Η Αξιοθέα

Μικροϊστορίες των επιστημών και της φιλοσοφίας

—του Γιώργου Θεοχάρη—

Ο Πλάτωνας (427-347 π.Χ.) αναφέρει μόλις δύο γυναίκες ως φιλοσόφους στους διαλόγους του: τη Διοτίμα (στο Συμπόσιο) και την Ασπασία (στον Μενέξενο). Αλλά κι αυτές οι ελάχιστες αναφορές δεν είναι χωρίς προβλήματα. Αφενός η Διοτίμα, η ιέρεια από τη Μαντινεία, δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι πρόκειται για ιστορικό πρόσωπο, καθώς πολλοί τη θεωρούν μυθοπλαστικό εφεύρημα του Πλάτωνα (ή του Σωκράτη) και αφετέρου την Ασπασία από τη Μίλητο (τη γυναίκα πίσω από τον Περικλή) ο Σωκράτης την επαινεί για τις ρητορικές της ικανότητες μάλλον ειρωνικά.

Franc Kavčič / Caucig, Ο Σωκράτης, ένας μαθητής του και η Διοτίμα

Από αυτό μπορούμε άραγε να συμπεράνουμε ότι οι γυναίκες δεν είχαν θέση στη φιλοσοφία της κλασικής αρχαιότητας; Όχι, το συμπέρασμα αυτό δεν είναι ασφαλές. (Είναι αληθές, αλλά όχι ασφαλές.) Το μόνο βέβαιο είναι ότι οι γυναίκες την εποχή εκείνη δεν είχαν απολύτως κανέναν ρόλο στον δημόσιο βίο. Τις θεωρούσαν απλώς μηχανές αναπαραγωγής και νοικοκυρές, αυστηρά περιορισμένες στο σπίτι. Οι μόνες δικαιολογημένες δημόσιες εμφανίσεις τους ήταν στους ναούς, και τότε μόνο καλυμμένες από την κορφή ως τα νύχια. Πώς το λέει ο John Lennon; «Woman is the nigger of the world» – διαχρονικά.

Περίεργο αυτό με τον Πλάτωνα, πάντως. Στην Πολιτεία (η συγγραφή της οποίας τοποθετείται στα μέσα της δεκαετίας 380-370 π.Χ.) είναι απολύτως σαφής: οι γυναίκες, στην ιδανική πολιτεία, (θα πρέπει να) είναι ισότιμες με τους άντρες σε όλες τις εκφάνσεις του δημόσιου βίου, άρα και στην εκπαίδευση: «Αφού λοιπόν θα χρησιμοποιούμε τις γυναίκες για τα ίδια πράγματα με τους άνδρες, πρέπει να τις διδάξουμε τα ίδια» (Ε, 452.4-5). Τούτου δοθέντος, θα περίμενε κανείς ότι ο ίδιος στην Ακαδημία του θα δεχόταν και γυναίκες, αν όχι για κανέναν άλλο λόγο, για να δώσει πρώτος το παράδειγμα. Εντούτοις, οι γυναίκες δεν γίνονταν δεκτές στην Ακαδημία, ούτε ως απλές ακροάτριες. Μπορούμε από αυτό να συμπεράνουμε ότι ο Πλάτωνας ήταν ανακόλουθος; Και πάλι όχι: δεν ήταν στο χέρι του να αλλάξει το καθεστώς των γυναικών στην Αθήνα. Ακόμα κι αν δήλωνε απερίφραστα ότι οι γυναίκες ήταν ευπρόσδεκτες στην Ακαδημία, πάλι καμία Αθηναία δεν θα πατούσε το πόδι της εκεί. Έτσι είχαν τα πράγματα τότε, τελεία και παύλα.

Michel Corneille, η Ασπασία περιστοιχισμένη από φιλοσόφους

Τελεία και παύλα; Όχι ακριβώς. Υπήρχαν εξαιρέσεις, οι οποίες είναι και το θέμα του παρόντος: ο Πλάτωνας δίδαξε φιλοσοφία σε τουλάχιστον δύο γυναίκες, τη Λασθένεια από τη Μαντινεία και την Αξιοθέα από τον Φλιούντα. Αξιομνημόνευτες περιπτώσεις, αλλά εξαιρετικά δύσκολες στην τεκμηρίωσή τους. Επειδή οι σχετικές αναφορές στην αρχαιοελληνική γραμματεία είναι ελάχιστες, μπορούμε εύκολα να τις δούμε όλες, μπας και βγάλουμε κάποια άκρη.

Ο Διογένης Λαέρτιος ήταν ιστοριογράφος της αρχαίας φιλοσοφίας που έζησε τον 3^ο μ.Χ. αιώνα (π.180 – π.240). Το έργο του Βίοι Φιλοσόφων (πλήρης τίτλος: Βίοι καὶ γνῶμαι τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ εὐδοκιμησάντων καί τῶν ἑκάστῃ αἱρέσει ἀρεσκόντων ἐν ἐπιτόμῳ συναγωγῆ) σώζεται ολόκληρο και αποτελεί τεράστια πηγή πληροφοριών (όχι πάντα αξιόπιστων, βέβαια) για πλήθος φιλοσόφων. Εκεί αναφέρει, και μάλιστα δύο φορές, τις δύο μαθήτριες του Πλάτωνα. Από τα δέκα βιβλία των Βίων, το τρίτο είναι ολόκληρο αφιερωμένο στον Πλάτωνα. Όπως είναι φυσικό, γίνεται λόγος και για τους μαθητές του. Ιδού το απόσπασμα (το αφήνω αμετάφραστο, γιατί έχω τους λόγους μου – άλλωστε δεν παρουσιάζει πρόβλημα κατανόησης: ένας κατάλογος ονομάτων είναι ουσιαστικά):

[46] μαθηταὶ δ’ αὐτοῦ Σπεύσιππος Ἀθηναῖος, Ξενοκράτης Χαλκηδόνιος, Ἀριστοτέλης Σταγειρίτης, Φίλιππος Ὀπούντιος, Ἑστιαῖος Περίνθιος, Δίων Συρακόσιος, Ἄμυκλος Ἡρακλεώτης, Ἔραστος καὶ Κορίσκος Σκήψιοι, Τιμόλαος Κυζικηνός, Εὐαίων Λαμψακηνός, Πύθων καὶ Ἡρακλείδης Αἴνιοι, Ἱπποθάλης <καὶ> Κάλλιππος Ἀθηναῖοι, Δημήτριος Ἀμφιπολίτης, Ἡρακλείδης Ποντικὸς καὶ ἄλλοι πλείους, σὺν οἷς καὶ γυναῖκες δύο Λασθένεια Μαντινικὴ καὶ Ἀξιοθέα Φλειασία, ἣ καὶ ἀνδρεῖα ἠμπίσχετο, ὥς φησι Δικαίαρχος. (Διογένης Λαέρτιος, Βίοι Φιλοσόφων, III, 46)

Εδώ είμαστε: «[…] σὺν οἷς καὶ γυναῖκες δύο Λασθένεια Μαντινικὴ καὶ Ἀξιοθέα Φλειασία». Σαφέστατο. Η Λασθένεια από τη Μαντινεία, την αρχαιότατη πόλη της Αρκαδίας, και η Αξιοθέα από τον Φλειούντα, την αρχαία πόλη-κράτος της Κορινθίας. Γυναίκες! Μάλιστα, για τη δεύτερη γράφει ο Διογένης: «η οποία φορούσε αντρικά ρούχα, όπως λέει ο Δικαίαρχος». Εδώ αρχίζουν τα δύσκολα. Εντάξει, φορούσε αντρικά ρούχα για να μπορεί να παρακολουθεί τις παραδόσεις (αρχικά του Πλάτωνα στη συνέχεια και του Σπεύσιππου, του ανιψιού του Πλάτωνα που τον διαδέχτηκε ως σχολάρχης στην Ακαδημία), αυτό μπορούμε να το καταλάβουμε. Αλλά γιατί μόνο η Αξιοθέα; Δηλαδή, η Λασθένεια έμπαινε στην Ακαδημία χωρίς μεταμφίεση; Γιατί ο Διογένης είναι σαφής: «Ἀξιοθέα Φλειασία, ἣ καὶ ἀνδρεῖα ἠμπίσχετο» – μόνο για την Αξιοθέα λέει ότι φορούσε αντρικά ρούχα. (Εδώ να σημειώσω ότι απορώ με την ακαδημαϊκή διαμάχη για το αν φορούσαν αντρικά και οι δύο ή μόνο η Αξιοθέα. Το απόσπασμα δεν αφήνει περιθώριο για παρερμηνεία: στον ενικό και η αντωνυμία και το ρήμα. Δεν χρειάζεται να είσαι η κορυφή της αρχαιομάθειας για να το καταλάβεις. Απορώ.) Και ποιος, τέλος πάντων, τα λέει αυτά; Ο Δικαίαρχος. Μήπως να ζητήσουμε από εκείνον να μας λύσει τις απορίες;

Ο Δικαίαρχος (350-290 π.Χ.) ήταν φιλόσοφος, γεωγράφος και μαθηματικός που φοίτησε στο Λύκειο του Αριστοτέλη. Από τα έργα του ελάχιστα αποσπάσματα σώζονται, και σίγουρα όχι εκείνα που είχε στα χέρια του ο Διογένης Λαέρτιος όταν έγραφε τους Βίους έξι αιώνες αργότερα. Συνεπώς, ο Δικαίαρχος, παρότι σίγουρα γνώριζε καθότι σύγχρονος των υπό διερεύνηση δεσποινίδων, δεν μπορεί να μας διαφωτίσει. Για να δούμε τη δεύτερη αναφορά του Διογένη Λαέρτιου στη Λασθένεια και την Αξιοθέα. Το απόσπασμα είναι από το τέταρτο βιβλίο των Βίων όπου γίνεται λόγος, μεταξύ άλλων, για τον Σπεύσιππο (408-339/338 π.Χ.).

ἐλέγοντο δὲ αὐτοῦ καὶ αἱ Πλάτωνος ἀκούειν μαθήτριαι, Λασθένειά τε ἡ Μαντινικὴ καὶ Ἀξιοθέα ἡ Φλιασία. ὅτε καὶ Διονύσιος πρὸς αὐτὸν γράφων τωθαστικῶς φησι·‘καὶ ἐκ τῆς Ἀρκαδικῆς σου μαθητρίας ἔστι τὴν σοφίαν καταμαθεῖν. καὶ Πλάτων μὲν ἀτελεῖς φόρων τοὺς παρ’ αὐτὸν φοιτῶντας ἐποίει· σὺ δὲ δασμολογεῖς καὶ παρ’ ἑκόντων καὶ ἀκόντων λαμβάνεις.’ (Διογένης Λαέρτιος, Βίοι Φιλοσόφων, IV, 2)

Εδώ μάλλον χρειάζεται μετάφραση για να μην υπάρξουν παρεξηγήσεις. Θα την αποτολμήσω με τα αρχαία του γυμνασίου (την επιείκειά σας τη θεωρώ δεδομένη), έχοντας από δίπλα την αγγλική μετάφραση. (Εδώ θα ταίριαζε ένα σχόλιο για τη συνέχεια της ελληνικής γλώσσας, αλλά δεν το κάνω γιατί η παρέκβαση θα μας οδηγήσει σε ναρκοπέδιο, εγγυημένα.) Γράφει, λοιπόν, ο Λαέρτιος:

Λέγεται ότι μαθήτριές του [του Σπεύσιππου] έγιναν και οι γυναίκες μαθήτριες του Πλάτωνα, η Λασθένεια από τη Μαντινεία και η Αξιοθέα από τον Φλειούντα. Και ο Διονύσιος [ο Νεότερος, των Συρακουσών] του γράφει [του Σπεύσιππου] χλευαστικά: «μπορεί κανείς να μάθει φιλοσοφία και από τη μαθήτρια του από την Αρκαδία. Γιατί μπορεί ο Πλάτωνας να μην χρέωνε δίδακτρα στους μαθητές του, αλλά εσύ τους τα παίρνεις, είτε θέλουν να πληρώσουν είτε όχι».

Νέα στοιχεία! Η Λασθένεια και η Αξιοθέα συνέχισαν και μετά τον θάνατο του Πλάτωνα να παρακολουθούν παραδόσεις στην Ακαδημία, αυτή τη φορά από τον διάδοχό του, τον Σπεύσιππο. Από το απόσπασμα προκύπτει ότι ο Διονύσιος ουσιαστικά κατηγορεί τον άσπονδο φίλο του και νέο σχολάρχη της Ακαδημίας αφενός για φιλαργυρία και αφετέρου για αθέμιτη σύναψη ερωτικής σχέσης (για να το πω με αποστειρωμένη πολιτική ορθότητα) με μια μαθήτριά του, τη Λασθένεια. Αν πιστέψουμε τις πηγές, ο Σπεύσιππος ήταν, εκτός από οξύθυμος, και φιλοχρήματος και γυναικάς. Το επιβεβαιώνει αυτό και ο Διονύσιος, οπότε μάλλον είναι αλήθεια ότι ο Σπεύσιππος δεν ήταν και υπόδειγμα αρετής. Αλλά, για να επιστρέψουμε στις δύο δεσποινίδες, αν ισχύουν αυτά που γράφει ο Λαέρτιος, η Λασθένεια (που δεν φορούσε αντρικά) ήταν κάτι παραπάνω από μαθήτρια του Σπεύσιππου. Ίσως αυτό να δικαιολογεί την παρουσία της στην Ακαδημία με γυναικεία ρούχα. Αλλά η Αξιοθέα; Ποιος να ξέρει; Ας εξαντλήσουμε όλες τις πηγές πριν αρχίσουμε τις εικασίες. Για να δούμε τι έχει να πει επί του θέματος ο Θεμίστιος.

Ο Θεμίστιος (317-388) ήταν πολιτικός, ρήτορας και φιλόσοφος. Σπούδασε στην Κωνσταντινούπολη, όπου και έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του. Προφανώς ήταν καλός ρήτορας – εξού και το προσωνύμιο Ευφραδής. Σε έναν από τους σωζόμενους λόγους τους, είχε πει κάτι σχετικό με το υπό εξέταση ζήτημα. Μιλώντας για κάποιον νεαρό που δεν κατονομάζεται, ο Θεμίστιος είπε:

[…] είχε σχεδόν την ίδια εμπειρία που είχαν η φιλόσοφος Αξιοθέα και ο Ζήνων ο Κιτιεύς και ο Κορίνθιος αγρότης. Όταν η Αξιοθέα διάβασε ένα από τα έργα του Πλάτωνα σχετικά με την πολιτεία, έφυγε από την Αρκαδία και πήγε στην Αθήνα. Παρακολούθησε τη διδασκαλία του Πλάτωνα, καταφέρνοντας να κρύψει για αρκετό καιρό το γεγονός ότι ήταν γυναίκα, ακριβώς ότι ο Αχιλλέας είχε κρύψει το φύλο του στο σπίτι του Λυκομήδη. (Λόγος 23, 295c) [η μετάφραση δική μου από τα αγγλικά]

Ο Θεμίστιος είναι κατά έναν αιώνα μεταγενέστερος του Διογένη Λαέρτιου, άρα χρονικά έζησε ακόμα πιο μακριά από τα γεγονότα που περιγράφει, συνεπώς είναι ακόμα λιγότερο αξιόπιστος. Παρ’ όλα αυτά, μας δίνει ένα σημαντικό στοιχείο για την Αξιοθέα: μας λέει ότι διάβασε ένα έργο του Πλάτωνα σχετικά με την πολιτεία (προφανώς εννοεί την Πολιτεία) και έπαθε τέτοια πλάκα που έφυγε από την πατρίδα της (από την Αρκαδία, λέει λανθασμένα ο Θεμίστιος, έχοντας μάλλον μπερδέψει την Αξιοθέα με τη Λασθένεια) και πήγε στην Αθήνα για να παρακολουθήσει τις παραδόσεις του Πλάτωνα. Μαθαίνουμε επίσης ότι όντως ντυνόταν με αντρικά ρούχα για να κρύβει το φύλο της (χρησιμοποιούσε δηλαδή το τέχνασμα του Αχιλλέα –που ντυνόταν γυναικεία και ζούσε με τις κόρες του Λυκομήδη στη Σκύρο για να αποφύγει να πάει να πολεμήσει στην Τροία– από την ανάποδη).

Αυτές είναι λίγο-πολύ οι πρωτογενείς πηγές. Συν ένα απόσπασμα σε θραύσμα παπύρου που βρέθηκε στην Οξύρρυγχο της Αιγύπτου, όπου αναφέρεται ότι μία γυναίκα, η οποία δεν κατονομάζεται, σπούδασε φιλοσοφία υπό τον Πλάτωνα, τον Σπεύσιππο και τον Μενέδημο τον Ερετριέα. Η μόνη πρόσθετη πληροφορία από τον πάπυρο είναι ότι αυτή η κυρία στην εφηβεία της ήταν όμορφη και γεμάτη ανεπιτήδευτη χάρη. Σε ποιαν να αναφέρεται άραγε, στη Λασθένεια ή στην Αξιοθέα; Δεν γνωρίζουμε.

Η Σχολή των Αθηνών, η περίφημη τοιχογραφία του Ραφαήλ στο Βατικανό (1509-1511)

Εν πάση περιπτώσει, από αυτά τα λίγα που γνωρίζουμε μπορούμε να κάνουμε κάποιες όχι και τόσο παρακινδυνευμένες εικασίες. Για κάποιον λόγο που δεν μπορώ να εξηγήσω, θεωρώ την Αξιοθέα σημαντικότερη από τη Λασθένεια. (Μάλλον φταίει ο Διονύσιος με κείνο το καρφί για τα γκομενικά της Λασθένειας.) Όχι πως έχει κάποια ιδιαίτερη σημασία: με την πάροδο του χρόνου, Λασθένεια και Αξιοθέα συγκλίνουν συμβολικά σε ένα και το αυτό πρόσωπο. Συνεπώς, σχεδόν εντελώς αυθαίρετα επιλέγω ως σύμβολο της ακόρεστης δίψας για γνώση την Αξιοθέα.

Ο Φλειούντας (ο αρχαίος Φλειοῦς) ήταν σημαντική πόλη-κράτος κοντά στη Νεμέα και σύμμαχος της Σπάρτης. Μπορούμε να υποθέσουμε με ασφάλεια ότι η Αξιοθέα προερχόταν από πλούσια οικογένεια, αφενός γιατί ήξερε να διαβάζει και αφετέρου γιατί στο σπίτι της υπήρχε αντίγραφο της Πολιτείας. Η Αξιοθέα διάβασε αυτό το αριστούργημα της αρχαιοελληνικής γραμματείας (με το οποίο, όσο κι αν διαφωνεί κανείς –σε ορισμένες περιπτώσεις δικαίως– με τα επιμέρους, δεν παύει να είναι και φιλοσοφικό και λογοτεχνικό διαμάντι) και εντυπωσιάστηκε σε τέτοιο βαθμό που αποφάσισε να αλλάξει τη ζωή της. (Κυριολεκτικά, όχι σαχλομεταφορικά όπως χρησιμοποιείται συνήθως, π.χ., «Ο Ζίζεκ μού άλλαξε τη ζωή», πράγμα αδύνατον.) Έφυγε από την πόλη της και πήγε στη εχθρική Αθήνα μόνο και μόνο για να σπουδάσει φιλοσοφία στην Ακαδημία. Μπαίνει κανείς στον πειρασμό να φανταστεί τις συνθήκες και τις λεπτομέρειες, αλλά θα συγκρατηθώ μένοντας όσο πιο κοντά στα γεγονότα γίνεται.

Φτάνοντας στην Αθήνα, είχε μόνο δύο επιλογές: είτε θα γινόταν εταίρα, όπως η Ασπασία του Περικλή (ή, ακόμα χειρότερα, πόρνη), είτε θα παρίστανε τον άντρα. Οι ελεύθερες μη Αθηναίες που ζούσαν στην κλασική Αθήνα δεν είχαν άλλες επιλογές. Η εταίρα απολάμβανε μεν την προστασία ενός Αθηναίου πολίτη, αλλά παράλληλα ήταν δέσμιά του, μια παλλακίδα επιφορτισμένη με το καθήκον να προσφέρει χαρά (όχι μόνο στο κρεβάτι· οι εταίρες ήταν συνήθως μορφωμένες κι έξυπνες γυναίκες) στον ισχυρό προστάτη της. Η Αξιοθέα, υποθέτω, ότι δεν ήθελε να βρεθεί υποχείριο κάποιου πλούσιου Αθηναίου, πράγμα που θα της ήταν μάλλον εύκολο, αν ήταν όμορφη και μορφωμένη, όπως μας παραδίδεται. Έτσι, θα μπορούσε να ζήσει χωρίς πρόβλημα στην Αθήνα, αλλά δεν μπορούσε να πηγαίνει στην Ακαδημία. Εκείνη όμως ήθελε να κάνει φιλοσοφία! Γι’ αυτό είχε πάει στην Αθήνα, όχι για να γίνει μετρέσα κάποιου επιφανούς Αθηναίου. Επομένως, επέλεξε να παραστήσει τον άντρα.

Εδώ υπάρχει ένα σημείο που δυσκολεύομαι να το πιστέψω. Είναι δυνατόν να παριστάνει μια όμορφη γυναίκα τον άντρα για χρόνια ολόκληρα και να μην την καταλάβει κανείς; Και καλά στην καθημερινότητάς της – εκεί μπορεί να φανταστεί κανείς ότι εμφανιζόταν σπανίως σε δημόσιους χώρους, πρόσεχε πολύ, σχεδόν κρυβόταν. Αλλά στην Ακαδημία; Είναι δυνατόν να περνάει ώρες ατελείωτες με αποδεδειγμένα έξυπνους ανθρώπους συζητώντας φιλοσοφικά προβλήματα και να μην καταλάβει κανείς ότι ήταν γυναίκα; Το θεωρώ αδύνατον. (Και όχι μόνο εγώ· η Kate Lindemann γράφει, με απόλυτη βεβαιότητα, στη Society for the Study of Women Philosophers, Inc.: «Στο κάτω-κάτω ήταν γνωστό ότι [η Αξιοθέα] ήταν γυναίκα ντυμένη σαν άντρας».) Άλλωστε, μέχρι και αιώνες αργότερα, κάποιοι ήξεραν ότι ήταν γυναίκα. Από πού το έμαθαν οι μεταγενέστεροι; Από τους συγχρόνους της ασφαλώς. Οι οποίοι ήξεραν.

Εδώ ανοίγω μία μεγάλη παρένθεση για να παραθέσω το πώς περιγράφει, στηριζόμενος αποκλειστικά στη φαντασία του, ο Γάλλος Roger-Pol Droit την Αξιοθέα:

Όσον αφορά στο πρόσωπο, ήταν εντάξει. Το μέτωπό της ήταν αρκετό ψηλό, τα φρύδια αρκετά έντονα, η μύτη της αρκετά ίδια, για να την περάσει κανείς για αγόρι. Φυσικά, τα μάτια της ήταν γλυκά, τα αυτιά της λεπτοκαμωμένα. Αλλά υπήρχαν πολλοί νέοι άντρες με αυτά τα χαρακτηριστικά. Στην ηλικία που ήταν, θα μπορούσε κανείς να ξεγελαστεί. Προπαντός αφού είχε κοντά και σγουρά μαλλιά και σχεδόν τετράγωνο πηγούνι. Με την πλάτη στο φως, διέκρινες μάλιστα ένα πολύ λεπτό χνούδι ψηλά στα μάγουλα και στο πάνω χείλος.

Η σιλουέτα της ήταν επίσης εντάξει: ήταν ψηλή, κάπως οστεώδης, με ισχνά και μακριά άκρα. Η Αξιοθέα ήταν περήφανη για την ξερακιανή της σιλουέτα, την απαλλαγμένη από εκείνες τις καμπύλες που κατεδείκνυαν από μακριά τη θηλυκότητα. Μα την αλήθεια, είχε τα πάντα για να την μπερδέψει κανείς με ένα νέο άντρα. Τα πάντα, συμπεριλαμβανομένων των μεγάλων, πλατιών χεριών της, που ήταν καλοκαμωμένα αλλά σχεδόν τραχιά.

Τα πάντα ή σχεδόν τα πάντα. Το μόνο, αλλά απειλητικό πρόβλημα ήταν τα στήθη. Δύο μήλα στρογγυλά, σφιχτά, ψηλά στον κορμό, ολοφάνερα. Θα ήταν αδύνατον να την περάσουν για αγόρι, εάν έβλεπαν το ύφασμα του χιτώνα της τεντωμένο από αυτές τις υπεροπτικές και σταθερές καμπύλες. Και χωρίς μια ανδρική εμφάνιση, θα αποχαιρετούσε τη γνώση, τη σοφία, την ανύψωση της ψυχής που προσφέρει η φιλοσοφία. Ο Πλάτων δεν ήθελε γυναίκες στην Ακαδημία. Και όμως η Αξιοθέα ήθελε να ακούσει τη διδασκαλία του. (σσ. 109-110)

Ο Droit προτιμάει την εκδοχή που θέλει την Αξιοθέα να καταφέρνει να ξεγελάσει, ως προς το φύλο της, μία ολόκληρη πόλη για πολλά χρόνια. Παραδέχομαι ότι δραματουργικά αυτή η εκδοχή προσφέρει περισσότερες δυνατότητες, αλλά είναι αναληθοφανής, για να το πω κομψά. (Κλείνει η παρένθεση.)

Δεν ξέρουμε αν ο Πλάτωνας ήθελε γυναίκες στην Ακαδημία. Ήθελε-δεν ήθελε, δεν μπορούσε να τις κάνει δεκτές χωρίς να παραβιάσει τον άτεγκτο νόμο – αυτό το γνωρίζουμε. Αλλά πιστεύω πως ήξερε ότι η Αξιοθέα ήταν γυναίκα. Πιστεύω (χωρίς να μπορώ να το αποδείξω – κανείς δεν μπορεί!) ότι η Αξιοθέα είχε τέτοιες διανοητικές ικανότητες που ήταν αποδεκτή και από τον Πλάτωνα και από τους συμφοιτητές της. Δεν αποκλείεται να βοηθούσε και το γεγονός ότι ήταν πλούσια. Αλλά να κάνει φιλοσοφία σε τέτοιο επίπεδο και να παριστάνει με επιτυχία τον άντρα για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα, το βρίσκω απίθανο. Καλό το σενάριο για χολιγουντιανή ταινία, αλλά στην πραγματικότητα τα πράγματα πρέπει να ήταν μάλλον απλούστερα: όλοι στην Αθήνα ήξεραν ότι η Αξιοθέα ήταν γυναίκα, αλλά έκαναν τα στραβά μάτια είτε επειδή ήταν εξαιρετική περίπτωση (όμορφη και έξυπνη) είτε επειδή ήταν πλούσια – είτε και για τα δύο αυτά μαζί. Κυρίως, όμως, επειδή ήταν καλή στη φιλοσοφία. Έτσι θέλω να πιστεύω ότι έγινε. Η κλασική Αθήνα δεν ήταν φιλική προς τις γυναίκες, αυτό δεν αμφισβητείται. Από την άλλη, οι Αθηναίοι δεν ήταν Σπαρτιάτες, ήταν πιο χαλαροί. Ίσως και να σκέφτηκαν: «Θέλει να κάνει φιλοσοφία; Ας κάνει. Ποιον πειράζει;» Μακάρι να έγινε έτσι.

Η Ακαδημία Πλάτωνος σε μωσαϊκό της Πομπηίας, 1ος αι. π.Χ.

Μια και ήρθε ο λόγος στο Χόλιγουντ (εγώ τον έφερα, εδώ που τα λέμε – δεν ήρθε μόνος του), ας επεκταθώ επ’ αυτού εδώ, στον επίλογο. Στην ποπ κουλτούρα των ημερών μας, περίβλεπτη θέση έχουν οι ιστορίες των underdogs, εκείνων δηλαδή που τα καταφέρνουν να κάνουν αυτό που θέλουν, ενώ τα πάντα βαίνουν καλώς εναντίον τους. Άπειρα τα παραδείγματα, δεν χρειάζεται να παραθέσω ούτε ένα. Εύκολα μπορώ να φανταστώ ένα μεγάλο στούντιο στο Χόλιγουντ να καλοβλέπει ένα blockbuster από την ιστορία της Αξιοθέας (κάτι σαν το Ερωτευμένος Σαίξπηρ, λ.χ.). Αλλά η ουσία της ιστορίας δεν προσφέρεται (μόνο) για χαριτωμένη συγκίνηση και έξυπνες ατάκες – πάει πολύ βαθύτερα.

Ανά πάσα στιγμή στην ιστορία της ανθρωπότητας αμέτρητες ήταν οι περιπτώσεις ανθρώπων που τους αρνήθηκαν την πρόσβαση στη γνώση. Οι λόγοι ήταν επίσης πολυάριθμοι: κοινωνικοί, πολιτικοί, οικονομικοί, πολιτισμικοί, θρησκευτικοί, φυλετικοί, έμφυλοι. Η χρήση του αορίστου στις προηγούμενες προτάσεις δεν σημαίνει ότι τα πράγματα σήμερα έχουν αλλάξει ριζικά. Η κατάσταση στον 21^ο αιώνα έχει ασφαλώς βελτιωθεί σε σχέση με το παρελθόν, αλλά όχι όσο θα ήθελαν όσοι πιστεύουν ότι η γνώση πρέπει να είναι προσβάσιμη στους πάντες ανεξαιρέτως. Οποιαδήποτε στρέβλωση στις ιδέες της ισότητας και της ισονομίας οδηγεί αναπόφευκτα σε αποκλεισμό από τη γνώση – ακόμα και σήμερα.

Το ζήτημα της παιδείας είναι πρωτίστως πολιτικό, γι’ αυτό και η λύση του προβλήματος της πρόσβασης στη γνώση καθυστέρησε, καθυστερεί και θα καθυστερήσει: το πολιτικό προσωπικό της εκτελεστικής εξουσίας (ανεξαρτήτως ιδεολογικής απόχρωσης) δεν μπορεί (κι όταν μπορεί, δεν θέλει) να το λύσει γιατί απλούστατα η γνώση είναι δύναμη. Κι όταν η δύναμη περάσει στα χέρια της κοινωνίας των πολιτών, μαύρα τα χαμπέρια για τους διαχειριστές της εξουσίας.

Το πρόβλημα της πρόσβασης στη γνώση αφορά τις κοινωνίες στο σύνολό τους. Συνεπώς, η λύση του θα πρέπει επίσης να είναι συλλογική. Μόνο που οι συλλογικές λύσεις απαιτούν συνεννόηση, θέληση, προσπάθεια. Με μία λέξη: αρετή (με την ευρύτερη πλατωνική της έννοια). Καθώς η πλατωνική αρετή παρουσιάζει διαχρονική έλλειψη στα ανώτερα κλιμάκια της λήψης αποφάσεων, δεν προβλέπεται ριζική βελτίωση της κατάστασης στο άμεσο μέλλον.

Κατόπιν τούτων, είναι ελαφρώς δονκιχωτική η αναφορά σε μεμονωμένες, ατομικές περιπτώσεις ανθρώπων που έκαναν την προσωπική τους υπέρβαση επειδή ήθελαν να μάθουν. Το αρχέτυπο του ήρωα που μάχεται σε αντίξοες συνθήκες για την προσωπική του ολοκλήρωση, παρότι γοητευτικό και συγκινητικό (έως και προτρεπτικό), εύκολα μπορεί να ξεπέσει σε ευκολίες επιπέδου σαπουνόπερας – ή, ακόμα χειρότερα, να χρησιμοποιηθεί ως υπόβαθρο στο διαβόητο κοελιογενές απόφθεγμα «όταν θέλεις κάτι, όλο το σύμπαν συνωμοτεί για να τα καταφέρεις». Μόνο που το σύμπαν δεν έχει ιδέα για το θέλει ο ένας και ο άλλος· δεν έχει ιδέα γενικώς, παίρνω όρκο, πείτε του χαιρετίσματα του μπαρμπα-Κοέλιο.

Εντούτοις, στην ιστορία των ιδεών, μολονότι γνωρίζει κανείς ότι οι αναφορές σε μεμονωμένες περιπτώσεις δεν έχει ουσιαστική αξία, κάποιες ιστορίες έχουν τέτοια δυναμική που είναι δύσκολο να τους αντισταθεί. Πολλοί από εμάς, αν και γνωρίζουμε εκ των προτέρων την κατάληξη μίας ακόμα σισύφειας ανάβασης, αναφερόμαστε σε τέτοια παραδείγματα πάθους για τη γνώση. Γιατί; Επειδή μας γοητεύει ο Σίσυφος.(Πώς το έλεγε ο Camus; «Ακόμα κι ο ίδιος ο αγώνας προς την κορυφή φτάνει για να γεμίσει μια ανθρώπινη καρδιά. Πρέπει να φανταστούμε τον Σίσυφο ευτυχισμένο». Αυτό.) Επειδή παραμυθιαζόμαστε (κάπως εμμονικά, ομολογώ) ότι, μακροπρόθεσμα έστω, η διά του παραδείγματος μέθοδος θα φέρει αποτελέσματα. Επειδή, εντέλει, κάποιες ιστορίες αξίζει να λέγονται.

Κλείνοντας, να προσθέσω ότι για το έργο της Αξιοθέας (αν υπήρξε τέτοιο έργο) δεν γνωρίζουμε απολύτως τίποτα. Αν η Αξιοθέα μνημονεύεται σήμερα στην ιστορία της φιλοσοφίας, μνημονεύεται για το πάθος που είχε για τη γνώση: ήθελε να μάθει – και έμαθε! Έκανε το όνειρό της πραγματικότητα. Ακριβώς επειδή τα κατάφερε να εισχωρήσει σε ένα πεδίο που διαχρονικά θεωρείται αντρική υπόθεση (χωρίς να υφίσταται κανένας πραγματικός λόγος γι’ αυτό, πέρα από το επονείδιστο γεγονός ότι οι γυναίκες εκπαιδεύονται έτσι ώστε να πιστέψουν ότι δεν είναι ικανές να ασχοληθούν με κάποιους τομείς του επιστητού) έχει κερδίσει επάξια μια θέση στο προσωπικό μου εικονοστάσι των ηρώων της γνώσης. Το θέμα, ασφαλώς, δεν είναι προσωπικό. Η Αξιοθέα, ως σύμβολο, ανήκει στις καλές στιγμές της ανθρώπινης γνώσης εν γένει, της εγγενούς ανάγκης του ανθρώπου να γνωρίσει. Η Αξιοθέα είναι ιδέα. Μια πολύ καλή ιδέα.

Βιβλιογραφία

Diogenes Laërtius, The Lives and Opinions of Eminent Philosophers, translated by C.D. Yonge, Bohn’s Classical Library, 1853.
Diogenes Laertius, Lives of Eminent Philosophers, edited by Tiziano Dorandi, Cambridge Classical Texts and Commentaries, 2013.
Πλάτων, Πολιτεία, μετάφραση: Ν.Μ. Σκουτερόπουλος, Πόλις, 2002.
Πλάτων, Συμπόσιον, μετάφραση: Ιωάννης Συκουτρής, Κάκτος, 2005.
Πλάτων, Μενέξενος, μετάφραση: Κωνσταντίνος Π. Αθανάσατος, Δαίδαλος Ι. Ζαχαρόπουλος, 2007.
Ροζέ-Πολ Ντρουά & Ζαν Φιλίπ Τονάκ, Είναι Τρελοί Αυτοί οι Σοφοί, μετάφραση: Ειρήνη Μαρκίδη, Ψυχογιός, 2007.
Themistius, The Private Orations, translated by Robert J. Penella, University of California Press, 2000.
Mary Ellen Waithe, A History of Women Philosophers. Volume 1. 600 B.C.-500 A.D., Martinus Nijhoff Publishers, 1987.