Αρχαία Νεώρια

Νεώριον (λατ. Navalia)

O όρος Νεώριον (νεωρός) χρησιμοποιήθηκε από τους αρχαίους για να δηλώσει την έννοια του ναύσταθμου ή ακόμη και του πολεμικού λιμένος. (εικ1,κειμ)

Διαφοροποιείται οπωσδήποτε από τη σημερινή έννοια του όρου, που χρησιμοποιείται για τους χώρους κατασκευής πλοίων, δηλαδή το ναυπήγιον. (εικ. 2,κειμ.)

Τα νεώρια ήταν εγκαταστάσεις πάρα πολύ κοντά στη θάλασσα και αποτελούσαν καθ’ όλη τη διάρκεια της αρχαιότητας τους χώρους για τη φύλαξη των πολεμικών σκαφών.

Τα μακρά πολεμικά πλοία δεν ήταν δυνατόν να διατηρηθούν σε καλή κατάσταση και να είναι ετοιμοπόλεμα για την περίπτωση ναυμαχίας, εάν δεν φυλάσσονταν σε ξηρό μέρος.

Ειδικότερα, οι τριήρεις με το εύθραυστο σκαρί τους, δεν έπρεπε να παραμείνουν για μεγάλο χρονικό διάστημα μέσα στη θάλασσα, επειδή θα βάραιναν και για αυτό το λόγο μειώνονταν η ευελιξία και η ταχύτητά τους.

Όλοι οι μεγάλοι λιμένες των παράλιων αρχαίων πόλεων είχαν τα νεώρια τους, όπως η Σάμος, η Θάσος, η Κόρινθος, η Κέρκυρα, το Γύθειο, Οι Συρακούσες κ.λ.π.

Αλλά τα μεγαλύτερα ήταν των Αθηναίων, των οποίων η κατασκευή άρχισε στα χρόνια του Θεμιστοκλή μετά τους Μηδικούς Πολέμους και των οποίων η μέγιστη ακμή συμπίπτει και με την ακμή του αθηναϊκού ναυτικού στα χρόνια του Περικλή.

Η Ζέα ήταν ο κύριος πολεμικός λιμήν, ο οποίος μπορούσε να περιλάβει 200 τριήρεις, ενώ περίπου 100 είχε τη δυνατότητα να περιλάβει ο πλησίον ευρισκόμενος πολεμικός λιμήν της Μουνυχίας, καθώς και ο Κάνθαρος, σημερινός λιμήν του Πειραιώς.

Τα νεώρια χωρίζονταν σε διαμερίσματα, τους νεώσοικους (εικ. 3), τα οποία έφεραν δίρριχτες στέγες και τα δάπεδα τους είχαν κλίση προς τη θάλασσα.

Ο τρόπος ανέλκυσης των πολεμικών πλοίων γίνονταν άλλοτε σε κτιστές επικλινείς κρηπίδες (ράμπες) με σχισμή στη μέση, άλλοτε πάνω σε ξύλα τοποθετημένα σε κανονικά διαστήματα κατά πλάτος των νεωρίων (εσχάρες), ενώ δεν έχει απαντηθεί ο τρόπος ανέλκυσης των σκαφών, δηλαδή εάν γινόταν με μηχανικά μέσα ή με ανθρώπινα χέρια.

Πλείστα όσα παραδείγματα αρχαίων νεωρίων μπορούν να αναφερθούν αμέσως παρακάτω:

Στην Κεντρική και Νότια Ελλάδα

Σημαντικότερα εξ’ όλων θεωρούνται τα νεώρια της Ζέας¹ (εικ. 4) , που κατασκευάστηκαν μετά τα Μηδικά για να καλύψουν τις ανάγκες του νέου, πανίσχυρου αθηναϊκού στόλου, καταστράφηκαν από τους Σπαρτιάτες αμέσως μετά το 404 π.Χ και ξανακτίστηκαν τον 4^ο αι. π.Χ καταλαμβάνοντας μεγαλύτερη έκταση και έχοντας δυνατότητα διαχείμανσης 372 πολεμικών πλοίων².

Ο Κάνθαρος ήταν ο δεύτερος σε μέγεθος πολεμικός ναύσταθμος. Είχε διττή σημασία, επειδή εκτός των συγκροτημάτων των νεωρίων, διέθετε επιπλέον και εκτεταμένη εμπορική ζώνη (το εμπόριο).

Και στον τρίτο λιμένα της Πειραϊκής Χερσονήσου, την Μουνιχία, υπάρχουν συγκροτήματα νεωρίων, ικανά να δεχτούν 82 πολεμικά πλοία κατά τη διάρκεια του 4^ου αι. Π.Χ.

Στον Ραμνούντα οι πρόσφατες και συνεχιζόμενες έρευνες του καθηγητή της Οξφόρδης Dr. D. Blackman³έχουν στόχο τον προσδιορισμό της μορφής του λιμανιού της αρχαίας πόλεως και των νεωρίων του με θετικά μέχρις στιγμής αποτελέσματα.

Όμως, μια διαφορετική μορφή νεωρίων , δύναται να ξεχωρίσει κανείς σ’ αυτά του Σουνίου (εικ. 5).

Πρόκειται για νεώσοικο δύο μόνο πλοίων, ο ένας δίπλα στον άλλο, ο οποίος εντάσσεται μεμονωμένα εκτός των τειχών του φρουρίου και του ιερού.

Ο νεώσοικος απομονώνεται από την υπόλοιπη οχύρωση με διατείχισμα, πίσω από το οποίο βρίσκεται η κύρια είσοδος του φρουρίου με εξαιρετική επιμέλεια, οχυρωμένη και προσιτή μόνο από το λιμένα, ενώ ο νεώσοικος προς βορρά προστατεύεται από ένα τετράγωνο πύργο.

Η μικρή χωρητικότητα του σουνιακού νεώσοικου και η θέση του στην άκρα του ομώνυμου ακρωτηρίου, δίνει την εντύπωση ότι δεν πρόκειται για ένα οργανωμένο ναύσταθμο, άλλα για μικρό ενδιάμεσο φυλάκιο, πριν από τις ναυτικές εξορμήσεις των Αθηναίων.

Πολλοί άλλοι αρχαίοι λιμένες με τα νεώρια τους είναι γνωστοί στην Κεντρική, Νότια και τη Νησιωτική Ελλάδα.

Όπως παραδείγματος χάριν στην Αίγινα, όπου είναι εμφανή τα λείψανα των νεωρίων στον Κρυπτό «κλειστό» πολεμικό λιμένα.

Στη νήσο Κέα ( εικ. 6) στην αρχαία πόλη της Καρθαίας. Στη Βοιωτία υπολείμματα νεωρίων υπάρχουν στον «κλειστό» λιμένα των αρχαίων παράλιων πόλεων της Λάρυμνας, της Ανθηδόνας και των Αλών.

Στην Κόρινθο επίσης, αξίζει να αναφερθούν τα λιμάνια των Κεγχρεών και του Λεχαίου, όπου πάνω στα θεμέλια των αρχαίων νεωρίων κτίστηκαν κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους οι αποθήκες των εμπορευμάτων.

Το Γύθειο άλλωστε χρησίμευσε ως ναύσταθμος των Λακεδαιμονίων σε αντιστοιχία με τον Πειραιά των Αθηναίων.

Βόρεια Ελλάς

Στη Βόρεια Ελλάδα έχουν ανασκαφεί συστηματικά τα νεώρια της Θάσου αποτελώντας οδηγό και μέτρο σύγκρισης για τη μελέτη και άλλων συγκροτημάτων νεωρίων. Τα νεώρια της Θάσου ήρθαν στο φώς ύστερα από τις οκτάχρονες υποβρύχιες αρχαιολογικές έρευνες της ΕΕΑ σε συνεργασία με την Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή Αθηνών. (εικ. 7-8)

Με βάση το δεδομένο του « κλειστού» πολεμικού λιμένος της Θάσου, έγινε και η αποκατάσταση των νεωρίων στο «κλειστό» πολεμικό λιμένα της Σάμου (εικ. 9).

Η πρώτη φάση των νεωρίων αυτών χρονολογείται το 530 π.Χ, την εποχή του τυράννου Πολυκράτη και αναφέρονται στις πηγές και στις ιστορικές μαρτυρίες.

Εξάλλου ως χαρακτηριστικό παράδειγμα για την αλλαγή του τρόπου ανέλκυσης των τριήρεων εντός των νεωρίων με τη χρήση ξύλινων οριζόντιων δοκών κατά διαστήματα, αντί της κεντρικής εσχάρας ανέλκυσης - καθέλκυσης, μέθοδος που, όπως φαίνεται, εφαρμόστηκε στους ελληνιστικούς χρόνους είναι αυτό των νεωρίων της Κώ, στα Δωδεκάνησα. (εικ. 10-11-12)

Στην Ακαρνανική πόλη των Οινιάδων τα νεώρια του « κλειστού» πολεμικού λιμένος δημιουργήθηκαν σε λάξευμα του βράχου. Σήμερα διακρίνονται στη ξηρά 5 σειρές από κίονες που διαμόρφωναν 6 παράλληλα διαμερίσματα (εικ. 13) για την ανέλκυση των πλοίων.

Τα νεώρια στο Κίτιο Βαμπούλα, στην Κύπρο αποτελούνται από παράλληλα διαμερίσματα σκεπασμένα με κεραμίδια, που προφύλασσα τα πλοία του πολεμικού στόλου των Βασιλιάδων του Κιτίου του 4^ου π.Χ αι. , έχοντας και αυτά μια ράμπα ανέλκυσης προς τη λιμενολεκάνη και χρονολογούνται και αυτά σε τρείς φάσεις.

Παράλληλα με τον ελλαδικό χώρο, άλλα μεγάλα λιμάνια της αρχαιότητας στη Μεσόγειο, όπως η Καρχηδόνα και οι Συρακούσες, έχουν εντυπωσιακά συγκροτήματα νεωρίων.

Στην Καρχηδόνα πρόσφατες ανασκαφές αποκάλυψαν μνημειακά κατάλοιπα νεωσοίκων του 3^ου αι. π.Χ, ενώ μια καινοτομία τους είναι η ύπαρξη επάνω πατώματος για την εξαρτία των πλοίων.

Μια άλλη κατηγορία νεωρίου είναι τα νεώρια σε ιερά.

Πρόκειται για νεώρια που βρίσκονταν στη ξηρά και ειδικότερα σε ιερούς χώρους. Εδώ αφιερώνονταν πλοία στη θεότητα του ιερού. Το έθιμο της αφιέρωσης πλοίων σε ιερά ως απόρροια μιας περήφανης νίκης σε ναυμαχία συνεχίζεται ως την ύστερη αρχαιότητα. Τέτοιου είδους νεώρια υπάρχουν στο Ηραίο της Σάμου, το μνημείο των Ταύρων στο ιερό της Δήλου (εικ.16) και το νεώριο μέσα στο ιερό των Μεγάλων Θεών της Σαμοθράκης (εικ.17).

Τέλος στους ρωμαϊκούς χρόνους οι μαρτυρίες για τα νεώρια είναι πολύ φτωχότερες.

Ο Ισίδωρος, αναφερόμενος στα νεώρια λέγει « Navalia sunt loca ubi naves fabricantur», Ισίδωρος Etymologiarum sive Originum XIV, 8, 38), ενώ ο Βιτρούβιος περιγράφοντας τον ιδανικό λιμένα μιλάει για στοές, για νεώρια και για εισόδους προς τα εμπόρια (V, 12,1) επιβεβαιώνοντας την άποψή μας για την αλλαγή της χρήσης και του ρόλου τους.

Όμως, η ομοιότητα των ρωμαϊκών navalia με τους ελληνικούς νεώσοικους δίνει την εντύπωση ότι η αρχιτεκτονική αυτών των κτιρίων δεν έχει αλλάξει καθόλου με την πάροδο των αιώνων. Εγκαταστάσεις με navalia παριστάνονται σε μωσαϊκά δάπεδα, όπως αυτό που βρέθηκε στη Via Adreatina, σήμερα στο Μουσείο του Βατικανού (εικ. 18).

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ