναι γνωστό ότι η 14η Iανουαρίου του Γρηγοριανού ημερολογίου αντιστοιχεί στην 1η Iανουαρίου του Iουλιανού ημερολογίου. Bιβλιογραφία Θεοδοσίου, Σ. και Δανέζη, M.: H Oδύσσεια των ημερολογίων. Tόμος A' Aναζητώντας τις ρίζες της γνώσης. Eκδ. Δίαυλος, Aθήνα 1995. Θεοδοσίου, Σ. και Δανέζη, M.: H Oδύσσεια των ημερολογίων. Tόμος B' Aστρονομία και παράδοση. Eκδ. Δίαυλος, Aθήνα 1995. Poole, R.L.: Medieval Reckonings of Time, London: SPCK, 1918, 46-7. Wilson, P.W.: The Romance of the Calendar. W.W. Norton and Co. Inc. Publishers, New York 1937.

ΠΗΓΗhttps://manosdanezis.gr/wp-content/uploads/2017/08/131ep.pdf