«Την ίδια στιγμή ακουστήκανε οι δώδεκα χτύποι της καμπάνας του ρολογιού της Αγίας Φωτεινής στη Σμύρνη.Ο δάσκαλος σηκώθηκε.
– Όρθιοι και ενός λεπτού σιγή για να τιμήσουμε τη δόξα της αρχαίας Ελλάδας.Στο θέατρο αυτό αντηχούσαν οι τραγωδίες του Αισχύλου
και του Σοφοκλή.Εδώ έψαλλε τα αθάνατα έπη του ο Όμηρος.
Τα παιδιά δεν είχανε ιδέα για αρχαίο θέατρο. Κοιτάζανε το δάσκαλο και ξεροκαταπίνανε διψασμένα…
Αφού πέρασε ένα λεπτό, ο δάσκαλος δείχνοντας με το χέρι του κατά το βορρά ρώτησε :
– Πώς λέγεται το ψηλό εκείνο βουνό ;
– Mανισά Νταγ.
– Το ελληνικό του όνομα !
– Μμ …
– Το διδαχθήκατε στο μάθημα της Πατριδογνωσίας.
– Σίπυλος, κύριε, απάντησε ο Αρίστος.
– Το άλλο, το ψηλότερο ανατολικά ;
– To Mποζ Νταγ,κύριε ;
– Ναι, την ελληνική του ονομασία.
– Τμώλος, κύριε,φώναξαν μαζί μερικοί μαθητές.
– Μπράβο!
Ο δάσκαλος άνοιξε τα μπράτσα του διάπλατα κι αγκάλιασε το μισό ορίζοντα :
– Όλα αυτά ήταν ελληνικά ! ..
Κοσμά Πολίτη, «Στου Χατζηφράγκου» (απόσπασμα) – Εκδόσεις Α.Καραβία,1963.
Εισαγωγή
Κοντά στη Σμύρνη,στην κοιλάδα του αρχαίου ποταμού Έρμου–σήμερα Gediz-βρίσκονται τα ερείπια μιας εκ των μεγαλύτερων και ισχυρότερων πόλεων της Μικράς Ασίας.Των περίφημων Σάρδεων,που δοξάστηκαν απ’τον Ηρόδοτο (485 – 421/415 π.Χ),το Στράβωνα (64 π.Χ.- 24 μ.Χ.) και όλους τους μεγάλους αρχαίους ιστορικούς.Τις Σάρδεις,πρωτεύουσα της Λυδίας,ίδρυσαν ινδοευρωπαϊκές φυλές,που έφτασαν στη Μικρά Ασία από τα Βαλκάνια. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο,οι ίδιοι ονόμαζαν τους εαυτούς των Μαίονες,αλλά αργότερα έγιναν γνωστοί ως Λυδοί. Η αρχαία ιστορία των Λυδών ήταν αρκετά μυστηριώδης,ενώ θεωρείται,ότι η γλώσσα τους ήταν συγγενής με τις γλώσσες των Λουβίων και των Χετταίων,δηλαδή ήταν ινδοευρωπαϊκής καταγωγής. Η λουβική ήταν στενά συνδεδεμένη με τη γλώσσα των Χετταίων και ήταν μία από τις γλώσσες που μιλιόταν από πληθυσμιακές ομάδες στο βασίλειο Arzawa, στα δυτικά και νοτιοδυτικά του πυρήνα της περιοχής των Χετταίων. Ο Ηρόδοτος έγραψε,ότι η Λυδοί μετακινήθηκαν αργότερα από τη Μικρά Ασία στην Ιταλία,στους Ομβρικούς,κοντά στη χερσόνησο των Απεννίνων.Επίσης,αναφέρει,ότι πριν από την Δυναστεία των Ηρακλειδών προϋπήρξε μια άλλη δυναστεία,της οποίας οι βασιλείς ήταν απόγονοι του Λυδού,ενός από τους 2 γιους του μυθικού γενάρχη των Λυδών, Άτυ,από τον οποίον πήραν το όνομά τους αυτοί που πριν ονομάζονταν Μαίονες (Ηρόδοτος Α,7). Οι αναφορές αυτές του Ηροδότου,έδωσαν αφορμή στους μελετητές της ιστορίας των Ετρούσκων να θεωρήσουν,ότι η γλώσσα τους δεν αναγνωριζόταν ως ινδοευρωπαϊκή. Είτε,ο Ηρόδοτος είχε κάνει λάθος,είτε οι Λυδοί αργότερα άλλαξαν τη γλώσσα τους στη Μικρά Ασία,οπότε και οι δύο εκδοχές μπορούν να συνυπάρχουν και να είναι δυνατές. Η λυδική γλώσσα,πράγματι,διαφέρει από τις «άριες» γλώσσες των γειτόνων και γενικά είναι ελάχιστα κατανοητή,ενώ στην Ιταλία οι γενετιστές διέκριναν μια τοπική πληθυσμιακή ομάδα με ασιατικές ρίζες. Η άμεση προέλευση του ονόματος των Σάρδεων είναι τουλάχιστον μυστηριώδης.Περιγράφοντας τη διαίρεση του βασιλείου της Λυδίας,ο Έλληνας ιστορικός Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς (60 π.Χ. – 7 π.Χ.),ενισχύει την αξίωση του Ξάνθου του Λυδού, στα «Λυδιακά»,αλλά αφηγείται και για μια γλώσσα παρόμοια με τη γλώσσα της Λυδίας,που ομιλείτο από τους Τόρρηβους.Ο Τόρρηβος ήταν ο έτερος γιος του Άτυ.Και οι δύο γιοι μοίρασαν το βασίλειο του πατέρα τους – βασίλειο των Χετταίων- και έμειναν στην Ασία.Οι διάλεκτοί τους ελάχιστα διαφέρουν,ενώ έχουν δανειστεί από τους Ίωνες και τους Δωριείς μερικές λέξεις.«Ξάνθος δὲ ὁ Λυδὸς ἱστορίας παλαιᾶς εἰ καί τις ἄλλος ἔμπειρος ὤν, τῆς δὲπατρίου καὶ βεβαιωτὴς ἂν οὐδενὸς ὑποδεέστερος νομισθείς, οὔτε Τυρρηνὸν ὠνόμακεν οὐδαμοῦ τῆς γραφῆς δυνάστην Λυδῶν οὔτε ἀποικίαν Μῃόνων εἰςἸταλίαν κατασχοῦσαν ἐπίσταται Τυρρηνίας τε μνήμην ὡς Λυδῶν ἀποκτίσεως ταπεινοτέρων ἄλλων μεμνημένος οὐδεμίαν πεποίηται· Ἄτυος δὲ παῖδας γενέσθαι λέγει Λυδὸν καὶ Τόρηβον, τούτους δὲ μερισαμένους τὴν πατρῴαν ἀρχὴν ἐν Ἀσίᾳ καταμεῖναι ἀμφοτέρους· καὶ τοῖς ἔθνεσιν ὧν ἦρξαν ἐπ´ ἐκείνων φησὶ τεθῆναι τὰςὀνομασίας, λέγων ὧδε· « Ἀπὸ Λυδοῦ μὲν γίνονται Λυδοὶ, ἀπὸ Τορήβου δὲ Τόρηβοι. τούτων ἡ γλῶσσα ὀλίγον παραφέρει, καὶ νῦν ἔτι σιλλοῦσιν ἀλλήλους ῥήματα οὐκ ολίγα, ὥσπερ Ἴωνες καὶ Δωριεῖς ».(βλ.Διονυσίου Αλικαρνασσέος, «Ρωμαϊκής Αρχαιολογίας,Λόγος Πρώτος, XXI.2».Κοντά στις Σάρδεις και περίπου 17 χλμ. νότια βρισκόταν η αρχαία λίμνη Τορρηβία.Συγκεκριμένα 4-5 χλμ.βόρεια των Ύπαιπων-σήμερα Odemis- και 7-8 χλμ.βορειοδυτικά του Διός Ιερού-σήμεραBirgi.Απόσπασμα του Νικολάου της Δαμασκού,η έρευνα του οποίου προφανώς αναφέρεται στα «Λυδιακά» του Ξάνθου του Λυδού και στο Στέφανο το Βυζάντιο δίνει την αρχαία περιγραφή της Τορηβίας : «Εν δε τη Τορρηβίδι έστίν όρος Κάριος,καλεόμενον και το ιερόν του Καρίου εκεί.Κάριος δε Διός παις και Τορρηβίας. ως Νικόλαος τετάρτω ως πλαζόμενος περί τινά λίμνην,ή τις απ’αυτού Τορρηβία εκλήθη,φθογγής Νυμφών ακούσας,άς και Μούσας Λυδοί καλούσι,και μουσικήν εδιδάχθη και αυτός τους Λυδούς εδίδαξε και τα μέλη,δι τούτο Τορρηβία εκαλείτο.»(βλ. F. Jacoby, op. cit. supra n. 8. On Xanthus see J. Pedley, Ancient Literary Sources on Sardis. Cambridge 1972, 2.) Η άνθηση της πρωτεύουσας της Λυδίας επιτεύχθηκε κατά τη διάρκεια της βασιλείας της δυναστείας των Μερμναδών τους 7ο και 6ο αι.π.Χ. Αυτό προκύπτει από τα ιστορικά δεδομένα. Στην αρχή της 1ης χιλιετίας π.Χ. στην περιοχή των Σάρδεων δεν υπήρχε σχεδόν τίποτε,αν και ορισμένοι παρατεταμένοι οικισμοί εντοπίστηκαν στην περιοχή αυτή από την εποχή του χαλκού,αλλά τίποτε αξιόλογο δεν υπήρχε για να αναφερθεί. Την περιοχή εξουσίαζαν οι Χετταίοι μέχρι την κατάρευση της εξουσίας τους τον 12ο αι.π.Χ.,ενώ μετά ακολούθησαν τα γνωστά «σκοτεινά χρόνια» του αρχαίου κόσμου. Η περιοχή της Λυδίας τους 8ο και 7ο αι.π.Χ. πέρασε υπό τη διοίκηση του φρυγικού κράτους και μόνο μετά την κατάρευσή του τον 7ο αι.π.Χ. το λυδικό βασίλειο επεκτάθηκε με ταχείς ρυθμούς. Στην πραματικότητα,η Λυδία αντικατέστησε την πρωτοκαθεδρία της Φρυγίας στη Μικρά Ασία. Οι Λυδοί κατέλαβαν την πρωτεύουσα Γόρδιο και εγκατέστησαν εκεί φρουρά. Όλα αυτά συνέβησαν σε λιγότερο από έναν αιώνα.
Κατά κανόνα,τις Σάρδεις επισκέπτεται κανείς,για να δει τα ερείπια του ναού της Αρτέμιδας – του μεγαλύτερου αρχαίου ιερού στη Μικρά Ασία.Η αρχιτεκτονική του ήταν εξαιρετικά πολύπλοκη και δεν συγκρίνεται με τον παραδοσιακό τύπο της αρχαίας ελληνικής δομικής της κατασκευής των ναών. Ήταν παρόμοιος με ένα από τα θαύματα του αρχαίου κόσμου,τον περίφημο ναό της Αρτέμιδας στην Έφεσο της Ιωνίας.Από το ναό αυτό στην Έφεσο,σήμερα δεν έχει απομείνει σχεδόν τίποτε,γι αυτό το όγο η ομοιότητά του με τον αντίστοιχο των Σάρδεων προσελκύει το ενδιαφέρον των επισκεπτών και των ερευνητών. Στις Σάρδεις έχουν απομείνει λιγοστά,αλλά εντυπωσιακά τμήματα του αρχαίου ναού.Τα διασωθέντα ερείπιά του αποκαλύπτουν σημαντικές λεπτομέρειες της κατασκευής του. Η δυτική πλευρά,οι κίονες της βόρειας και της νότιας πλευράς καθώς και η στέγη σήμερα δεν υπάρχουν.Σώζεται ένα μέρος του επιστυλίου,ενώ δεν υπάρχουν ίχνη της ζωφόρου,του γείσου και του αετώματος.Στην πραγματικότητα και οι δύο ναοί,τόσο στην Έφεσο,όσο και στις Σάρδεις,αρχικά προορίζονταν για τη λατρεία της ανατολικής θεάς Κυβέλης και μόνο κάτω από την επιρροή των Ελλήνων,αυτά τα ιερά αφιερώθηκαν μετέπειτα στη θεά τους,την Αρτέμιδα. Η Κυβέλη ήταν η επικεφαλής των φρυγικών θεοτήτων,γι αυτό η δημοφιλία της στους τόπους λατρείας στη Λυδία και την Ιωνία απεδείκνυε περαιτέρω τη διάδοση του πολιτισμού της Φρυγίας σε όλη τη Μικρά Ασία,ενώ μπορούμε να υποθέσουμε,ότι η αρχική και κοινή σε όλη την Ανατολή λατρεία της Μεγάλης Μητέρας διαδόθηκε και εκδηλώθηκε με τον ίδιο τρόπο και σε όλη τη δυτική Μικρά Ασία.Η υπηρεσία προς τη Μεγάλη Μητέρα απαιτούσε από τους ιερείς της μεγάλες θυσίες.Όλοι αυτοί ήταν ευνούχοι.Συχνά,οι ιερείς της Κυβέλης στερούνταν από τον εαυτό τους να ανήκουν σε κάποια οργάνωση ή κοινωνική ομάδα και να είναι ανεξάρτητοι,ενώ οι περισσότεροι από αυτούς γίνονταν ευνούχοι σε νεαρή ηλικία.Οι ευνούχοι στην ανατολή,ήταν σχεδόν διαδεδομένο,ότι κατελάμβαναν σημαντική θέση στην κοινωνία και ένα μέρος αυτών,οι ανώτεροι σε βαθμίδα στην ιεραρχία,ήταν υπεύθυνοι όχι μόνο για τη θρησκεία,αλλά και για τη διοίκηση.Η λατρεία της Κυβέλης απαιτούσε οργιαστικές τελετουργίες, στις οποίες συμμετείχαν όχι μόνο ευνούχοι,αλλά και γυναίκες,οι πόρνες του ναού,μέρος των οποίων ήταν επίσης αρκετά σημαίνον στην κοινωνία,ενώ η «ιερή πορνεία» απέφερε στους ναούς σημαντικά έσοδα.Ο αριθμός των ιερόδουλων στις Σάρδεις και οι οικονομικές τους δυνατότητες με έμμεσο τρόπο αντικατοπτριζόταν στο μέγεθος του τάφου του βασιλιά της Λυδίας,Αλυάττη. Αποτελούσε το μεγαλύτερο ταφικό ανάχωμα στη γη,αφού οι διαστάσεις του αναχώματος είχαν ύψος 70 μέτρα και διάμετρο 355 μέτρα.Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο,αυτός ο τάφος δημιουργήθηκε από τις προσπάθειες και τη συμβολή των ιερόδουλων της πόλεως των Σάρδεων,ενώ οι Έλληνες τον ονόμαζαν «τάφο της ακολασίας».Αυτό θα μπορούσε να ήταν υπερβολικό από τους Έλληνες,οι οποίοι ως γνωστόν επηρέασαν μέσω τις θρησκείας και του πολιτισμού τον προσανατολισμό των Λυδών.
Μετά την κατάκτηση της Μικράς Ασίας από το Μέγα Αλέξανδρο τον 4ο αιώνα. π.Χ. στο χώρο του ναού της φρυγικής θεάς ανεγέρθηκε μεγαλύτερος ναός σε αρχαιοελληνικό ρυθμό. Η ίδρυσή του είναι πιθανό να οφείλεται στον ίδιο τον Αλέξανδρο,όταν αυτός επισκέφθηκε τις Σάρδεις. (βλ. Αρριανού,«Αλεξάνδρου ανάβασις»,1.17.16). Ήταν ένας κλασσικός αρχαίος περίπτερος ναός.Η ανατολική θεά,Κυβέλη,στράφηκε προς την Άρτεμη,όπως και υπάρχει κάθε λόγος να πιστεύουμε,ότι η ουσία της λατρείας στο ναό ελάχιστα είχε αλλάξει,καθώς η λατρεία της Αρτέμιδος,θεάς του κυνηγιού και της γονιμότητας,ήταν παρόμοια με τη λατρεία της Μητέρας των Θεών,γι αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι στο νέο ναό διεξαγόταν το ίδιο “μυστήριο”,όπως στο ναό της εποχής των Λυδών βασιλιάδων.
Ο ναός της Αρτέμιδας στις Σάρδεις ήταν ένας από τους μεγαλύτερους ναούς στην αρχαιότητα.Το μήκος του ξεπερνούσε τα 100 μέτρα, δηλαδή 1,5 φορά περισσότερο από τον Παρθενώνα στην Αθήνα.Χτίστηκε για μεγάλο χρονικό διάστημα,ενώ την έναρξη της οικοδόμησής του έκαναν οι Σελευκίδες και συνεχίστηκε η ανοικοδόμησή του επί αιώνες. Κατά το έτος 17 μ.Χ. επί ρωμαϊκής κυριαρχίας ο ναός, όπως και ολόκληρη η πόλη, υπέστη σοβαρές ζημιές από ισχυρό σεισμό,ενώ οι τότε κυβερνήτες των Σάρδεων προέβησαν στην πλήρη ανακατασκευή του.Επιπλέον, ο ναός επρόκειτο να δοξάσει τη λατρεία των Ρωμαίων αυτοκρατόρων και ήδη οι αρχαιολόγοι βρήκαν εδώ δύο κολοσσιαία αγάλματα του 2ου αι.μ.Χ., του αυτοκράτορα Αντωνίνου Πίου και της συζύγου του, Φαουστίνας.
Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον το γεγονός, ότι όλα αυτά τα ιερά της Αρτέμιδος στη Μικρά Ασία χτίστηκαν έξω από τα τείχη της πόλης.Ταυτόχρονα,τα κτίρια αυτά ήταν φανταστικά πλούσια και πλαισιωμένα με χρυσό και πολύτιμα δώρα,αλλά χωρίς προστασία και αμυντική διάταξη.
Αυτό το απίστευτο γεγονός, μπορεί να εξηγηθεί με πολλά πράγματα.Κατά πρώτον,ότι οι αρχαίοι πίστευαν ακράδαντα ότι η Μεγάλη Θεά βρισκόταν σε θέση η ίδια να προστατεύσει τους ναούς της, και την κατάλληλη στιγμή καθετί κι όχι μόνο το δωμάτιο με τον πλούτο του.Κατά δεύτερον,είναι γνωστό ότι ο ναός της Αρτέμιδας στην Έφεσο χρησίμευε ως καταφύγιο για τους διωκόμενους ανθρώπους όλων των κατηγοριών: τους οφειλέτες, τους δραπέτες,τους δούλους και γενικά κάθε άοπλο άνθρωπο που θα ζητούσε τη βοήθεια της θεάς στον οίκο της.
Εδώ, μπορεί ο καθένας να καταλήξει στο συμπέρασμα, ότι ο μεγάλος αρχαίος,ως επί το πλείστον ελληνικός πολιτισμός, γεννήθηκε σε ένα σχετικά ασφαλές περιβάλλον και αυτό μπορεί να ήταν ο πιο σημαντικός παράγοντας της ύπαρξής του.Χωρίς ασφάλεια δεν θα υπήρχαν αρχαίες πόλεις-κράτη, δημοκρατία καθώς και ολόκληρη η Ευρώπη,όπως την ξέρουμε σήμερα.
Αν και υπάρχουν εξαιρέσεις,αυτές όμως επιβεβαιώνουν μόνο το βασικό συμπέρασμα.Τον 7ο αιώνα. π.Χ. τα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας υπέστησαν τις μαζικές επιδρομές των Κιμμερίων,λαών από τα βάθη της ανατολής,οι οποίοι κατέστρεψαν το ναό της Αρτέμιδος στην Έφεσο και εισέβαλαν στις Σάρδεις,όπου προκάλεσαν ζημιές και στον τοπικό ναό της Κυβέλης,έτσι ώστε οι Έλληνες να τους θυμούνται ως μετανάστες από τα βάθη της κόλασης. Αυτό το παράδειγμα είναι μια καλή απόδειξη για το πώς κάποιες εκστρατείες των “βαρβάρων” θα μπορούσαν να καταστρέψουν την ευαίσθητη ισορροπία της τοπικής πολιτιστικής άνθησης.
Στους 4ο και 5ο αι. μ.Χ.,δίπλα στο ναό χτίστηκε βυζαντινή εκκλησία,ενώ το αρχαίο κτίριο δεν έχει χρησιμοποιηθεί από τους Χριστιανούς και εγκαταλείφθηκε. Σε κάθε περίπτωση, κατά τους βυζαντινούς χρόνους οι Σάρδεις είχαν χάσει την παλιά τους αίγλη.
Παράλληλα,για τους πρώτους Χριστιανούς των Σάρδεων ήταν σημαντικό,ότι αυτή η πόλη αναφέρεται στο Βιβλίο της Αποκάλυψης του Ιωάννη του θεολόγου :«Εγώ ειμί το Α καὶ το Ω, λέγει Κύριος ο Θεός, ο ών και ο ήν και ο ερχόμενος, ο Παντοκράτωρ. 9 ᾿Εγώ Ιωάννης, ο αδελφός υμών και συγκοινωνός εν τη θλίψει και βασιλεία και υπομονή εν Ιησού Χριστώ, εγενόμην εν τη νήσω τη καλουμένη Πάτμω δια τον λόγον του Θεού καὶ δια την μαρτυρίαν του Ιησού Χριστού. 10 εγενόμην εν πνεύματι εν τη Κυριακή ημέρα, και ήκουσα φωνήν οπίσω μου μεγάλην ως σάλπιγγος 11 λεγούσης· ό βλέπεις γράψον εἰς βιβλίον και πέμψον ταις επτά εκκλησίαις, εις ῎Εφεσον και εις Σμύρναν και εις Πέργαμον και εις Θυάτειρα και εις Σάρδεις και εις Φιλαδέλφειαν και εις Λαοδίκειαν12» (Αποκάλυψις.Κεφ.Α). Οι 7 εκκλησίες της Ασίας ήταν : η Έφεσος,η Σμύρνη,η Πέργαμος,τα Θυάτειρα(Ακχισάρ-Αξάρι),οι Σάρδεις,η Φιλαδέλφεια(Αλάσεχιρ) και η Λαοδίκεια.
Και παρακάτω η επιστολή στην εκκλησία των Σάρδεων : « 1Kαι στον άγγελο της εκκλησίας στις Σάρδεις γράψε: Nα τι λέει εκείνος που έχει τα εφτά πνεύματα του Θεού και τα εφτά αστέρια: Ξέρω τα έργα σου, ότι δηλαδή έχεις τη φήμη πως ζεις, μα είσαι νεκρός! 2 Ξύπνα και στήριξε όσα ακόμα απομένουν, τα οποία κινδυνεύουν κι αυτά να αφανιστούν! Γιατί δε βρήκα τα έργα σου ολοκληρωμένα, έτσι που να στέκουν μπροστά στο Θεό μου. 3 Nα θυμάσαι, λοιπόν, τι έχεις παραλάβει και τι έχεις ακούσει, και εφάρμοζέ τα και μετανόησε. Γιατί, αν τελικά δεν ξυπνήσεις, θα έρθω εναντίον σου απρόσμενα σαν τον κλέφτη και δε θα πάρεις καν είδηση ποια ώρα θα έρθω εναντίον σου! 4 Έχεις, όμως, λίγα ακόμα άτομα στις Σάρδεις, που δε μόλυναν τα ρούχα τους, κι αυτοί θα περπατήσουν ντυμένοι στα λευκά, γιατί είναι άξιοι.5 Όποιος νικά, αυτός θα ντυθεί με ρούχα λευκά και σίγουρα το όνομά του δε θα το σβήσω από το Bιβλίο της Zωής. Aπεναντίας, θ’αναγνωρίσω τ’όνομά του μπροστά στον Πατέρα μου και μπροστά στους αγγέλους του. 6 Όποιος έχει αφτιά ας ακούσει τι λέει το Πνεύμα στις εκκλησίες.» (Αποκάλυψις.Κεφ.Γ).
Όταν ο ναός ανακαλύφθηκε από τους Ευρωπαίους εξερευνητές, δέσποζαν πάνω από το έδαφος μόνο αυτές οι δύο στήλες, όλα τα ερείπια του ήταν πεσμένα στη γη,σαν να κατέβηκε από το βουνό η ακρόπολη…
Ο ναός της Αρτέμιδος στις Σάρδεις, της αρχαίας πρωτεύουσας της Λυδίας, ήταν ένα από τα μεγαλύτερα κτίρια ιωνικού ρυθμού. Οι διαστάσεις του ήταν 48,5 x 104,0 εκ. και με την ανασυγκρότηση του ναού, περίπου το 325 π.Χ. μετά από πυρκαγιά χρησιμοποιήθηκαν μερικά από τα θεμέλια και τους στυλοβάτες του ιερού του 5ου αιώνα π.Χ. Στα ρωμαϊκά χρόνια έχει επίσης υποστεί μικρές αλλαγές. Ο ναός είχε 8 x 20 κίονες. Ήταν ψευδοδίπτερος,παρόμοιο σχήμα που χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά στους ναούς ιωνικού ρυθμού και αυτή η ιδιομορφία καλλιεργήθηκε στην ανατολική και δυτική πρόσοψητου ναού. Οι 6 στοές του σηκού είχαν σημαντικό βάθος και τις χώριζε από το περιστύλιο μόνο ένα μετακιόνιο. Διατηρήθηκαν, επίσης,συντρίμια,που επιτρέπουν στους αρχαιολόγους να ανακατασκευάσουν την τεράστια πόρτα του σηκού.
Ο ναός στις Σάρδεις,ο οποίος χτιζόταν και ανακατασκευαζόταν κατά τη διάρκεια μεγάλου χρονικού διαστήματος,μας επιτρέπει να ακολουθήσουμε και να παρακολουθήσουμε κάποιες αλλάγές στο ρυθμό του ναού. Έτσι,αποκαλύπτεται,ότι η σύγκριση της βάσης των στηλών του ναού σχετίζονται με τους 5ο και 4ο αι.π.Χ. καθώς επίσης και η σύγκρισή τους με βάση τα δεδομένα άλλων ναών ιωνικού ρυθμού,όπως της Εφεσίας Αρτέμιδας,της Αρτέμιδας Λευκοφρύνης στη Μαγνησία της Σιπύλου κλπ.
Οι πρώτες ανασκαφές στις Σάρδεις ξεκίνησαν το 1910 από τον καθηγητή H.C. Butler (βλ. Butler, H.C. 1925. Sardis II. Architecture, Part 1, The Temple of Artemis. Publications of the American Society for the Excavation of Sardis 2.Leiden: E.J.Brill) – επικεφαλής της αποστολής που διοργανώθηκε από τον D.M. Robinson (βλ. D.M.Robinson,Sardis,VII.Greek and Latin Inscriptions,Leiden 1932).Οι εργασίες πραγμτοποιήθηκαν και στη συνάχεια στη διάρκεια πολύχρονων ανασκαφικών και ερευνητικών περιόδων μεταξύ του Μάη 1914 και του Ιούνη 1922.Το κύριο αντικείμενο της έρευνας ήταν ο μεγάλος ψευδοδίπτερος ιωνικός ναός της Αρτέμιδας. Η κατασκευή του ναού άρχισε τον 4ο αι.π.Χ. στη θέση των παλαιότερων κτιρίων,τα οποία καταστράφηκαν το 547 π.Χ. Ο ναός είχε 8 κίονες στα άκρα και 20 στις δύο πλευρές. Οι 2 κίονες της ανατολικής στοάς ύψους 18 μέτρων είναι εξ’ολοκλήρου διατηρημένοι και άλλοι 13 διασώζονται περίπου στο ήμισυ του αρχικού των ύψους. Οι 2 κίονες έχουν βάσεις,που πιθανόν είναι μίμηση του ναού στην ‘Έφεσο.Μια εξ αυτών των βάσεων βρίσκεται σήμερα στο «The Metropolitan Museum of Art» της Νέας Υόρκης,όπου εκτίθενται,επίσης,διάφορα αγγεία της Λυδίας,μάσκες από τερακότα,ψηφιδωτά,γλυπτά,ζωγραφισμένες πήλινες πλάκες,μορφές ανάγλυφων,δάπεδα από πλάκες και πολλές επιγραφές της Λυδίας.Οι Λυδοί,ως γνωστόν,πρώτοι εφηύραν το ρυθμό (ομοιοκαταληξία).Δίγλωσσες επιγραφές στα λυδικά και τα ελληνικά δηλώνουν ότι το όνομα «Βάκχος» ήταν λυδικής προέλευσης. Εντοπίστηκαν πολλές λέξεις στη λυδική γλώσσα,αλλά πολλά κείμενα σε αυτή τη γλώσσα μέχρι σήμερα δεν έχουν μεταγλωτιστεί και αναγνωστεί πλήρως.
Μπορούμε να παρατηρήσουμε,ότι ο ναός χτίστηκε στην κοιλάδα,ήταν μια από τις πιο ενδιαφέρουσες ιδιαιτερότητες του ιερού αυτής της θεάς και δεν είναι περίεργο που μερικές φορές ονομαζόταν «βαλτώδης ναός»,επειδή στο βάθος και στο πίσω μέρος του ναού έρεε ο «χρυσορρόας Πακτωλός»,που περιοδικά ξεχείλιζε και «περιέλουζε» το ναό.
Ερείπια του θεάτρου που βρισκόταν νοτιοανατολικά της πόλης των Σάρδεων στην πλαγιά του Τμώλου. Από εδώ και παρατηρώντας την πεδιάδα,μπορεί να δει κανείς τα ερείπια του λυδικού τείχους των Σάρδεων που εκτείνεται σε εκατοντάδες μέτρα. Οι σειρές των καθισμάτων έφθαναν ως το λόφο,ενώ σήμερα αυτό το μέρος του θεάτρου έχει καταστραφεί και τα υπολείμματά του είναι σκεπασμένα από τα κλαδιά των δένδρων του δάσους. Σχετικά με την απόσταση μεταξύ των πυλώνων,είναι φανερό,ότι η κατασκευή ήταν τεράστια. Έτσι,ακόμα και στα ρωμαϊκά χρόνια,ο πληθυσμός των Σάρδεων ήταν σημαντικός,πράγμα το οποίο εξηγεί το μέγεθος του οικοδομήματος.
Τα ερείπια του σταδίου των Σάρδεων. Εδώ διεξάγονταν αρματοδρομίες. Το στάδιο γειτνίαζε με το θέατρο και είχε,όπως αναμενόταν επίμηκες σχήμα. Το βόρειο τείχος του σταδίου,το οποίο διακρίνεται στην εικόνα σχηματιζόταν από αψίδες,οι οποίες σήμερα μόλις μετά βίας προεξέχουν από το έδαφος. Οι κερκίδες των θεατών,που βρίσκονταν αριστερά,σήμερα καλύπτονται από το χώμα και εκτείνονται προς το λόφο,όπου υπάρχουν δένδρα.
Από τη βασιλική απέμειναν μόνο οι εντυπωσιακοί υποστηριχτικοί πυλώνες,οι οποίοι συνδέονταν μεταξύ τους με αψίδες από τούβλα. Κρίνοντας από το μέγεθός τους ήταν επιβλητικές. Τα λουτρά χτίστηκαν από τους Ρωμαίους στις αρχές του 1ου αι.μ.Χ. μετά το σεισμό του 17 μ.Χ. Πολύ ενδιαφέρον είναι το μαρμάρινο μπάνιο. Ονομάζεται βαπτιστήριο,λόγω του σχήματος του σταυρού. Ταυτόχρονα,αυτός ο χώρος ήταν εμπορικός με πάγκους σε σειρά. Μπορεί να παρατηρήσει κανείς,ότι οι σταυροί είναι σκαλισμένοι πάνω σε παλαιότερες αρχαίες επιγραφές. Η εξωτερική αυλή της παλαίστρας,μιας πλατφόρμας για γυμναστικές ασκήσεις και μέρους του συγκροτήματος των λουτρών.Από αυτή την οπτική γωνία,είναι ορατό το μεγαλύτερο μέρος της αρχαίας πόλης των Σάρδεων,δεδομένου,ότι το συγκρότημα των λουτρών τοποθετούνταν στο άκρο του βορειοδυτικού τμήματος των τειχών,δηλαδή όχι στο κέντρο της πόλης. Η πόλη απλωνόταν από εδώ προς τα νοτιοανατολικά και εκτεινόταν με προεξοχές μέχρι το βουνό,όπου βρισκόταν η «απόρθητη» ακρόπολη των Σάρδεων.
Στους 6ο και 5ο αι.π.Χ. οι Σάρδεις έφτασαν στο αποκορύφωμά τους,παρά τις πολυάριθμες επιθέσεις και πολιορκίες της πόλης από τους Κιμμέριους,τους Έλληνες και τους Πέρσες.Είναι πιθανόν,ότι ο πληθυσμός της πόλης ανερχόταν σε πάνω από 100.000 κατοίκους και σαφώς οι Σάρδεις αποτελούσαν μια πραγματική μητρόπολη του αρχαίου κόσμου. Το 547 π.Χ. οι Σάρδεις δέχθηκαν τις στρατιές των Περσών.Όπως γνωρίζουμε από τον Ηρόδοτο,ο Λυδός βασιλιάς Κροίσος ζήτησε δελφικό χρησμό και απάντηση στην ερώτηση αν θα πρέπει ή όχι να αμυνθεί εναντίον των Περσών. Το μαντείο αποφάνθηκε ότι «πρέπει να πολεμήσει και ότι θα καταστρέψει το μεγάλο βασίλειο».Ένας δεύτερος χρησμός συμβούλευε το βασιλιά να τραπεί σε φυγή, όταν βασιλιάς των Μήδων στεφθεί ένας «ημίονος»,δηλαδή νόθος, όπως ήταν ο Κύρος. Κατά τον Ηρόδοτο, ο Κροίσος παρερμήνευσε τους δύο χρησμούς, που προέβλεπαν το τέλος του, και έχοντας εξασφαλίσει τη συμμαχία των Αιγυπτίων,των Βαβυλωνίων και των Σπαρτιατών, εκστράτευσε κατά των Περσών.Τελικά,ο Κροίσος πράγματι,κατέστρεψε το μεγάλο βασίλειο,όχι, όμως,των Περσών,αλλά το δικό του. Μετά από 14 ημέρες πολιορκίας,οι Πέρσες ξεχύθηκαν στην πόλη και συνέλαβαν αιχμάλωτο τον Κροίσο. Η πρωτεύουσα της Λυδίας μετατράπηκε σε στρατηγικής σημασίας πολιτικό,οικονομικό και στρατιωτικό κέντρο της Περσικής Αυτοκρατορίας. Συγκεκριμένα,στις Σάρδεις βρισκόταν η κύρια έδρα και το στρατηγείο όλων των Περσών βασιλέων κατά τη διάρκεια των μεγάλων ελληνοπερσικών πολέμων. Στην πραγματικότητα οι Σάρδεις έγιναν η δυτική πρωτεύουσα της Περσίας.Από εδώ ξεκινούσε η περίφημη «βασιλική οδός» που οδηγούσε στην αρχαία πρωτεύουσα της Περσίας,τα Σούσα.Η περσική κατάκτηση συνέβαλε,τελικά,στην ευημερία της πόλης,αλλά η διαφορά ήταν,ότι από την πρώην ασιατική πολυτέλεια και χλιδή,στην πόλη δεν είχαν απομείνει παρά ελάχιστα απομεινάρια.Οι Σάρδεις ανασυγκροτήθηκαν κατά τη διάρκεια της ελληνιστικής και ρωμαϊκής εποχής,όπου μετά τον καταστροφικό σεισμό του 17 μ.Χ. η πόλη θα έπρεπε να ξαναχτιστεί σχεδόν από την αρχή.Τελικά,εξαντλήθηκαν και τα κοιτάσματα του Πακτωλού,ήδη από την ύστερη αρχαιότητα,όταν η παραγωγή σταμάτησε.
Ένας από τους γιους του Κροίσου ήταν κωφάλαλος,αλλά πολύ ταλαντούχος. Ο Κροίσος είχε κάνει τα πάντα για να θεραπεύσει το παιδί,αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Έστειλε αγγελιοφόρους στους Δελφούς για συμβουλές. Η Πυθία έδωσε την εξής απάντηση:«Πολλών εθνών άρχοντας,αλλά για τους Μήδους ανόητος ο Κροίσος!». Περίπου 15 χρόνια μετά την κατάκτηση των Σάρδεων από τους Πέρσες,κάποιος Πέρσης μη γνωρίζοντας τον Κροίσο,έσπευσε προς αυτόν με σκοπό να τον φονεύσει με το ξίφος του. Ο Κροίσος αντελήφθη τον επιτιθέμενο,αλλά η απαρηγόρητη θλίψη του τον έκανε να αδιαφορεί μπροστά στο θάνατο. Κοντά του στεκόταν ο κωφάλαλος γιος του. Η αντίδρασή του, στη θέα του πατέρα του μπροστά στο θάνατο, ήταν τόσο έντονη,ώστε ξαφνικά βρήκε τη φωνή του και φώναξε:»Άνθρωπε,μη σκοτώνεις τον Κροίσο!». Αυτά ήταν τα πρώτα λόγια που πρόφερε στη ζωή του και από τότε και μέχρι το τέλος της ζωής του μπορούσε πλέον να ομιλεί. Σχετικά με το τέλος του Κροίσου υπάρχουν αντικρουόμενες αναφορές. Κατά τον Ηρόδοτο,ο Κύρος τοποθέτησε το Λυδό βασιλιά στην πυρά, αλλά τελικά δεν τον έκαψε ζωντανό μετά από παρέμβαση του Απόλλωνα (βλ.Ηρόδοτος,Α,86-90). Σύμφωνα με την αφήγηση του Βακχυλίδη, ο Κροίσος επιχείρησε να αυτοκτονήσει στην πυρά μαζί με την οικογένειά του, αλλά τον έσωσε η θεϊκή παρέμβαση του Δία και του Απόλλωνα, μεταφέροντάς τον στη χώρα των Υπερβορείων.(βλ. Βακχυλίδη, «Ωδές», 3.23).
«Οι γεωγράφοι και οι ελληνιστές ενθουσιάστηκαν. Στους Έλληνες όμως φάνηκε,ότι το έθνος τους,με την επιστήμη και την επιδεξιότητα,είχε κατακτήσει τη Λυδία,όπως στην εποχή που οι Ίωνες έμποροι και ποιητές είχαν κατακλύσει το ανάκτορο του φιλέλληνα Γύγη,ο οποίος ως γνωστόν έγινε βασιλιάς των Σάρδεων,γιατί είχε δει χωρίς πέπλο τη γυναίκα του κυρίου του,Κανδαύλη,γιου του Μύρσιλου.» γράφει ο G.Deschamps στο οδοιπορικό του 1890 «Στους δρόμους της Μικρασίας» Εκδόσεις Τροχαλία,1990, σ.177. Ο Γύγης εγκαινίασε τους αγώνες των Λυδών εναντίον των Ιώνων που κράτησαν ενάμιση αιώνα. Σκοτώθηκε σε μάχη εναντίον των Κιμμερίων.
«Ο σιδηρόδρομος της Σμύρνης,Κασαμπάς-πόλη της Λυδίας 58 χλμ. βορειοδυτικά της Σμύρνης-διασχίζοντας τις κοιλάδες του Σίπυλου φτάνει ως τη Μαγνησία… Μετά τη Μαγνησία,η κύρια γραμμή μέσα από τις πλαγιές του Τμώλου διέρχεται τη στέπα,όπου κοιμάται η λίμνη Γυγαία και την εύφορη πεδιάδα,όπου οι υπήκοοι του Κροίσου μάζευαν βολβούς,λινάρι και ζαφοράνα. Ύστερα διαπερνάει το βορβορώδη Πακτωλό και καταλήγει στο σταθμό των Σάρδεων…Η άγια πόλη,που τις μέρες των γιορτών τα τύμπανα και οι αυλοί υμνούν το θρίαμβο της Κυβέλης και θρηνούν το θάνατο του Άτη,σήμερα είναι γνωστή με το όνομα Σαρτ-Καλεσί.» συνεχίζει ο G.Deschamps στο οδοιπορικό του 1890 «Στους δρόμους της Μικρασίας» σ.195,197.Ο Πακτωλός πηγάζει από τον Τμώλο-σήμερα Μποζ Νταγ- παραρέει τις Σάρδεις και χύνεται στον Έρμο. Είναι γνωστός ως «χρυσορρόας». Ο Τμώλος βρίσκεται μεταξύ των κοιλάδων των ποταμών Κάϋστρου και Έρμου.Ο Έρμος πηγάζει από το όρος Δίδυμο της Φρυγίας και εκβάλλει στο Αιγαίο,κοντά στη Φώκαια.Οι Σάρδεις το 1402 καταστράφηκαν από τον Ταμερλάνο.Ο Άτυς,ήταν Φρυγικός και Λυδικός θεός,που λατρευόταν μαζί με τη θεά Κυβέλη,ως γιος και εραστής της. «Ο Κασαμπάς στις αρχές του 20ού αι. είχε 22.000 κατοίκους,από τους οποίους οι 4.500 ήταν Έλληνες.Η ελληνική κοινότητα διατηρούσε δύο εκκλησίες,σχολεία,νοσοκομείο και αρκετά σωματεία και οργανώσεις.Κατά τη μικρασιατική εκστρατεία την πόλη κατέλαβε ο ελληνικός στρατός.» (βλ. Ζαχόπουλος Κύριλλος. «Ιστορικαί σελίδες περί της εν Κασαμπά ορθοδόξου ελληνικής κοινότητας 1625-1922» Αθήνα,1934).
Σε ένα τεράστιο οροπέδιο,που φέρει σήμερα την τουρκική ονομασία Bintepe,που στα ελληνικά σημαίνει «χίλιοι λόφοι» και βρίσκεται 12-15 χλμ. βόρεια της αρχαίας πόλης των Σάρδεων βρίσκονται τα μεγαλύτερα ταφικά αναχώματα στον κόσμο. Εδώ,κάτω από τα γιγαντιαία αυτά αναχώματα διάγουν τον «αέναο ύπνο» τους οι άρχοντες της αριστοκρατίας του πανίσχυρου λυδικού κράτους,που άνθισε τους 7ο και 6ο π.Χ. αι.,ενώ είχε υπό τον έλεγχό του σχεδόν το σύνολο της Μικράς Ασίας. Αυτοί οι άνθρωποι αποτελούσαν το φόβητρο των κατοίκων των παράκτιων ελληνικών πόλεων της δυτικής Μ.Ασίας,αφού κατέστρεψαν τις ορδές των Κιμμερίων και των Σκυθών και αμφισβήτησαν το κύρος της μεγάλης περσικής αυτοκρατορίας. Αυτά τα ταφικά αναχώματα,περισσότερο από κάθε άλλο ταφικό κατασκεύασμα πάνω στη γη,για παράδειγμα η τούμπα του βασιλιά Αλυάττη,που έζησε κατά τον Ηρόδοτο το διάστημα 617-560 π.Χ., ήταν σημαντικά υψηλότερα από οποιαδήποτε άλλα,όπως οι περίφημες κινεζικές πυραμίδες,αφού το ύψος της τούμπας έφτανε τα 70 μέτρα,μέγεθος υψηλότερο κατά 20-30 μέτρα από την πυραμίδα του αυτοκράτορα της Κίνας Τσιν Σι Χουάνγκ. Οι τούμπες της Λυδίας ήταν μεγαλύτερες από τις αντίστοιχες του Γόρδιου στη γειτονική Φρυγία,καθώς και από τους τάφους των Σκύθων βασιλέων από τα Καρπάθια μέχρι την περιοχή Αλτάι κοντά στα Ουράλια. Για να φτάσει κάποιος μέχρι το οροπέδιο του Bintepe και να διαθέτει δικό του αυτοκίνητο δεν είναι εύκολο να προσεγγίσει. Η απόσταση από το Salihli είναι περίπου 15 χλμ.,αλλά πρέπει να αλλάξει 2-3 οχήματα αγροτικά εκτός δρόμου και τρακτέρ. Παρά το γεγονός,ότι οι περισσότεροι τάφοι διερευνήθηκαν,είναι άγνωστο σε ποιον συγκεκριμένα ανήκει ο καθένας.Σχεδόν όλοι οι τάφοι συλήθηκαν στην αρχαιότητα καθώς τα ταφικά αντικείμενα και οι επιγραφές που βρέθηκαν από τους αρχαιολόγους είναι ελάχιστα. Ελάχιστα ευρήματα ανασύρθηκαν και από τον τάφο του βασιλιά Αλυάττη,που ήταν ο μεγαλύτερος – στον οποίο αναφέρεται και ο Ηρόδοτος- καθώς και του βασιλιά Γύγη,ιδρυτή της δυναστείας των Μερμναδών,για τον οποίο βρέθηκε επιγραφή με το όνομά του.
Η νεκρόπολη των βασιλέων στις Σάρδεις της Λυδίας εμφανίστηκε,αν αυτό δεν είναι περίεργο,κάτω από παρόμοιες συνθήκες με τη φρυγική. Ο George M.A.Hanfmann (βλ. «Excavations at Sardis,1958.Bulletin of the American Schools of Oriental Research,No.154, Apr.,1959, pp.5-35),που έχει μελετήσει τη μεγάλη ακρόπολη των Σάρδεων,επιμένει,ότι οι πρώτοι τάφοι ανεγέρθησαν εδώ,όχι νωρίτερα από την εποχή της βασιλείας του Γύγη (680-640 π.Χ.). Ο βασιλιάς Γύγης είχε,όπως ήταν γνωστό,αμφισβητούμενη καταγωγή. Σύμφωνα με τους αρχαίους ιστορικούς,ήταν είτε βοσκός,είτε αυλικός και φίλος του βασιλιά Κανδαύλη,τον οποίο αφού δολοφόνησε,ανήλθε στην εξουσία.Ο Γύγης ήταν γνωστός και ένδοξος για τους πολέμους που διεξήγαγε κατά των Κιμμερίων και που σύντομα έγινε επίσης γνωστός με την αρνητική έννοια,αφού επί των ημερών του οι Κιμμέριοι κατέλαβαν τις Σάρδεις και δολοφόνησαν τον ίδιο. Αυτό το γνωρίζουμε από τους Έλληνες ιστορικούς,ενώ από τους αρχαιολόγους,επίσης,γνωρίζουμε,ότι επί Γύγη άρχισαν να χτίζονται αυτά τα τεράστια ταφικά αναχώματα κοντά στην πρωτεύουσα της Λυδίας.
Οι Κιμμέριοι τους 8ο και 7ο αι. π.Χ. κυριάρχησαν στην κεντρική Μικρά Ασία καταλαμβάνοντας την πόλη Γόρδιο,πρωτεύουσα του φρυγικού κράτους και δολοφονώντας το θρυλικό βασιλιά της,Μίδα. Κατέστρεψαν την περίφημη ελληνική πόλη Μαγνησία στις όχθες του Μαιάνδρου ποταμού και πολιόρκησαν την Έφεσο. Οι ίδιοι δε,κατέλαβαν και τις Σάρδεις δολοφονώντας το βασιλιά Γύγη,τρομοκρατώντας με τον τρόπο αυτό τη μια μετά την άλλη τιε ελληνικές παράκτιες πόλεις της δυτικής Μικράς Ασίας. Δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς και από πού ήρθαν στη Μικρά Ασία οι Κιμμέριοι. Η πρώτη αναφορά γι αυτούς συναντάται στο βασίλειο του Ουράρτη στα τέλη του 8ου αι.π.Χ. Η ονομασία αυτού του βασιλείου είναι ασσυριακή και ήκμασε την περίοδο από τον 9ο ως τον 7ο αι.π.Χ. οπότε και το υπέταξαν είτε οι Σκύθες και οι Κιμμέριοι,είτε ο βασιλιάς των Μήδων Κυαξάρης. Τοποθετούνταν γεωγραφικά στην κοιλάδα της λίμνης Βαν ανάμεσα στην Αρμενία και την Τουρκία. Στη συγκεκριμένη στιγμή,έχει αποδειχτεί,ότι οι Κιμμέριοι και οι Σκύθες είχαν παρόμοια κουλτούρα,γι αυτό όταν οι αρχαίοι ιστορικοί γράφουν για τις μεγάλες κατακτήσεις των Σκυθών στις εκστρατείες τους στην Εγγύς Ανατολή,έχουν κατά νου και συμπεριλαμβάνουν και τους Κιμμέριους. Αυτές οι εκστρατείες αντικατοπτρίζονται ακόμη και στις σελίδες της Παλαιάς Διαθήκης,όπου οι προφήτες της Βίβλου επανειλημμένα είχαν αναφερθεί στις νομαδικές απειλές από το βορρά : «Να εγώ θα στείλω κατά πάνω σας ένα έθνος από μακριά, Ισραηλίτες», λέει ο Κύριος,έθνος του οποίου τη γλώσσα δεν έχετε ακούσει. Πάντες θα είναι ισχυροί και θα τρώνε το θερισμό σας και τα ψωμιά σας και θα τρώνε τους γιους και τις κόρες σας και θα τρώνε τα πρόβατά σας και τα μοσχάρια σας και θα τρώνε τα αμπέλια σας και τους συκαιώνες σας και τους ελαιώνες σας. Και θα λεηλατήσουν τις οχυρωμένες πόλεις σας, τις οποίες εμπιστευόσασταν, με το σπαθί.» (βλ.Παλαιά Διαθήκη,Ιερεμίας,5:15-17).
Η τούμπα του βασιλιά Αλυάττη σήμερα δεν βρίσκεται και στην καλύτερη κατάσταση εξωτερικά,γιατί επηρεάζεται από το κλίμα της περιοχής και κυρίως από τις ισχυρές βροχοπτώσεις και τη χιονόπτωση. Η Μικρά Ασία δεν μοιάζει με την ηλιόλουστη Αίγυπτο και το χειμώνα το οροπέδιο του Bintepe είναι καλυμμένο με χιόνι με όλες τις συνέπειες που απορρέουν από αυτό και που είναι ορατές την άνοιξη. Αλλά,ακόμη και σήμερα,αυτή η δημιουργία με το ανθρώπινο χέρι είναι καταπληκτική και εντυπωσιάζει τους επισκέπτες. Η κατασκευή της τούμπας του Αλυάττη,που αποτελείται από ογκόλιθους,δεν είναι ορατή από τον επισκέπτη,καθώς τα θεμέλιά της βρίσκονται αρκετά βαθιά κάτω από τη γη.
Έρευνες έχουν δείξει,ότι η τούμπα μπορεί να είχε ακόμη και πέτρινες κρηπίδες ολόγυρά της και επίσης, ότι τα πλαϊνά τμήματα του ταφικού αναχώματος ήταν επενδεδυμένα με τούβλα,αλλά απ’όλ’αυτά ελάχιστα έχουν απομείνει. Επειδή η κατασκευή είναι 2.500 ετών το χώμα, προφανώς,μετατοπίστηκε,γι αυτό νωρίτερα,ότι ήταν στην κορυφή τώρα έχει εξαπλωθεί γύρω από τους πρόποδες του λόφου. Εδώ,πρέπει να γίνει κατανοητό,ότι ο τάφος του Αλυάττη είναι στην ουσία ένα βουνό ύψους 70 μ. και διαμέτρου 355 μ. Οι εσωτερικοί διάδρομοι του τάφου είναι ένας τρομακτικός λαβύρινθος σηράγγων,των οποίων το συνολικό μήκος είναι κάτι περισσότερο από 1 χιλιόμετρο. Επιπλέον,δεν είναι γνωστό σε ποια κατάσταση στατικής δυναμικής βρίσκονται τα τμήματα αυτά,που μπορεί να απέχει πολύ από την ιδανική,όπως προκύπτει από την εξέταση του εσωτερικού ενός τμήματος του μικρού αναχώματος.
Από μια πρώτη ματιά,φαίνεται,ότι τα τελευταία 100 χρόνια,δεν υπάρχει πληροφορία,ότι επισκέφθηκε κάποιος τον τάφο του Αλυάττη. Γι αυτό δεν είναι τυχαίο,ότι οι επισκέπτες και οι αρχαιολόγοι σήμερα,δε ρισκάρουν να μπουν στο εσωτερικό και περιορίζονται μόνο στην ανάβαση ως την κορυφή του λόφου. Το 1957, Αμερικανοί αρχαιολόγοι υπό την επίβλεψη του Young Rodney S.(βλ.«Tomb of a king of Phrygia, Illustrated London News 1958(May 17): p.828-831».), άνοιξαν ένα από τα μεγαλύτερα αναχώματα στη Μικρά Ασία. Διεισδύοντας στον ταφικό θάλαμο,ανακοίνωσαν,ότι επρόκειτο για τον τάφο του θρυλικού βασιλιά της Φρυγίας,Μίδα. Ο τάφος έδειξε,ότι δεν είχε συληθεί,ενώ οι αρχαιολόγοι ανέσυραν από αυτόν χιλιάδες ευρήματα,που μπορεί κανείς να θαυμάσει σήμερα στο Μουσείο Ανατολικών Πολιτισμών στην Άγκυρα.Αυτό το ανάχωμα βρίσκεται πολύ κοντά στο Γόρδιο,την πρωτεύουσα της αρχαίας Φρυγίας. Εδώ,μπορεί κάποιος να φτάσει,ακολουθώντας τη διαδρομή από την Άγκυρα μέχρι την κωμόπολη Polatli. Από εκεί και σε απόσταση 18 χλμ. βόρεια βρίσκεται το χωριό Yasihejuk,έξω από το οποίο βρίσκεται το ταφικό ανάχωμα του Γορδίου.
Αρκετά από τα σημερινό σπίτια του χωριού Sart-Kalesi–σήμερα Sart-Mustafa-είναι κατασκευασμένα με την ίδια τεχνολογία που χρησιμοποιήθηκε από τους Χετταίους 3.500 χρόνια πριν. Κατά προσέγγιση,όπως ήταν χτισμένα όλα τα σπίτια στην αρχαία πρωτεύουσα της Λυδίας. Σπίτια και απομεινάρια σπιτιών με παρόμοια κατασκευή (τέλος 19ου αι.),στην περιοχή της Λυδίας,διασώζονται μέχρι σήμερα και στο χωριό Λύγδα-σήμερα Αdagide Ovakent-στους νότιους πρόποδες του Τμώλου-σήμερα Boz Dag- και κοντά στην αρχαία πόλη Ύπαιπα-σήμερα Odemis.Το χωριό Λύγδα,πριν τη μικρασιατική καταστροφή είχε 4.000κατοίκους,από τους οποίους οι μισοί ήταν Έλληνες.Η Μαρία Παυλούς-Ροδίτη, από το συνοικισμό Αγίου Κωνσταντίνου Αγρινίου με καταγωγή από τα Λύγδα της Λυδίας,διηγείται : «Τα περισσότερα σπίτια στα Λύγδα,αλλά και μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922 στον προσφυγικό συνοικισμό του Αγίου Κωνσταντίνου είχαν πέτρινα θεμέλια και οι τοίχοι τους ήταν χτισμένοι με πλίνθους(πλίθες).Οι πλίνθοι παράγονταν σε καλούπια.Το μίγμα περιείχε συνδυασμό 4 υλικών: χώματος,νερού,άχυρου και περιττωμάτων βοοειδών.Το άχυρο προερχόταν από το αλώνισμα των σιταριών. Το μίγμα αυτό εξασφάλιζε την στεγανότητα των πλινθών και την αντισεισμικότητά τους,λόγω της ελαστικότητας.Τα καλούπια ήταν ξύλινα και αποτελούνταν από 3 θήκες.Γέμιζαν τις θήκες με το επεξεργασμένο μίγμα και μετά από 2-3 λεπτά σήκωναν τα καλούπια και άφηναν τους πλίνθους να στεγνώσουν 15-20 ημέρες σε αράδες.Συνήθως, αυτές οι εργασίες γίνονταν τους θερινούς μήνες για εξασφάλιση καλύτερης ποιότητας των πλίνθων.Μόλις στεγνώσουν οι πλίθες,με λάσπη από το ίδιο υλικό,που περιείχε πιο λεπτό άχυρο,έχτιζαν τους τοίχους.»
Στο βάθος διακρίνεται το νότιο μέρος της οροσειράς του Τμώλου της Λυδίας.
Στη νότια πλευρά των ρωμαϊκών λουτρών των Σάρδεων,περίπου τους 3ο και 4ο αι.μ.Χ.,προστέθηκε η συναγωγή.Βρισκόταν σε μια από τις αίθουσες του ρωμαϊκού συγκροτήματος των λουτρών.Ο χρόνος εμφάνισής της είναι συζητήσιμος.Αλλά,μπορεί κανείς να υποθέσει με ακρίβεια,ότι εμφανίστηκε όχι νωρίτερα από τον 3ο αι.μ.Χ. και όχι αργότερα από τον 6ο αι.μ.Χ.Προφανώς,τα ρωμαϊκά λουτρά άρχισαν να γίνονται όλο και λιγότερο δημοφιλή με την εξάπλωση του χριστιανισμού και η ντόπια εβραϊκή κοινότητα που ευημερούσε εξασφάλισε το χώρο της νότιας πτέρυγας του συγκροτήματος,μετατρέποντάς την σε ένα χώρο του «συνέρχεσθαι» ως κέντρο της θρησκευτικής τους ζωής.Η συναγωγή καθώς και όλο το συγκρότημα των λουτρών,άρχισε να αποκαθίσταται το 1965. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα ψηφιδωτά δάπεδα,στα οποία δεν υπάρχουν εικόνες,αλλά μόνο σύμβολα και επιγραφές.Μπορεί κανείς να περπατήσει σε αυτό το χώρο και να μην το παρακολουθεί από συγκεκριμένη θέση.Η συναγωγή των Σάρδεων ανέστειλε τη λειτουργία της το έτος 616 μ.Χ. μετά την εισβολή των στρατευμάτων των Περσών,οι οποίοι το χειμώνα του 615 μ.Χ. εκστράτευσαν στη Μικρά Ασία φτάνοντας ως τη Χαλκηδόνα,έξω από τα τείχη της Κωνσταντινούπολης. Οι ανασκαφές ανέδειξαν και μια κατασκευή από τα βυζαντινά χρόνια,ένα λουτρό,καθώς κάτω από το δάπεδο βρέθηκαν πλήθος κεραμικών σωλήνων. Παρ’όλο που οι αρχαιολόγοι έφεραν στο φως αυτή την κατασκευή,πιστεύουν,ότι πρόκειται για μια βυζαντινή βίλα. Από τα χτίσματα των βυζαντινών χρόνων,ακόμη και σε σύγκριση με τα ρωμαϊκά κτίρια,έμειναν ελάχιστα,ενώ από τα λυδικά δεν υπήρχε σχεδόν κανένα. Ενδιαφέρον είναι το τοίχωμα του φρέατος,όπου σε βάθος περίπου 10 μέτρων βρέθηκαν ερείπια από τοιχοδομές λυδικών κατασκευών.
Πρόποδες νότιου μέρους της οροσειράς του Τμώλου.
Αξίζει να σημειωθεί,τέλος,ότι την πόλη αποπειράθηκαν να προσαρτήσουν και οι Τούρκοι. Οι Σάρδεις,για αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα βρίσκονταν κάτω από βυζαντινή διοίκηση. Μόνο το 1306 μ.Χ., ένας εκ των Τούρκων εμίρηδων,ο Σαρουχάν Μπέη, κατέλαβε την πόλη. Ωστόσο,η συνεχιζόμενη τουρκική κατοχή δεν στάθηκε επί μακρόν,γιατί το 1402 μ.Χ. έφθασε εδώ ο γνωστός καταστροφέας Ταμερλάνος και από τότε η πόλη έπαψε να υπάρχει. Στη θέση αυτή σήμερα βρίσκεται ένα μικρό τουρκικό χωριό,το Σαρτ Μουσταφά.
Το μεγαλύτερο μέρος της πόλης δεν έχει ανασκαφεί,ενώ η περιοχή που καλύπτει την πόλη είναι τεράστια. Οι Σάρδεις εκτείνονται από τα ανατολικά προς τα δυτικά σε ακτίνα ενός χιλιομέτρου και από τα νότια προς τα βόρεια σε ακτίνα 2,5 χιλιομέτρων.
Στη θέση ενός φυσικού αμφιθεάτρου, βρισκόταν η αρχαία πόλη. Η δυτική κορυφογραμμή του βουνού ήταν οχυρωμένη με τείχος,ενώ σε αρκετή απόσταση βλέπει κανείς την ανατολική κορυφογραμμή,δηλαδή το ανατολικό άκρο των Σάρδεων. Εδώ,σήμερα,βρίσκονται ελαιώνες,ενώ τα ερείπια της αρχαίας πόλης κείτονται διάσπαρτα σε βάθος περίπου 10 μέτρων από την επιφάνεια του εδάφους. Καμιά αρχαιολογική αποστολή,σήμερα,δεν διεξάγει έρευνες εδώ,ενώ η έκταση για εξερεύνηση,όπως προαναφέραμε,είναι τεράστια.
Τα πρώτα αμυντικά τείχη της Λυδίας ήταν κατασκευασμένα από τούβλα-πλίνθους- με ακατέργαστη πρώτη ύλη τοποθετημένα σε πέτρινη βάση και έμοιαζαν,για παράδειγμα,όπως ήταν κατασκευασμένα τα τείχη στο βασίλειο του Ουράρτη.Στη συνέχεια ανακατασκευάστηκαν.Στα περισσότερα σημεία,αυτά τα τείχη δεν είναι αποψιλωμένα από το χώμα και τα χορτάρια και πολύ περισσότερο από τα αναχώματα.
Τα τείχη της ακρόπολης των Σάρδεων δεν είναι ορατά από κάτω. Η ακρόπολη ήταν κυριολεκτικά απόρθητη. Αν και εφ’όσον οι εχθροί καταλάμβαναν την κάτω πόλη,το κάστρο ήταν απόρθητο και αυτό ήταν χαραγμένο στη μνήμη όλων των μελλοντικών γενιών.Είναι γνωστή η διήγηση του Ηροδότου για την κατάληψη της ακρόπολης των Σάρδεων από τους Πέρσες το 547 π.Χ. «84.3 ἀπότομός τε γὰρ ἐστι ταύτῃ ἡ ἀκρόπολις καὶ ἄμαχος· τῇ οὐδὲ Μήλης ὁ πρότερον βασιλεὺς Σαρδίων μούνῃ οὐ περιήνεικε τὸν λέοντα τὸν οἱ ἡ παλλακὴ ἔτεκε, Τελμησσέων δικασάντων ὡς περιενειχθέντος τοῦ λέοντος τὸ τεῖχος ἔσονται Σάρδιες ἀνάλωτοι. ὁ δὲ Μήλης κατὰ τὸ ἄλλο τεῖχος περιενείκας, τῇ ἦν ἐπίμαχον τὸ χωρίον τῆς ἀκροπόλιος, κατηλόγησε τοῦτο ὡς ἐὸν ἄμαχόν τε καὶ ἀπότομον· ἔστι δὲ πρὸς τοῦ Τμώλου τετραμμένον τῆς πόλιος. 84.4 ὁ ὦν δὴ Ὑροιάδης οὗτος ὁ Μάρδος ἰδὼν τῇ προτεραίῃ τῶν τινα Λυδῶν κατὰ τοῦτο τῆς ἀκροπόλιος καταβάντα ἐπὶ κυνέην ἄνωθεν κατακυλισθεῖσαν καὶ ἀνελόμενον, ἐφράσθη καὶ ἐς θυμὸν ἐβάλετο· 84.5 τότε δὲ δὴ αὐτός τε ἀναβεβήκεε καὶ κατ᾽ αὐτὸν ἄλλοι Περσέων ἀνέβαινον· προσβάντων δὲ συχνῶν οὕτω δὴ Σάρδιές τε ἡλώκεσαν καὶ πᾶν τὸ ἄστυ ἐπορθέετο.» (Ηρόδοτος Α,84.3-84.5).
Αξίζει να σημειωθεί,τέλος,ότι την πόλη αποπειράθηκαν να προσαρτήσουν και οι Τούρκοι. Οι Σάρδεις,για αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα βρίσκονταν κάτω από βυζαντινή διοίκηση. Μόνο το 1306 μ.Χ., ένας εκ των Τούρκων εμίρηδων,ο Σαρουχάν Μπέη, κατέλαβε την πόλη. Ωστόσο,η συνεχιζόμενη τουρκική κατοχή δεν στάθηκε επί μακρόν,γιατί το 1402 μ.Χ. έφθασε εδώ ο γνωστός καταστροφέας Ταμερλάνος και από τότε η πόλη έπαψε να υπάρχει.Στη θέση αυτή σήμερα βρίσκεται ένα μικρό τουρκικό χωριό,το Σαρτ Μουσταφά.
ΠΗΓΗhttp://www.ktdrus.gr/panorama
Δημοσίευση σχολίου
Αφήστε το σχόλιό σας ή κάνετε την αρχή σε μία συζήτηση
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.