Η έννοια της ελευθερίας

 «Πάντας ἐλευθέρους ἀφῆκεν ὁ θεός, οὐδένα δοῦλον ἡ φύσις πεποίηκεν»

(ΑΛΚΙΔΑΜΑΣ) *

Πρόλογος: «Ὄλβιον τέκος Διός»**, αποκλήθηκε από τους αρχαίους ποιητές, δικαίωμα ιερό και απαραβίαστο θεωρήθηκε από τους εκπροσώπους του Διαφωτισμού και αγαθό αναντικατάστατο, για του οποίου την προάσπιση ή απόκτηση ποταμοί αιμάτων χύθηκαν μέσα στους αιώνες. Μιλάμε φυσικά για την ελευθερία.

β) «Τὴν ἐλευθερίαν ἑλοίμην ἂν ἀντὶ ὧν ἔχω πάντων καὶ ἄλλων πολλαπλασίων»***, διακήρυξε ο Αθηναίος ιστορικός Ξενοφώντας. Πράγματι, οσαδήποτε αγαθά κι αν αποκτήσει ο άνθρωπος, ποτέ δεν θα μπορούσε να νιώσει ευτυχισμένος, αν στερηθεί το πολυτιμότερο κι ευγενέστερο αγαθό, την ελευθερία.

1. Η έννοια της ελευθερίας: Λέγοντας όμως ελευθερία τι εννοούμε; Σύμφωνα με μια πάγια εγκυκλοπαιδική αντίληψη η ελευθερία ορίζεται αρνητικά ως έλλειψη κάθε εξαναγκασμού και θετικά ως κατάσταση του ατόμου που ενεργεί κατά βούληση. Συνεπώς ελεύθερο είναι το άτομο, όταν δεν δέχεται καμιά πίεση και δεν υπόκειται σε κανένα περιοριστικό ή απαγορευτικό κανόνα και η βουλητική του διάθεση εκδηλώνεται με σκέψεις, λόγους κι έργα, μακριά από κάθε υλική η ηθική βία.

Ο ορισμός αυτός εύλογα μπορεί να προκαλέσει το ερώτημα: Ο άνθρωπος μπορεί να λέει και να κάνει ό,τι επιθυμεί; Μπορεί η ελευθερία του ανθρώπου να είναι απεριόριστη; Πάνω στο θέμα αυτό από την παλαιά εποχή ως τα σήμερα ποικίλλουν οι γνώμες. Μερικοί φρονούν ότι ο άνθρωπος είναι πραγματικά ελεύθερος, όταν μπορεί ανεμπόδιστα να ικανοποιεί τις επιθυμίες του. Οι εγκυρότεροι όμως διανοητές έχουν πειστεί ότι η απόλυτη ελευθερία αποτελεί άρνηση της πραγματικής ελευθερίας. Γιατί ένας τέτοιος «φιλελευθερισμός» οδηγεί στην ασύδοτη ελευθερία των ισχυρών που εδράζεται πάνω στην ανελευθερία των ανίσχυρων.

Εξάλλου μια αχαλίνωτη ελευθερία οδηγεί σταδιακά στη δουλεία των παθών και των ενστίκτων. Ο Πλάτωνας έλεγε ότι είναι αδύνατο να λάβουμε συνείδηση της ελευθερίας μας, όταν υποτασσόμαστε στα ένστικτα, πάθη κι επιθυμίες μας. Αυτοί που πίνουν άκρατο τον οίνο της ελευθερίας, ζαλίζονται, παρασύρονται από τη μέθη σ’ ένα στρόβιλο παθών που αναβλύζουν από τις εκρήξεις των ενστίκτων και της παρορμήσεις των επιθυμιών. Γι’ αυτό δίκαια άλλος αρχαίος σοφός**** έλεγε: «Οὐδεὶς ἐλεύθερος ἑαυτοῦ μὴ κρατῶν». Ανάλογες με τις αντιλήψεις αυτές υπήρξαν σε νεώτερα χρόνια οι απόψεις του Καρτέσιου και του Εμμανουήλ Καντ. Η πράξη είναι ελεύθερη, όταν η συνείδηση δεν υποκύπτει στις επιθυμίες των αισθήσεων, αλλά καθορίζεται από μια δύναμη που βρίσκεται πέρ’ από αυτές, την καθαρή λογική. Μ’ αυτή ο άνθρωπος καθαίρεται εσωτερικά, κατακτά την πιο υψηλή μορφή ελευθερίας, την εσωτερική ελευθερία και μετουσιώνει σε φως πάθη, ελαττώματα κι αδυναμίες.

Αν όμως στις σχέσεις των πολιτών μέσα στο κοινωνικό σύνολο ισχύσει κάποια στιγμή η αρχή της ασύδοτης ελευθερίας, τότε αυτόματα θα επιβληθεί το δίκαιο του ισχυροτέρου, ο νόμος της ζούγκλας, η αρχή του «homo homini lupus»*****, οπότε ο άνθρωπος θα συμπεριφέρεται προς το συνάνθρωπο σαν θηρίο. Κάτω από τέτοιες συνθήκες την έννομη τάξη, την ευταξία, την κοσμιότητα και την κοινωνική ισορροπία θα διαδεχόταν ένας οξύς για την ύπαρξη αγώνας, κοινωνικό χάος, πόλεμος όλων εναντίον όλων, σύμφωνα με την αρχή του «bellum omnium contra omnes»******. Αν μελετήσουμε τις ιστορικές εξελίξεις, που σημειώθηκαν μέσα στους αιώνες, θα διαπιστώσουμε ότι μια τάση για αχαλίνωτη ελευθερία συχνά εξέθρεψε μια στυγνής μορφής δεσποτεία. Την αλήθεια αυτή πρώτος έχει επισημάνει και μ’ επιγραμματικό λόγο εκφράσει ο Πλάτωνας: «Ἡ γὰρ ἄγαν ἐλευθερία οὐκ εἰς ἄλλο τι ἢ εἰς ἄγαν δουλείαν μεταβάλλειν καὶ ἰδιώτῃ καὶ πόλει».

Αλλά ούτε και μπορεί ο άνθρωπος να έχει απόλυτη ελευθερία, αφού «φύσει» είναι μέλος της κοινωνίας. Όπως είναι γνωστό, τις σχέσεις των ατόμων μέσα στο κοινωνικό σύνολο διέπει και ρυθμίζει η αρχή του δικαίου. Το δίκαιο όμως από τη φύση του ενέχει κάποιον εξαναγκασμό, που είναι ασυμβίβαστος με την αρχή της απόλυτης ελευθερίας. Δίκαιο και απόλυτη ελευθερία είναι έννοιες αντίθετες και η μια αποκλείει την άλλη.

Εφόσον αποκλείεται η απεριόριστη ελευθερία, τότε ποια είναι τα όρια της καλώς εννοούμενης, της πραγματικής ελευθερίας; Αυτά με σαφήνεια καθορίζει ο Κοραής σε μια παραινετική προς τους Έλληνες επιστολή του: «Ελευθερία είναι το να πράσσῃ κανείς όχι ό,τι θέλει αλλ’ ό,τι συγχωρούν οι νόμοι». Αυτό μας οδηγεί στη γνωστή αρχή της Γαλλικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων, ότι δηλαδή η ελευθερία του ενός σταμάτα εκεί που αρχίζει η ελευθερία του άλλου. Τα όρια αυτά καθορίζουν οι πολιτειακοί νόμοι. Αν θελήσουμε να παραβιάσουμε τα όρια αυτά, καταπατώντας τους πολιτειακούς νόμους, τότε δεν συμμετέχουμε στην οργάνωση κοινωνίας ανθρώπων αλλά θηρίων. Αυτό επισημαίνει εύστοχα ο Δημοσθένης με τους θαυμάσιους λόγους: «Λυθέντων τῶν νόμων, καὶ ἑκάστῳ δοθείσης ἐξουσίας ὅ τι βούλεται ποιεῖν, οὐ μόνον ἡ πολιτεία οἴχεται, ἀλλ’ οὐδ’ ὁ βίος ἡμῶν τοῦ τῶν θηρίων οὐδὲν ἂν διενέγκαι»******* .

2. Η σημασία της ατομικής ελευθερίας: Άτομο που δεν έχει ελευθερία, δεν μπορεί να ευδοκιμήσει και πολύ περισσότερο να διεκδικήσει το ιερό δικαίωμα της ευτυχίας. Είναι χειραγωγούμενο και υποτάσσεται στα κελεύσματα και στις εντολές του κυρίου του. Κάτω από τέτοιες συνθήκες η προσωπικότητά του εξουθενώνεται, η ύπαρξή του εξαθλιώνεται και οι ενέργειές του, καταναγκαστικές και δουλικές, δεν φέρνουν τη σφραγίδα της ελεύθερης προσωπικότητας. Πρωτοβουλία ατομική, αυτενέργεια και δραστηριότητα εξαφανίζονται, για να δώσουν τη θέση τους στη δουλική υποταγή, στη μοιρολατρική πορεία και την ανιαρή, χωρίς ψυχικό κίνητρο, διάβαση μέσα από τη στενή οδό, που διέγραψε η ψυχοφθόρα θέληση του αφέντη. Η στέρηση της ελευθερίας απανθρωποποιεί τ’ άτομα, τα μεταβάλλει σε κλάσματα ανθρώπου, «σε καματερά ανθρωπόμορφα, σπρωγμένα από τη βουκέντρα», όπως λέει σ’ ένα στίχο του ο Παλαμάς.

3. Η σημασία της κοινωνικής ελευθερίας: Όπως είναι γνωστό, η κοινωνία αποτελείται από διάφορα κοινωνικά στρώματα, από διάφορες κοινωνικές ομάδες. Καθεμιά από τις ομάδες αυτές πρέπει να κινείται μέσα σ’ ένα χώρο ελευθερίας. Η παραβίασή της δημιουργεί τις κοινωνικές αδικίες, που οδηγούν συχνά σε στάσεις κι επαναστάσεις, εμφύλιους πολέμους και ταραχές. Οι συνθήκες αυτές δεν επιτρέπουν ομαλές εξελίξεις. Το σκάφος της πολιτείας κλυδωνίζεται επικίνδυνα πάνω στα κύματα της αναρχίας, ενώ τα περιπλεκόμενα προβλήματα απειλούν το λαό με οικονομική και ηθική ασφυξία. Κάθε πρόοδος και δημιουργία είναι αδύνατη, αφού θραύεται ο συνεκτικός δεσμός, που ενώνει άτομα και ομάδες σ’ ένα ενιαίο σύνολο, το έθνος. Η ιστορία μας έχει διδάξει ότι καμιά κοινωνική τάξη δεν μπορεί να στεργιώσει την κυριαρχία της πάνω στην καταπίεση και στη στέρηση ατομικών και κοινωνικών ελευθεριών. Κυρίαρχη τάξη που δεν έστερξε σε μεταρρυθμίσεις, υπέγραψε τελικά με το ίδιο της το χέρι τη θανατική της καταδίκη.

4. Η σημασία της εθνικής ελευθερίας: Ό,τι είναι το οξυγόνο για τον οργανισμό είναι η ελευθερία για τα έθνη. Χωρίς την εθνική ελευθερία είναι αδιανόητη κάθε ατομική και κοινωνική ελευθερία, γιατί, όπως λέει ο Αριστοτέλης, «ἀναιρουμένου γὰρ τοῦ ὅλου οὐκ ἔσται ποὺς οὐδὲ χείρ». Τη στέρηση της ελευθερίας δεν μπορούν να δεχτούν οι λαοί ως μόνιμη και φυσική κατάσταση. Γι’ αυτό όσες φορές καταπιέστηκαν, πάντοτε εξεγέρθηκαν. Ισχύει δηλαδή στην περίπτωση αυτή ο γνωστός ιστορικός νόμος: Τις μεγάλες των λαών επαναστάσεις προκαλούν οι μεγάλες των λαών καταπιέσεις.

5. Η ελευθερία και οι Έλληνες: Δεν θα ήταν υπερβολή αν θα λέγαμε ότι σ’ εμάς τους Έλληνες ανήκει η τιμή των περισσότερων για την ελευθερία αγώνων. «Τοῦ λόγου τὸ ἀληθές», βεβαιώνουν τα τρόπαια των Μηδικών πολέμων, οι επικοί αγώνες των ακριτών, τα ολοκαυτώματα και οι αυτοθυσίες των μαρτύρων του 21, οι εθνικοί αγώνες του 1912-1913, η εποποιία του 1940- 1941, η μεγαλειώδης και τραγική αντίσταση του λαού μας στα χρόνια της Κατοχής, η θυσία του Πολυτεχνείου που πότισε πρόσφατα μ’ αίμα νεανικό της ελευθερίας και της δημοκρατίας το αμάραντο δέντρο.

Επίλογος: Εφόσον το δέντρο της ελευθερίας στη χώρα μας πάντοτε ποτίστηκε μ’ αίμα, δεν πρέπει οι νέες γενεές να επαναπαυτούν στις δάφνες των παλαιοτέρων. Γιατί οι δάφνες μαραίνονται, αν στις παλαιές δεν προσθέτουμε νέες.

___________________________________

* Αλκιδάμας: Ρητοροδιδάσκαλος από την Ελαία της Μ. Ασίας, σύγχρονος του Ισοκράτη. Το 360 π.Χ. έγραψε λόγο που επιγράφεται «Μεσσηνιακός», με τον οποίο καλεί τους Σπαρτιάτες να συνομολογήσουν ειρήνη με τους Μεσσηνίους. Από το λόγο αυτό είναι και η θαυμάσια φράση που παραθέσαμε.

** Ευτυχισμένο βλαστάρι του Δία, ευτυχισμένη φύτρα του Δία.

*** Την ελευθερία θα προτιμούσα απ’ όλα τ’ αγαθά που έχω και άλλα πολλαπλάσια.

**** Ο Επίκτητος.

***** Ο άνθρωπος για τον άνθρωπο λύκος. Η φράση αυτή είναι παρμένη από την κωμωδία «Asinaria» του Ρωμαίου ποιητή Πλαύτου.

****** Πόλεμος όλων εναντίον όλων.

******* Αν καταλυθούν οι νόμοι και δοθεί στον καθένα εξουσία να κάνει ό,τι θέλει, τότε όχι μόνο η πολιτεία καταστρέφεται αλλά και η ζωή του ανθρώπου σ’ όλες τις εκδηλώσεις της ελάχιστα θα ξεχώριζε από τη ζωή των θηρίων.

____________________________________

ΕΡΓΑΣΙΑ: «Ἐλευθερία ἔμμετρον μὲν πανάγαθον, ἄμετρον δὲ πάγκακον».

ΑΝΑΛΥΣΗ: Η ελευθερία με μέτρο είναι το πιο μεγάλο αγαθό, χωρίς μέτρο είναι το πιο μεγάλο κακό.

ΣΧΕΤΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ

1. «Οὐδὲν μάθημα μετὰ δουλείας τὸν ἐλεύθερον χρὴ μανθάνειν» (Πλάτωνας).

(Είναι ανεπίτρεπτο ο ελεύθερος άνθρωπος να υποβάλλεται σε μάθηση κάτω από συνθήκες δουλείας. Γιατί, αντί ν’ αποκτήσει ελεύθερο, θ’ αποκτήσει δουλικό πνεύμα).

2. «Ἐλεύθερον ἀδύνατον εἶναι τὸν πάθεσι δουλεύοντα καὶ ὑπὸ παθῶν κρατούμενον».

3. «Περίανδρος ὁ σοφὸς ἐρωτηθεὶς τί ἂν εἴη ἐλευθερία εἶπεν· “ἀγαθὴ συνείδησις”».

4. «Κρεῖττον εἶναι μετ’ ἀρετῆς καὶ πενίας καὶ φυγῆς ἐλευθερίαν ἢ μετ’ ὀνείδους καὶ πλούτου δουλείαν τῆς πατρίδος» (Λυσίας).

5. «Τοῖς δούλοις ἡ ἀνάγκη νόμος, τοῖς δ’ ἐλευθέροις ὁ νόμος ἀνάγκη».

6. «Ἑκὼν γὰρ οὐδεὶς δουλίῳ χρῆται ζυγῷ» (Αισχύλος).

(Κανείς με τη θέλησή του δεν δέχεται δουλικό ζυγό).

7. «Ἔμφυτος πᾶσιν ἀνθρώποις ὁ τῆς ἐλευθερίας πόθος» (Διονύσιος Αλικαρνασσέας).

8. «Ἐλευθερία ἐστὶ εὐχέρεια φυσικὴ ἑκάστῳ συγχωροῦσα πράττειν ἅ βούλεται, εἰ μὴ νόμος ἤ βία κωλύει» (Εισηγήσεις Ιουστινιανού).

9. «Οὐ πάντες εἰς πάντα ἐλεύθεροι· δεσπότης πάντων ὁ νόμος».

10. «Πᾶν γὰρ ἀναγκαῖον πρᾶγμ’ ἀνιαρὸν ἔφυ» (Αριστοτέλης Ηθ. Ευδ.).

(Καθετί εξαναγκαστικό είναι από τη φύση του ανιαρό).

11. «Παρά τοῖς ἀνθρώποις τῇ φύσει δοῦλος οὐδεὶς» (Μ. Βασίλειος).

12. «Licentia rerum corruptix est morum» (Απόλυτη ελευθερία στα πράγματα είναι διαφθορέας των ηθών).

13. «Ω ελευθερία, πόσα στ’ όνομά σου εγκλήματα γίνονται» (κα. Ρολλάν).

14. «Ἀληθὴς πολίτης εἶναι ὅποιος ζεῖ μὲ ἐλευθερίαν ἤ ἀποθνήσκει διὰ τὴν ἐλευθερίαν» (Ανώνυμος: «Ελληνική Νομαρχία»).

15. «Οι χώρες καλλιεργούνται καλά όταν είναι ελεύθερες» (Μοντεσκιέ).

16. «Ο άνθρωπος πλάστηκε για να είναι ελεύθερος, και είναι ελεύθερος κι όταν είναι αλυσοδεμένος» (Σίλλερ).

17. «Δίνοντας ελευθερία στους σκλάβους, εξασφαλίζουμε την ελευθερία των ελευθέρων» (Αβραάμ Λίνκολν).

18. «Οὐδὲν μεῖζον ἐστιν ἀνθρώποις Ἕλλησι τῆς ἐλευθερίας» (Θουκυδίδης).

19. «Η ελευθερία είναι πάντα η ελευθερία εκείνου που σκέφτεται διαφορετικά» (Ρόζα Λούξεμπουργκ).

20. «Τ’ όνομα της ελευθερίας καμιά δύναμη δεν το δαμάζει, ο χρόνος δεν το καταλύει, τίποτα δεν είναι ισάξιό του» (Μακιαβέλι).

21. «Τα όρια της ατομικής ελευθερίας τοποθετούνται ακριβώς εκεί που θ’ άρχιζαν να βλάπτουν την ελευθερία του άλλου. Τα όρια αυτά είναι έργο του νόμου να τ’ αναγνωρίσει και να τα επισημάνει» (Αββάς Σιεγιές: προεισαγωγικά στο Γαλλ. σύνταγμα του 1789).

22. «Γεγραμμένων δὲ τῶν νόμων, ὁ τ’ ἀσθενὴς

ὁ πλούσιός τε τὴν δίκην ἴσην ἔχει» (Ευριπίδης: «Ικέτιδες»)

ΠΗΓΗ  Σ.Δ