Τετάρτη 17 Ιουνίου 2020

Στην Ελληνική Κοσμόπολη της Ρωμηοσύνης Λαϊκές Εξεγέρσεις

Η δολοφονία του Βάρδα Σκυλίτζη
Πρωτότυπος τίτλος «Λαϊκές Εξεγέρσεις στο Βυζάντιο και η Επανάσταση των Ζηλωτών στη Θεσσαλονίκη »


Πρωτότυπος τίτλος «Λαϊκές Εξεγέρσεις στο Βυζάντιο και η Επανάσταση των Ζηλωτών στη Θεσσαλονίκη »


Η Επανάσταση των Ζηλωτών στη Θεσσαλονίκη (1343-1349) – η Πρώτη Σοσιαλιστική Επανάσταση, 530 χρόνια πριν την “Κομμούνα του Παρισιού” (που διήρκεσε μόνο 11 μέρες)! - Η Επανάσταση του Θωμά του Σλάβου και οι Σλάβοι της Μ. Ασίας







Είναι η πρώτη φορά που σε όλη την μεσαιωνική Δύση, εγκαθιδρύθηκε τέτοιο επαναστατικό, συλλογικό και ‘δημοκρατικό’ καθεστώς. {Ας σημειώσουμε πως λίγα χρόνια πριν, το 1339, στην ολιγαρχική Γένουα, η ανερχόμενη τάξη των εμπόρων, η συντεχνία των ναυτικών (που είχαν αγανακτήσει γιατί για ένα διάστημα καθυστερούσε η πληρωμή τους και φυλακίστηκε ο αρχηγός τους Francesco Capurro όταν ζήτησε την παρέμβαση του Βασιλέως τη Γαλλίας), και τα φτωχότερα λαϊκά στρώματα, ξεσηκώθηκαν κατά της αριστοκρατίας των γαιοκτημόνων (των λεγόμενων Γουέλφων) και επέβαλλαν στους εκλέκτορες της πόλης, την ανακήρυξη του ευγενούς στη καταγωγή, Σιμόνε Μποκανέγκρα ως Δόγη. Αλλά αυτή η εξεγερσούλα δεν είχε την ‘επαναστατικότητα’ και ανατρεπτικότητα της επανάστασης της Θεσσαλονίκης!

Υπάρχουν πολλοί λόγοι που μπορούν να οδηγήσουν ένα λαό, ή κάποιο μέρος του σε εξέγερση. Μιά εθνική ταπείνωση, εθνικισμός και ο πόθος γιά ανεξαρτησία και ελευθερία, θρησκευτικός φανατισμός, κάποια νέα ιδεοληψία κ.α. Κυρίως όμως η οικονομική απόγνωση.

H οικονομική δυσπραγία, σε συνδυασμό με δυβάσταχτους φόρους και μιά αίσθηση αδικίας, ανισότητας στα βάρη, ανικανότητας και εμπαιγμού, οδηγεί ‘τους πολλούς’ σε αγανάκτηση και εξέγερση. (“Its the economy, stupid”, όπως διετείνετο το επιτελείο του υποψήφιου -τότε- γιά την Προεδρία των ΗΠΑ Bill Clinton σε σχέση με την κατάσταση της οικονομίας υπό τον τότε Πρόεδρο George H. W. Bush. Δηλαδή η κατάσταση της οικονομίας προσφέρεται γιά πολιτική εκμετάλευση, λαϊκισμό, και γιά καταλύτης πολιτικών εξελίξεων.)

Γιά να θυμηθούμε λοιπόν λίγο την ένδοξη Βυζαντινή Ιστορία μας (γιά την οποία φαίνεται πως όλο και λιγότεροι ενδιαφέρονται), κατέγραψα τις κύριες λαϊκές εξεγέρσεις της περιόδου εκείνης.
Είναι αξιοπρόσεκτο, ότι, με εξαίρεση την Επανάσταση της Θεσσαλονίκης του 1343 μ.Χ., οι εξεγέρσεις αυτές, δεν είχαν ως κίνητρο την επιβολή κάποιου νέου, σοσιαλιστικού-τύπου καθεστώτος, αλλά ήταν αντίδραση στην αυθαιρεσία και τους βαρύτατους φόρους!






1. Η Στάση του Νίκα (Ιανουάριος 532 μ.Χ.) όπου με αφορμή την καταδίκη κάποιων φιλάθλων αρματοδρομιών, οι φίλαθλοι που οι περισσότεροι ανήκαν σε κάποιες από τις επαγγελματικές συντεχνίες της Κωνσταντινούπολης, αλλά και μέγα πλήθος ‘του δήμου’ της Κωνσταντινούπολης, ξεσηκώθηκαν, λεηλάτησαν τη πόλη και απαίτησαν την καθαίρεση του Ιωάννη Καππαδόκη, του ανώτατου αξιωματούχου, υπεύθυνου γιά την επιβολή δυσβάσταχτης φορολογίας.
Και ενώ ο Αυτοκράτωρ Ιουστινιανός ήταν άπειρος και φαίνεται να τα είχε χαμένα, η σύζυγός του, η δυναμική, αποφασιστική και αδίστακτη Θεοδώρα, οργάνωσε την αντεπίθεση με τους στρατηγούς Βελισάριο και Μούνδο, εγκλώβισαν 30 χιλιάδες ‘στασιαστές’ στον Ιππόδρομο και τους κατέσφαξαν.



• Τον Νοέμβριο του 561 πάλι “γέγονε δημοτική ταραχή καί έπήλθον οί Πράσινοι τοίς Βενέτοις…. Πολλοί απέθανον, πολλοί δέ καί έπληγώθησαν”, οι δε Πράσινοι “εισήρχοντο είς τάς γειτονίας και ήρπαζον τας υποστάσεις” (τις περιουσίες των Βένετων).

• Τον Μάρτιο του 562 εξεγέρθηκαν τα τάγματα της σωματοφυλακής του αυτοκράτωρα διότι τους έκοψαν κάποια επιδόματα (“διά τινάς συνηθείας άς ελάμβανον• καί απέκοψαν αυτάς”) [Θεοφάνους, Χρονογραφία, Έτος 6054].






2. Η επανάσταση του στρατιωτικού (=συνταγματάρχη) Θωμά του Σλαύου, 821-823 μ.Χ. Ο Θωμάς ήταν παλληκαράς (“ανδρειόφρων”), “τοις πάσι φιλοστοργούμενος,… αστείον και ευπροσήγορον και των βελτίστων ούκ ελαττούμενος” (δηλ. ήταν αγαπητός, εύθυμος και ευπροσήγορος, και δεν υστερούσε σε τίποτα σε σύγκριση με τον Λέοντα Έ τον Αρμένιο) [Ιωσήφ Γενέσιου, Περί Βασιλειών, Β 2], ξεσήκωσε στο όνομα της εικονολατρείας και της φορολογικής αδικίας τους πολυπληθείς Σλαύους που είχαν εγκατασταθεί στην Μικρά Ασία, αλλά και Έλληνες, Γεωργιανούς και Πέρσες, και πολλούς στρατιωτικούς από τα Θέματα της Μικρασίας, συνέλαβε τους επίσημους φοροεισπράχτορες και κατέσχε τις φορολογικές εισπράξεις (“κατασχών τούς των δημοσίων φόρων πάντας απαιτητάς εγγράφως τας νενομισμένας απεκληρούτο εισπράξεις)[Β 2].

Επικρατούσε μιά κατάσταση εξέγερσης … τα ποτάμια σχημάτιζαν καταρράκτες, όχι από νερό, αλλά από αίμα. (“ποταμού καταρ´ρ´άκται φερόμενοι, ούχ ύδασιν, άλλ’ αίμασι”) [Κεδρηνός, 251]. Μιά κατάσταση, “τους δούλους κατά των αφεντάδων.” Ο Θωμάς με την βοήθεια Αράβων που επιβουλεύοντο τα βυζαντινά εδάφη, πολιόρκησαν την Κωνσταντινούπολη, αλλά ηττήθηκαν σε ναυμαχία από τον στόλο του Αυτοκράτωρα Μιχαήλ Β´ του Τραυλού και από Βουλγαρικά στρατεύματα που τους επετέθηκαν από το βορρά. Βρήκε και αυτός τραγικό τέλος. Ακρωτηριάστηκε στα χέρια και στα πόδια και ανασκολοπίστηκε.

3. Η εξέγερση του Βασιλείου του Χαλκόχειρος (928-932 μ.Χ.) Τον έλεγαν ‘χαλκόχειρα’ γιατί του είχαν κόψει το χέρι ως ποινή γιά προηγούμενη προπάθεια σφετερισμού της εξουσίας (παρίστανε πως ήταν ο δημοφιλής στρατηγός Κωνσταντίνος Δούκας που είχε φονευθεί το 913 μ.Χ κατά τη στάση του εναντίον του ανήλικου Κωνσταντίνου Ζ´ Πορφυρογέννητου.
Κατά τις συμπλοκές στους δρόμους της Πόλης, φονεύθηκε, ο γιός του Γρηγόριος συνελήφθη και εκτελέστηκε ενώ ο μικρούλης γιός του Στέφανος ευνουχίστηκε και έτσι τελεύτησε, τραγικά, αυτός ο κλάδος των Δουκαίων. Ο Κωνσταντίνος Δούκας, αν και αριστοκρατικής καταγωγής ήταν ιδιαίτερα αγαπητός και δίκαιος, και ο Χαλκόχειρ του υπέκλεψε το όνομα και ξεσήκωνε τον κόσμο).
Ο χαλκόχειρ κατασκεύασε ένα χάλκινο χέρι που κρατούσε μάλιστα και σπαθί! Ξεσήκωσε πένητες και χωρικούς με έδρα την Πλατειά Πέτρα στο Θέμα του Οψικίου της ΒΔ Μικράς Ασίας που βρέχεται από την Προποντίδα, και άρχισε τις επιδρομές και λεηλασίες στις γύρω περιοχές. Συνελήφθη και κάηκε ζωντανός στη Κωνσταντινούπολη. Η εξέγερσή του όμως, οδήγησε τον Αυτοκράτωρα Ρωμανο Α’ Λεκαπηνό σε αγροτικές μεταρρυθμίσεις γιά την προστασία των μικροκληρούχων απο τους ‘δυνατούς’.






4. Η εξέγερση του αρβανίτη ηγέτη Πέτρου Μπούα του Σκλέπα (=κουτσού) στην Αρκαδία και Λακωνία (1453-1454 μ.Χ.), κατά των Δεσποτών του Μυστρά Θωμά και Δημήτριου Παλαιολόγων που είχαν επιβάλλει βαρύτατη φορολογία, με τη συνδρομή του άρχοντα Μανουήλ Καντακουζηνού, που ήθελε να αναλάβει αυτός Δεσπότης του Μυστρά. Στην εξέγερση συμμετείχαν οι πολυπληθείς αρβανίτες και Έλληνες χωρικοί. Οι Δεσπότες κάλεσαν σε επικουρία τους Τούρκους από την Θεσσαλία και κατέπνιξαν την εξέγερση. [βλ. και Αριστείδη Κόλλια, Αρβανίτες και η καταγωγή των Ελλήνων, Αθήνα, 1990 (6η έκδοση), σελ. 184-187]

5. Ξεχωριστή αναφορά πρέπει να γίνει για την πρωτοφανή επανάσταση των ‘Ζηλωτών’ στη Θεσσαλονίκη (1343-1349 μ.Χ) και την ανακήρυξη της Δημοκρατίας της Θεσσαλονίκης! Κάποιοι την χαρακτήρισαν και ως “κομμούνα της Θεσσαλονίκης”, αλλά νομίζω πως δεν είναι σωστή μιά τέτοια θεώρηση! Δεν ήταν ‘κομμούνα’. Δήμευσε τις περιουσίες των πολύ πλουσίων γιά να τις μοιράσει στους άκληρους, αλλά δεν φαίνεται να επιχείρησε να εγκαταστήσει κάποιο κομμουνιστικού τύπου σύστημα!
Σε κάθε περίπτωση, η ‘ξεχασμένη’ επανάσταση των Ζηλωτών ήταν χωρίς ιστορικό προηγούμενο!

Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή!
1342 μ.Χ.: Οι Τούρκοι έχουν ολοκληρώσει την κατάκτηση της Βιθυνίας και της Μ.Ασίας από τους Βυζαντινούς και ήδη έχουν αρχίσει τις επιδρομές στη Θράκη, ενώ ο Σέρβος Στέφανος Δουσάν συνέχιζε την επεκτατική πολιτική των προκατόχων του, κατέλαβε την Έδεσσα, και σχεδίαζε να καταλάβει και την Θεσσαλία!

Και οι δικοί μας;
Τα γνωστά! Η Αυτοκρατορία μας βούλιαζε, οι εχθροί αλώνιζαν, στα σκλαβοπάζαρα της ‘αραπιάς’ οι Έλληνες της Μικράς Ασίας πουλιώντουσαν κατά χιλιάδες, σαν δούλοι, {βλέπε το εξαίρετο έργο του Σπύρου Βρυώνη, “Η Παρακμή του Μεσαιωνικού Ελληνισμού στη Μικρά Ασία και η Διαδικασία του Εξισλαμισμού (11ος-15ος Αιώνας)” εκδ. Μορφωτ. Ίδρυμα Εθν. Τραπ., 1996, αν και η μελέτη και η συγγραφή έγινε από το 1959-1967}, και εμείς αλληλοεξωντονόμασταν.

Εμφύλιοι πόλεμοι, ο πρώτος (1321-1328), μεταξύ του Αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β´ Παλαιολόγου και του εγγονού του, Ανδρόνικου Γ´ (που φαίνεται να είχε και την υποστήριξη των λαϊκών στρωμάτων, υποσχόμενος μείωση της βαριάς φορολογίας), και ο δεύτερος εμφύλιος (1341-1347+), μεταξύ των υποστηρικτών του Ιωάννη Ε’ (του ανήλικου υιού του Ανδρόνικου Γ´), και του πανίσχυρου Ιωάννη Καντακουζηνού (που θεωρείτο ‘αντιβασιλέας’ και ‘σφετεριστής’ του θρόνου) και που είχε την υποστήριξη των μεγαλογαιοκτημόνων και κέντρο της εξουσίας του το Διδυμότειχο.





Αυτό το χάος και οι συνεχείς πόλεμοι επέτειναν τη φτώχια και την λαϊκή δυσφορία απέναντι στους πλούσιους. Κάποιοι ‘πένητες’ είχαν φθάσει σε τέτοιο σημείο απόγνωσης και αγανάκτησης και φθόνου, που θεωρούσαν πως και οι Τούρκοι να καταλάμβαναν τις Βυζαντινές επαρχίες, οι ίδιοι δεν θα είχαν τίποτα να χάσουν!
{Ποιός ανέλυσε πρώτος αυτό; Μήπως ο Κάρολος Μάρξ όταν έγραφε το 1848 μ.Χ. στο Μανιφέστο πως “οι προλετάριοι δεν έχουν να χάσουν τίποτα παρά μόνο τα δεσμά τους”; Όχι! Πρώτος κατέγραψε τις επιπτώσεις της φτώχειας στη συμπεριφορά των ανθρώπων και στη σταθερότητα του πολιτεύματος, ο Αριστοτέλης (περί το 340 π.χ.) στα Πολιτικά, ενώ στη Ρητορική (1372a), διαβάζουμε γιά πρώτη φορά, πως γίνεσαι άδικος και αρπακτικός όταν είσαι τόσο φτωχός που δεν έχεις τίποτα να χάσεις! (“αδικούσιν οίς δι’ απορίαν μηδέν έχει ό τι απωλέσει.”).

  Και ο διανοούμενος Αλέξανδρος Μακρεμβολίτης το 1343 μ.Χ. έγραφε στην Κωνσταντινούπολη, πως “αν μπορούσαν οι πλούσιοι θα άρπαζαν και τον ήλιο και θα στερούσαν από τους φτωχούς την απόλαυσή του”! (“χάρις δε θεώ, ότι και τον ήλιον εί κατασχείν ηδυνήθητε, ουδέ της τούτου άν ημάς ηξιώσατε απολαύσεως.”)}

Οι διαιρέσεις και οι καυγάδες είχαν επεκταθεί και στις θρησκευτικές δοξασίες! Ενωτικοί εναντίον Ανθενωτικών, αυτοί δηλαδή που πίστευαν πως μιά επανένωση της Ορθόδοξης και της Καθολικής εξουσίας (με πρωτοκαθεδρία των Καθολικών), θα έδινε ισχυρότερο κίνητρο στους δυτικούς να στηρίξουν το Βυζάντιο απέναντι στην επέλαση των Τούρκων, και σε αυτούς που πίστευαν πως κάτι τέτοιο θα ήταν προδοσία κατά της Ορθοδοξίας.

Πίστευαν με πάθος πως, Κρειττότερον εστίν ειδέναι εν μέση τη πόλει φακιόλιον βασιλεύον Τούρκων ή καλύπτραν λατινικήν», σύμφωνα με τη ρήση που αποδίδεται στο Μέγα Δούκα Λουκά Νοταρά -τα παιδιά του οποίου όμως, κατέσφαξε μπροστά στα μάτια του, ο Μωάμεθ ο Πορθητής- (και κατ´ άλλους στο Πατριάρχη Γεννάδιο Β´)






Αλλά υπήρχε και άλλη διαίρεση και αντιπαλότητα! Αυτή μεταξύ των λεγόμενων Ησυχαστών και των Ζηλωτών.
Απ´ τη μία οι Ησυχαστές, γενικά πιό κοντά στους ευγενείς (τον Ιω. Καντακουζηνό), που πίστευαν πως διαλογιζόμενοι με το πηγούνι κολλημένο στο στέρνο, βλέποντας τον ομφαλό και επαναλαμβάνοντας ασταμάτητα την ίδια μικρή προσευχή, αυτό από μόνο του αρκούσε για να δούνε το ‘άκτιστον’ Θείον φως! Να αντικρύσουν τον ίδιο τον Θεό! Οι Ησυχαστές δεν έδειχναν να ενδιαφέρονται γιά κοινωνικές ανατροπές. {Όταν είχα τη μεγάλη τύχη να συναντήσω το Δαλάϊ Λάμα στο Νέο Δελχί, το 2007, ένα από τα πρώτα πράγματα που με ρώτησε ήταν αν στο Άγιο Όρος διαλογίζονται, όπως οι Βουδδιστές!}

Απ´ την άλλη, οι ‘Ζηλωτές’, που εξέφραζαν το ‘δήμο’, τα ευρύτερα λαϊκά στρώματα και τους πολυπληθείς πρόσφυγες, με ηγέτη τον άρχοντα Μιχαήλ Παλαιολόγο και μετά (όταν δολοφονήθηκε ο Μιχαήλ), τον Ανδρέα Παλαιολόγο. Βάση της δύναμής τους ήταν η οργανωμένη συντεχνία των ‘Παραθαλασσίων’, δηλαδή των ναυτικών. {Ακριβώς όπως και στην αρχαία Αθήνα, οι ‘Παράλιοι’, δηλ. η τάξη των ναυτικών, ήταν πρωτοπόροι στη διεύρυνση της Δημοκρατίας!}

Το 1343, οι Ζηλωτές επαναστάτησαν, κυρίευσαν την ακρόπολη της Θεσσαλονίκης, φόνευσαν πολλούς ευγενείς και εγκατέστησαν το δικό τους ιδιότυπο καθεστώς! Δήμευσαν και μοίρασαν τις περιουσίες των πλουσίων, ίσως και της εκκλησίας (αν και είναι πιθανό, οι χωρικοί που ήδη καλλιεργούσαν κτήματα των Μονών, απλά να τα καλλιεργούσαν πλέον χωρίς να αποδίδουν νοίκι στις Μονές ή φόρο, ή και άλλοι χωρικοί να εγκαταστάθηκαν σε αυτά χωρίς να πληρώνουν κάποιο νοίκι ή τέλος), επεδίωξαν διοικητική αυτονομία (κάτι που μάλλον οδήγησε σε κάποια απομόνωση το καθεστώς), ενώ φαίνεται πως ασκούσαν κάποιου είδους δημοκρατική/συλλογική διοίκηση.
(Γράφω ‘φαίνεται’ γιατί δεν είναι σαφείς και απόλυτα αξιόπιστες οι πηγές)






Αλλά η φθορά και η παρακμή δεν άργησαν. Διώξεις αντιπάλων, απομόνωση, αυθαιρεσίες, οι ρεβανσισμοί και οι εκδικητικότητες, η κακοδιαχείριση, η πολυφωνία, οι συνεχείς πόλεμοι στην ενδοχώρα με την επακόλουθη φτώχεια, η αντίδραση των πλουσιωτέρων και της μεσαίας τάξης που εθίγετο από το κανονιστικό και διοικητικό αλαλούμ, είχαν προκαλέσει μεγάλη δυσαρέσκεια, είχαν αποδυναμώσει τους Ζηλωτές και έδωσαν την ευκαιρία, το 1349, στο νέο αυτοκρατορικό διοικητή, τον Θεόδωρο Μετοχίτη, σε σύμπραξη μάλιστα με τους ναυτικούς, τους πρώην συμμάχους των Ζηλωτών, να ανατρέψει το καθεστώς. Ακολούθησαν φυσικά, φυλακίσεις, διώξεις και εξορίες των Ζηλωτών και των συνοδοιπόρων τους!

Είναι η πρώτη φορά που σε όλη την μεσαιωνική Δύση, εγκαθιδρύθηκε τέτοιο επαναστατικό, συλλογικό και ‘δημοκρατικό’ καθεστώς. {Ας σημειώσουμε πως λίγα χρόνια πριν, το 1339, στην ολιγαρχική Γένουα, η ανερχόμενη τάξη των εμπόρων, η συντεχνία των ναυτικών (που είχαν αγανακτήσει γιατί για ένα διάστημα καθυστερούσε η πληρωμή τους και φυλακίστηκε ο αρχηγός τους Francesco Capurro όταν ζήτησε την παρέμβαση του Βασιλέως τη Γαλλίας), και τα φτωχότερα λαϊκά στρώματα, ξεσηκώθηκαν κατά της αριστοκρατίας των γαιοκτημόνων (των λεγόμενων Γουέλφων) και επέβαλλαν στους εκλέκτορες της πόλης, την ανακήρυξη του ευγενούς στη καταγωγή, Σιμόνε Μποκανέγκρα ως Δόγη. Αλλά αυτή η εξεγερσούλα δεν είχε την ‘επαναστατικότητα’ και ανατρεπτικότητα της επανάστασης της Θεσσαλονίκης! ΣΥΝΕΓΡΑΨΕ ΠΕΤΡΟΣ ΔΟΥΚΑΣ στο olympia.gr


Η Επανάσταση του Θωμά του Σλάβου και οι Σλάβοι της Μ. Ασίας






Το Βυζάντιο ως κρατικό μόρφωμα και η Ορθόδοξη παράδοση συνδέονται στενά. Ένα από τα σημαντικότερα στοιχεία του βυζαντινού πολιτισμού είναι  η  πνευματικότητα. Το Βυζάντιο αποτελεί επίσης ένα αναγκαίο συστατικό της σύγχρονης ελληνικής ταυτότητας. Τα τελευταία πενήντα χρόνια έχουμε δει στον Δυτικό Κόσμο μιαν αξιοσημείωτη ανάπτυξη των βυζαντινών σπουδών, σύμφωνα με τις οποίες το Βυζάντιο εκπροσωπεί μια συνέχεια επιλεγμένων στοιχείων της κλασικής παράδοσης, με όρους έντονης και αδιάσπαστης συνέχειας παρά αντίθεσης.

Η προσπάθεια να εκφρασθεί το χριστιανικό μήνυμα σε διανοητικό και κοινωνικό επίπεδο, αξιοποιώντας ό,τι καλύτερο είχε να προσφέρει η ελληνική φιλοσοφία, χαρακτηρίζει το βυζαντινό κοινωνικό και διανοητικό «οικοδόμημα»: γι αυτούς τους λόγους  η βυζαντινή περίοδος της Ιστορίας μας παραμένει άκρως σημαντική για το χριστιανισμό και την ανθρωπότητα. Παρά τις όποιες αποτυχίες της, υπάρχουν πολλά στοιχεία της  που μπορούν να μας εμπνεύσουν, ακόμη και σήμερα: στην τέχνη, στη ζωγραφική, στην αρχιτεκτονική, αλλά και στη θεολογία και σε πολλές άλλες πτυχές  της ανθρώπινης σκέψης.

Το πιο σπουδαίο γεγονός στην εσωτερική πολιτική της βυζαντινής αυτοκρατορίας κατά τη  βασιλεία του Μιχαήλ Β΄(820-829) ήταν ο σκληρός εμφύλιος πόλεμος που προκάλεσε ένας παλιός συμπολεμιστής του αυτοκράτορα, γνωστός απ’ τις βυζαντινές πηγές ως Θωμάς ο Σλάβος. Ο Μικρασιάτης αυτός Θωμάς, από την εποχή ακόμη του Λέοντα Ε΄(813-820)και με τη συμπαράσταση των Αράβων, είχε συγκεντρώσει  μεγάλο αριθμό από ετερογενείς οπαδούς. Κάτω απ’ τη σημαία του τάχθηκαν Άραβες, Πέρσες, Αρμένιοι, Σλάβοι και άλλες φυλές του Καυκάσου, όπως μας παραδίδει ο Ιωσήφ Γεννέσιος.

Σύμφωνα με τον G.Ostrogorsky, o φυλετικά ανομοιογενής χώρος της Μ. Ασίας ήταν κατάλληλος για την εξάπλωση ενός τέτοιου κινήματος. Η επιχείρηση αυτή άσκησε μεγάλη επιρροή και στα στοιχεία εκείνα που βρίσκονταν για θρησκευτικούς λόγους σε αντίθεση με την Κωνσταντινούπολη, γιατί ο Θωμάς εμφανίστηκε ως υπέρμαχος των Εικονοφίλων και μάλιστα ισχυριζόταν ότι ήταν ο παράνομα εκθρονισμένος αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ο ΣΤ΄. Πρέπει όμως να τονιστεί ιδιαίτερα το γεγονός ότι η επαναστατική αυτή κίνηση είχε το χαρακτήρα κοινωνικής εξέγερσης. Ο Θωμάς εμφανίστηκε ως προστάτης των φτωχών στους οποίους υποσχέθηκε απαλλαγή απ΄ τα φορολογικά τους βάρη. Με τον τρόπο αυτό κινητοποίησε τις μάζες που δεινοπαθούσαν κάτω απ΄ την οικονομική δυσπραγία, την υπέρμετρη φορολογική καταπίεση και την αυθαιρεσία των κυβερνητικών οργάνων. Το επαναστατικό του κίνημα, που στηρίχθηκε σε κοινωνικές, θρησκευτικές και φυλετικές αντιθέσεις, διαδόθηκε ταχύτατα στο μεγαλύτερο τμήμα της Μ. Ασίας. Απ΄ τα έξι Μικρασιατικά θέματα  μόνο τα θέματα του Οψικίου και των Αρμενιακών έμειναν πιστά στον αυτοκράτορα, όπως μαρτυρεί ο Ιωσήφ Γεννέσιος.






Ο Θωμάς αναγορεύτηκε αυτοκράτορας απ΄ τον Πατριάρχη Αντιοχείας, πράγμα που ήταν αδύνατο να γίνει χωρίς τη συγκατάθεση του χαλίφη. Η σύμπραξη του θέματος  των Κιβυρραιωτών έφερε στον έλεγχό του το στόλο και του έδωσε τη δυνατότητα να διαπεραιωθεί στην Ευρώπη και να συγκεντρώσει εκεί, κάτω απ΄ τη σημαία του, τον  εικονόφιλο πληθυσμό των ευρωπαϊκών τμημάτων της αυτοκρατορίας. Το Δεκέμβριο του 821 άρχισε η πολιορκία της Κωνσταντινουπόλεως που κράτησε περισσότερο από ένα χρόνο και που τελικά λύγισε το σθένος των επαναστατών. Η στρατιωτική υπεροχή του αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης  επιβλήθηκε πάνω στην ανοργάνωτη λαϊκή εξέγερση. Εκτός απ΄ αυτό όμως, ο Μιχαήλ όφειλε τη σωτηρία του και στη βοήθεια του χαγάνου των Βουλγάρων. Όπως άλλοτε ο Τέρβελις είχε πολεμήσει στο πλευρό του Λέοντα Γ΄ εναντίον των Αράβων, έτσι  τώρα ο Ομουρτάγ, αρχηγός και ηγεμόνας των Βουλγάρων,  ο γιος του πιο φοβερού εχθρού των Βυζαντινών, επενέβη υπέρ του Μιχαήλ Β΄ εναντίον του επαναστατικού κινήματος του Θωμά και διέλυσε τα στρατεύματά του. Την άνοιξη του 823 αναγκάστηκε ο Θωμάς να διαλύσει την πολιορκία και έτσι το κίνημά του απέτυχε. Ο Θωμάς έπεσε στα χέρια του αυτοκράτορα αργότερα τον επόμενο Οκτώβριο. Είχε καταφύγει με λιγοστούς οπαδούς του στην Αρκαδιούπολη, όπου και τελικά συνελήφθη και θανατώθηκε ύστερα από φρικτά βασανιστήρια.






   Ο Μιχαήλ Β΄ παρέμεινε κύριος της καταστάσεως, όμως ο εμφύλιος πόλεμος, που κράτησε σχεδόν τρία χρόνια, εξασθένισε  σοβαρά το Βυζάντιο.
Το κίνημα του Θωμά του Σλαύου που συγκλόνισε το Βυζάντιο στις αρχές του 9ου αι. εκδηλώθηκε και ξεκίνησε απ’ τη Μ.Ασία. Λόγω της καταγωγής του αρχηγού του και της συμμετοχής σ’ αυτό Σλάβων της Μ.Ασίας, άπτεται του θέματος, γι’ αυτό και το εξετάζω σύντομα παρακάτω.

   Ο Συνεχιστής του Θεοφάνους αναφέρει για το Θωμά το Σλαύο, τα εξής: « Ο μέν ούν είς και πρώτος λόγος, ώ και εγώ πείθομαι εξ’ εγγράφων τινών έχων το βέβαιον, τούτον ορμάσθαί φησι τον Θωμάν εξ’ ασήμων τε γονέων και πενιχρών, άλλως δε και Σκλαβογενών, των πολλάκις εγκισσευθέντων κατά την Ανατολήν, πενία γούν αποζών και την τύχην εμπορευόμενος την εαυτού μέν (6.51) απέδρα, προς δε την μεγαλόπολιν ταύτην εισέφρησεν και δη τινι των συγκλητικών εξυπηρετείν τε και λειτουργείν κολληθείς αισχύναι δι’ ακολασίαν και καθυβρίσαι την δεσποτικήν ευνήν και τα λέκτρα τούτου ηπείγετο...».
 Αυτές οι πληροφορίες αφορούν την καταγωγή του Θωμά, τον τόπο καταγωγής του και την αρχή της μετέπειτα λαμπρής σταδιοδρομίας του. Βέβαια οι βυζαντινές πηγές που αναφέρονται στο κίνημα του Θωμά του Σλαύου δεν είναι μόνο ο Συνεχιστής του Θεοφάνους. Για την ακρίβεια, είναι οι εξής παρακάτω:
 α) σύγχρονες βυζ. πηγές (πηγές του 9ου αι.): το γράμμα του Μιχαήλ Β΄(820-829),ο Γεώργιος Μοναχός και διάφορα Αγιογραφικά κείμενα (οι πράξεις των αγίων Δαυίδ, Συμεών και Γεωργίου του Λέσβιου).
 β) Οι πηγές του 10ου αι. που είναι και οι πιο σημαντικές, για τη λεπτομερέστερη και ακριβέστερη αφήγησή τους: Γενέσιος και Συνεχιστής του Θεοφάνους.
 Τις παρακάτω πηγές αναλύει και εξετάζει συγκριτικά μεταξύ τους, μετά απ’ τον έλεγχο της αξιοπιστίας τους, ο P.Lemerle στο άρθρο του Thomas le Slave, Travaux et Memoires I. Paris, 1965(225-297). Κατόπιν ο Lemerle ερμηνεύει το όλο ζήτημα συνδυάζοντας τις πληροφορίες των παραπάνω πηγών.

Δεν υπάρχει κανένας λόγος να υποθέσουμε, σύμφωνα με τον P.Charanis, ότι η λειτουργία στις εκκλησίες των Σλάβων της Μ.Ασίας, μετά τον εκχριστιανισμό τους, τελούνταν σε κάποια άλλη γλώσσα εκτός απ’ τα ελληνικά. Έλληνες ήταν αναμφισβήτητα οι πρώτοι ιερείς τους και οι Σλάβοι που στη συνέχεια χειροτονήθηκαν ιερείς, πρέπει, τουλάχιστον, να είχαν μάθει να διαβάζουν τη Γραφή στα ελληνικά γιατί δεν υπήρχε ακόμη Σλαβικό αλφάβητο. Έτσι ο εκχριστιανισμός τους ήταν μια δύναμη για τον σταδιακό εξελληνισμό τους και τελικά την απορρόφησή τους.

Συζητώντας τη μεταστροφή των Σλάβων της Μ.Ασίας στο Χριστιανισμό ο F.Dvornik παρατηρεί: «η μεταστροφή τους αυτή δεν αποτελεί παρά το πρώτο βήμα προς τον εξελληνισμό τους. Υπήρχαν όμως κι άλλες δυνάμεις που επέτειναν αυτή τη διαδικασία. Αυτοί οι Σλάβοι εγκαταστάθηκαν σ’ ένα έδαφος βαθιά εξελληνισμένο και βυζαντινό, το οποίο η αυτοκρατορική κυβέρνηση έλεγχε απόλυτα. Ήταν έτσι απομονωμένοι απ’ το σώμα των Σλάβων της Ευρώπης. Η επίσημη επαφή με τη βυζαντινή κυβέρνηση απαιτούσε να ξέρει κανείς ελληνικά και τα ελληνικά ήταν βασικά για ν’ ακολουθήσει κανείς καριέρα στο στρατό ή στη διοίκηση. Εξάλλου στη Βυζαντινή αυτοκρατορία δεν επικρατούσαν στεγανές φυλετικές διακρίσεις, παρά μόνο θρησκευτικές. Και δεν υπάρχει καμιά μαρτυρία ότι οι Σλάβοι της Μ.Ασίας ανέπτυξαν αιρετικές τάσεις και απόψεις. Ήταν χωρίς αμφιβολία προσδεμένοι στην επίσημη εκκλησία, ένα γεγονός που καθιστούσε την απορρόφησή τους ευκολότερη. Υπάρχουν μαρτυρίες, εν τούτοις, που δείχνουν ότι η διαδικασία του Εκβυζαντινισμού ήταν αργή και ότι για πολλά χρόνια οι Σλάβοι της Μ.Ασίας κρατούσαν, τουλάχιστον εν μέρει, το Σλαβονικό τους “χαρακτήρα”».




Μια τέτοια μαρτυρία αφορά στην επανάσταση του Θωμά του Σλάβου. Η επανάσταση του Θωμά ξέσπασε το 821, περίπου 60 χρόνια μετά την εγκατάσταση των Σλάβων στον Αρτάνα. Το 821, κατά τον P.Charanis, χωρίς αμφιβολία, ζούσαν ακόμη, αρκετοί απ’ όσους εγκαταστάθηκαν πρώτοι και είναι πιθανό ότι η διαδικασία του εξελληνισμού δεν είχε αγγίξει ακόμη βαθιά και τη γενιά των Σλάβων που γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Βιθυνία. Αλλά είναι αλήθεια, όπως διατείνεται, ότι είχαν συνείδηση της εθνικότητάς τους, και ότι γι’ αυτό το λόγο έσπευσαν στις γραμμές του Θωμά, στο πρόσωπο του οποίου είδαν έναν αρχηγό που θα μπορούσε να τους οδηγήσει στην ανεξαρτησία,

   Ο Θωμάς, αν και οι πηγές μας σ’ αυτό το σημείο παρουσιάζουν αντιθέσεις, φαίνεται να ήταν Σλαβικής καταγωγής, αλλά είχε καταλάβει σημαντικές θέσεις στο Βυζάντιο και είχε γίνει Βυζαντινός ή τουλάχιστον παρουσίαζε τον εαυτό του σαν Βυζαντινό, όπως φαίνεται απ’ το γεγονός ότι παρουσιαζόταν σαν ο Κων/νος ΣΤ΄, αποβλέποντας στον αυτοκρατορικό θρόνο.
   Στην προσπάθειά του να καταλάβει το θρόνο υποστηρίχθηκε από πολλά στοιχεία τα οποία ήταν δυσαρεστημένα απ’ τη διακυβέρνηση του Μιχαήλ Β΄. Η Επανάσταση του Θωμά, όπως παρατήρησε ο παλιός και σχετικά αμερόληπτος Panchenko, υπήρξε κοινωνικό κίνημα, περιπλεγμένο από θρησκευτικούς και πολιτικούς παράγοντες. Βέβαια, ανάμεσα στους ακολούθους-οπαδούς του Θωμά υπήρχαν και Σλάβοι, αλλά το να υποθέσουμε ότι αυτό το γεγονός έδωσε στην επανάσταση το χαρακτήρα Σλαβικού εθνικιστικού κινήματος, είναι παρατραβηγμένο και αδικαιολόγητο. Εξάλλου, εκτός απ’ τους Σλάβους υπήρξαν κι άλλοι πολυάριθμοι λαοί της Μ.Ασίας που υποστήριξαν το Θωμά, όπως έχουμε δει. Επίσης, δεν μπορεί να προσκομιστεί καλύτερη απόδειξη γι’ αυτό, απ’ το γεγονός ότι το θέμα του Οψικίου, όπου υπήρχαν Σλαβικές εγκαταστάσεις, ήταν ένα απ’ τα δύο θέματα της Μ.Ασίας που δεν υποστήριξαν το Θωμά.

   Οι αναφορές, εν τούτοις, των βυζαντινών πηγών στην επανάσταση του Θωμά, δείχνουν ότι κατά τη διάρκεια του α΄ τετάρτου του 9ου αι. υπήρχαν Σλάβοι στη Μ.Ασία, που δεν είχαν χάσει ακόμη, τελειωτικά την ταυτότητά τους ως Σλάβοι.


  Aμαλία Κ. Ηλιάδη,
ιστορικός -ΜΑ Βυζαντινής Ιστορίας

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1) Vassiliev, Byzance et les Arabes I, 22 κ.εξ.
2) Josephi Genesii, Regum libri quattuor (Περί βασιλειών),CFHB 14, σ.24.
3) G.Ostrogorsky, ΙστορίατΒ΄(ελληνμτφρ.)σ76,77,78.
4) E.Lipshits, Η στάση του Θωμά του Σκλαβηνού και ο αγροτικός κόσμος του Βυζαντίου κατά τον Η΄ και Θ΄ αι. (ρωσ.) «Vestnik drevnei istorii» Ι, (1939), σ. 352-65.
4) P.Lemerle, Thomas le Slave, Travaux et Mιmoires I, Paris 1965, 255-297.
5) Συνεχιστής του Θεοφάνη, 49-50, 53,15 και 55-56,64 , εκδ. Bonnae.
6) F.Baricic, Dve verzijie u izvorima o ustaniku Tomi (Δύο παραλλαγές των πηγών σχετικά με την επανάσταση του Θωμά/ ZRVI 6 (1959) 145 κ. εξ.
7)  P.Charanis, the Slavic Element in Byzantine Asia Minor the 13th century ό.π., σ. 76-78 κεξ.
8) F.Dvornik, Les Slaves, Byzance et Rome au IXe siθcle, Paris 1926, σ. 103 κεξ.- Βλεπίσης του ίδιου, The Slavs, Their early history and civilization, New Brunwick-Rutgers 1962.
9) Panchenko, Pamiatnik Slavian v Vifinii, 37.





Δημοσίευση σχολίου

Αφήστε το σχόλιό σας ή κάνετε την αρχή σε μία συζήτηση

Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.

Δημοφιλείς κατηγορίες

...
Οι πιο δημοφιλείς κατηγορίες του blog μας

Whatsapp Button works on Mobile Device only