«για όποιον άνθρωπο έχουν εξαρτηθεί από τον ίδιο όλα όσα οδηγούν στην ευδαιμονία…αυτός έχει προετοιμαστεί να ζήσει με τον καλύτερο τρόπο, αυτός είναι ο σώφρων και ο γενναίος και ο φρόνιμος»248a
Όσο κι αν φαίνεται παράλογο να αισθάνεται κανείς περήφανος για κάτι που δεν έκανε ο ίδιος, άλλο τόσο είναι παρήγορο για αυτούς που είναι έτσι φτιαγμένοι ώστε να μην μπορούν να αντέξουν την ευθύνη της ζωής τους, προσπαθώντας να δικαιολογήσουν μια ατομική ύπαρξη που θεωρούν ανούσια. Αυτοί οι γνωστοί τυφλοί αναγνώστες των δοξασμένων προγόνων, με συνοφρυωμένα πρόσωπα και…μεγάλο εκτόπισμα, καταλήγουν μόνο να ενοχλούν ενώ ζητάνε τόκους από δάνεια που δεν έδωσαν, καπηλεύοντας μια υπεροχή που δεν κέρδισαν, στο όνομα της δικιάς τους κατωτερότητας.
Γι’ αυτούς η αρχαία Ελλάδα δεν είναι Ιστορία, είναι μια συνείδηση που οικειοποιούνται χωρίς να γνωρίζουν, ενώ αρέσκονται στους χλευαστικούς αναχρονισμούς – «όταν εμείς χτίζαμε τον Παρθενώνα οι άλλοι τρώγανε μπανάνες στα δέντρα». Η αλήθεια εξάλλου δεν έχει σημασία για τον προγονολάγνο, μόνο ο θαυμασμός και η περηφάνια που συνοδεύουν ακόμα και την αναφορά μόνο ενός από τους «μεγάλους της αρχαιότητας», ή κάποιο στρατιωτικό κατόρθωμα του φιλοπόλεμου παρελθόντος μας. Αν τους έπαιρνε κανείς στα σοβαρά όλους αυτούς, θα πίστευε ότι στην αρχαία Ελλάδα κι ο τελευταίος αγρότης απήγγειλε Όμηρο ή έγραφε τη δικιά του Πολιτεία, και το κάθε ελληνόπουλο σκότωνε στη μάχη ντουζίνες ετεροχρονισμένων «βαρβάρων» πριν ενηλικιωθεί.
Όμως και η αρχαία Ελλάδα είχε τη δικιά της αρχαιότητα και τους δικούς της αρχαιολάγνους, και ο Σωκράτης τους ειρωνευόταν με το ίδιο σθένος που χρησιμοποιούσε κατά των σοφιστών και όλων εκείνων που νόμιζαν ότι ήξεραν όσα δεν μπορούσαν να ξέρουν ή όσων ζούσαν τον ανεξέταστο βίο. Γι’ αυτό και ο Επιτάφιος λόγος του κατακλύζεται από σκωπτική διάθεση, λέγοντας όσα θα ήθελαν να ακούσουν οι Αθηναίοι σε έναν έπαινο της Αθήνας, αδιαφορώντας για την αλήθεια που ενοχλεί και φέρνει σε αμηχανία εκείνους που προτιμούν να φαντασιώνονται ένα άσπιλο παρελθόν από το να μαθαίνουν απ’ τα λάθη και τις αποτυχίες όσων προηγήθηκαν. Οι Επιτάφιοι εξ άλλου, όπως σημειώνει ο Taylor, ανήκαν στο είδος της ρητορικής που ονομαζόταν «επιδεικτικός λόγος», φτιαγμένοι με καλλωπιστικά στοιχεία, λεκτική διακόσμηση και μια έξαρση στο ύφος που αποφεύγονταν στους δικανικούς και πολιτικούς λόγους, οπότε άρμοζε για μια απόπειρα σάτιρας της πατριωτικής ανάγνωσης της ιστορίας.
Πριν καν ξεκινήσει τον λόγο του ο Σωκράτης ειρωνεύεται στον Μενέξενο* το ίδιο το είδος του Επιτάφιου λόγου, ότι σαν έπαινος ικανοποιεί αποτελεσματικά το ακροατήριο «λέγοντας για τον καθένα τα προτερήματα που έχει και δεν έχει»235a, τόσο που κάνει τον θάνατο στη μάχη ευπρόσδεκτο αφού τον μετατρέπει σε ευκαιρία να ενταφιαστεί κάποιος με τιμές και μεγαλοπρέπεια ακόμα κι αν είναι φτωχός.
«Εσύ, Σωκράτη, πάντα ειρωνεύεσαι τους ρήτορες», του λέει ο Μενέξενος, για να συνεχίσει ο φιλόσοφος απτόητος κολακεύοντας αρχικά την καταγωγή των νεκρών. Τα πρώτα εύσημα απευθύνονται στους προγόνους και σε όλα όσα χρωστάνε οι νεκροί του πολέμου σ’ αυτούς. «Έγιναν λοιπόν ενάρετοι επειδή γεννήθηκαν από ενάρετους»237a. Οι πρόγονοι εδώ χαρακτηρίζονται αυτόχθονες «που δεν είχαν έλθει από αλλού», κι ας είχαν μετοικήσει στην Αθήνα οι Αθηναίοι από μέρη μακρινά (καταγόμενοι από Πελασγούς, Ίωνες κ.α.). Αλλά, όπως είπαμε, η αλήθεια έχει μικρή σημασία μπροστά στη θεμελίωση της γενεαλογικής υπεροχής ή, ακόμα περισσότερο, της περηφάνιας που ανιχνεύεται στα ίδια τα χώματα που πατάνε οι τότε και οι τώρα. «Η χώρα τούτη είναι άξια επαίνου απ’ όλους τους ανθρώπους…τον λόγο μου επιβεβαιώνουν η φιλονικία και η κρίση των θεών γι’ αυτήν»237c–d. Αναφέρεται στην έριδα Αθηνάς και Ποσειδώνα για την πόλη, όπου επικράτησε η Αθηνά.
Μόνη αυτή η χώρα «την εποχή εκείνη» την αρχέγονη, τη μυθική, γέννησε ανθρώπους, την ίδια εποχή που η υπόλοιπη γη κοσμούσε μόνο ζώα και άγρια θηρία (κάτι δηλαδή σαν τον Παρθενώνα των ημέτερων και τις μπανάνες των άλλων). Η γη η ίδια, «σταθερή και υγιής και από τη φύση της» εχθρική προς τους άλλους, τους βάρβαρους που δε νόθευσαν τους γνήσιους Έλληνες με «βαρβαρικές προσμείξεις» και μόνο βάση νόμου γίνονται Έλληνες, ενώ από τη φύση τους είναι, και θα είναι, βάρβαροι245c–d. Τι πιο φυσιολογικό από το να δημιουργεί ένας λαός εχθρούς ακόμα κι όταν δεν υπάρχουν, αφού η ίδια η προσπάθεια ορισμού της ιστορικής ταυτότητας μπορεί να γίνει μόνο ως αντιπαράθεση με κάποιον άλλο. Η έννοια του άλλου εφευρίσκεται υποχρεωτικά για να δικαιώσει τη διαφορετικότητα του εαυτού, όπου ο διαχωρισμός των δικών μας με τους δικούς τους πρέπει να είναι απόλυτος και ξεκάθαρος («οι άλλες πόλεις δημιουργήθηκαν από ανθρώπους κάθε είδους και στοιχεία ανώμαλα, με συνέπεια ανώμαλα να είναι και τα πολιτεύματά τους»238e). Πρέπει όμως να είναι και εχθρικός, αφού δεν μπορείς να αγαπάς κάτι χωρίς να μισείς το αντίθετό του. Η περηφάνια για τα οικεία απαιτεί το όνειδος για τα ξένα.
Μετά την εποχή των θεών, τα ψέματα συνεχίζονται και στην εποχή των ηρώων. Εδώ όλα παίζονται και όλα δικαιολογούνται. Οι Έλληνες ηρωοποιούνται, οι Αθηναίοι ακόμα περισσότερο, ενώ οι ξένοι μετατρέπονται σε τέρατα αδύνατο να ηττηθούν, ώστε η νίκη να φανεί υπεράνθρωπη και η τυχόν ήττα αναμενόμενη ή αποτέλεσμα προδοσίας.
Έτσι, όταν οι παντοδύναμοι Πέρσες αγκυροβόλησαν στην Ερετρική, «στάθηκαν από τη μια θάλασσα μέχρι την άλλη, ένωσαν τα χέρια και διέτρεξαν όλη την περιοχή, για ν’ αναφέρουν στον βασιλιά ότι κανείς δεν τους είχε ξεφύγει»240b–c. Η προφανής υπερβολή της δύναμης του εχθρού λειτουργεί ως απόδειξη της γενναιότητας των Ελλήνων. Έτσι, η νίκη στη μάχη του Μαραθώνα τιμωρεί την υπερηφάνεια «ολόκληρης της Ασίας», και δείχνει ότι ακόμα και οι Πέρσες δεν είναι τελικά αήττητοι, αλλά ότι «τα μεγαλύτερα πλήθη και ο μεγαλύτερος πλούτος υποτάσσονται στην ανδρεία»240d. «Τι άνθρωποι ήταν εκείνοι…»240d Αποσιωπάται από την άλλη η μάχη των Θερμοπύλων, η δόξα της οποίας ανήκει στους Σπαρτιάτες και τους Θεσπιείς.
Για τον ‘εμφύλιο’ Πελοποννησιακό Πόλεμο ως αίτιο αναφέρεται η ζήλια προς την Αθήνα, και λόγος της ζήλιας η δόξα της πόλης και η ευτυχία των πολιτών της. Η Αθήνα αναφέρεται σαν στόχος όλων των υπόλοιπων Ελλήνων, ενώ όπως ξέρουμε, στην πραγματικότητα εναντίον της εκστράτευσαν μόνο οι Σπαρτιάτες και οι σύμμαχοί τους, ενώ πραγματικό αίτιο του πολέμου δεν ήταν η ζήλια, αλλά οι αντικρουόμενες αποικιοκρατικές δυνάμεις με μήλο της έριδος την Επίδαμνο. Η δε Σικελική εκστρατεία παρουσιάζεται σαν προσπάθεια απελευθέρωσης των καταπιεσμένων Λεοντίνων (που είχαν φιλικούς δεσμούς με τους Αθηναίους), ενώ είναι φανερό ότι με την κατάκτηση της Σικελίας η Αθήνα θα κέρδιζε ναυτική δύναμη χωρίς προηγούμενο, αποκτώντας πρόσβαση σε νέα εδάφη, νέα λιμάνια και νέους εμπορικούς δρόμους σε ολόκληρη τη Μεσόγειο.
Ο ακροατής ενός Επιτάφιου όμως θέλει να ακούσει για τις υπεροχές της πόλης του, και αν τύχει να ντροπιάστηκε από ήττες ή υποχωρήσεις, ακόμα κι αυτό πρέπει να οφείλεται στην αρετή και τη μεγαλοσύνη της. «Αν όμως ήθελε κάποιος να κατηγορήσει δίκαια την πόλη μας για κάτι, τούτο μόνο λέγοντας θα κατηγορούσε σωστά, ότι είναι πάντοτε πολύ ευσπλαχνική και πρόθυμη να υποστηρίξει τον πιο αδύνατο»244e. Από άλλα πλατωνικά κείμενα βέβαια ξέρουμε ότι οι θέσεις του Πλάτωνα και του Σωκράτη ήταν πιο ορθολογικές.
Με μια εκπληκτική σοφιστεία ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι από τη μία οι Αθηναίοι «επικράτησαν» στον Πελοποννησιακό Πόλεμο ενάντια στη σπαρτιατική συμμαχία, ενώ από την άλλη νικηθήκανε «από τις δικές μας διαφορές, όχι από τους άλλους˙γιατί και τώρα ακόμη είμαστε ανίκητοι από εκείνους»243d. Η ιστορία φυσικά δείχνει το αντίθετο –στα Σικελικά καταστράφηκε ο αθηναϊκός στόλος, και η ήττα στον πόλεμο κόστισε στην Αθήνα τα τείχη της και σήμανε την αρχή της παρακμής. Η ήττα μετονομάζεται σε υπεροχή με τη ίδια ταχύτητα που η δικαιοσύνη μετατράπηκε προηγουμένως από αρετή σε ελάττωμα.
Τα ψέματα, οι υπερβολές και οι κομπασμοί συνεχίζονται ακάθεκτα. Ο Πλάτωνας συμμετέχει δημιουργικά (και ευφυέστατα) στη σάτιρα, βάζοντας τον Σωκράτη να εκφωνεί έναν λόγο που χρονολογεί επεισόδια της Αθηναϊκής ιστορίας πολλά χρόνια μετά το θάνατό του (399 π.Χ.). Η Ανταλκίδειος Ειρήνη του 387 π.Χ. μεταξύ Περσών και ελληνικών πόλεων, τερμάτισε τον Κορινθιακό Πόλεμο. Η Αθήνα υποχρεώθηκε να υπογράψει λόγω συνθηκών, αφού βρέθηκε εκείνη τη στιγμή αδύναμη απέναντι στους εχθρούς της, με αποτέλεσμα να χάσει εδάφη. Για τις ανάγκες του Επιτάφιου βέβαια, «μόνο εμείς δεν τολμήσαμε ούτε Έλληνες να παραδώσουμε ούτε όρκους να δώσουμε»245c. Οι Αθηναίοι, λέει, απλά σταματήσανε τον πόλεμο και με ευχαρίστηση τον σταματήσανε και οι εχθροί. Η όποια απώλεια ανδρών στη μάχη της Νεμέας αποδίδεται σε προδοσία Κορίνθιων.
Άρα, οι απόγονοι πια, πρέπει να εμπνέονται από την ανδρεία των προγόνων και να ζήσουν έτσι ώστε να μην τους ντροπιάσουν, γιατί όποιος ντροπιάζει τους προγόνους του «δεν θεωρείται φίλος από κανέναν άνθρωπο και θεό, ούτε πάνω στη γη ούτε κάτω από τη γη όταν πεθάνει»246d.
«Για τον άνδρα που πιστεύει ότι είναι κάτι σημαντικό δεν υπάρχει τίποτε αισχρότερο παρά να παρουσιάζεται ότι τιμάται όχι για τον εαυτό του αλλά εξαιτίας της δόξας των προγόνων»247b, λέει στο τέλος του λόγου του, όταν τα ψέματα έχουν τελειώσει και προτρέπει πλέον τους παρόντες νέους δίνοντας συμβουλές για το μέλλον, ως είθισται στους Επιτάφιους.
* Μενέξενος: Συνονόματος του γιου του Σωκράτη, νεαρός γόνος επιφανούς οικογένειας. Εμφανίζεται και στους διαλόγους Λύσις και Φαίδων. Ο Μενέξενος γράφτηκε και διαδραματίζεται μετά το 387 π.Χ., χρονιά που σημάδεψε το τέλος του Κορινθιακού Πολέμου, οι νεκροί του οποίου τιμώνται στον Επιτάφιο λόγο που εκφωνεί ο Σωκράτης.
Πηγές:
Χρησιμοποιήθηκε η μετάφραση από το:
Πλάτων – Μενέξενος (ή επιτάφιος) (εκδ. Κάκτος, 1993)
Για άντληση ιστορικών στοιχείων χρησιμοποιήθηκαν:
Θανάσης Μπαντές – Ο Θουκυδίδης, ο πόλεμος και η πολιτική (2015)
Taylor, A. E. – Πλάτων, Ο Άνθρωπος και το Έργο του (εκδ. ΜΙΕΤ, 1992)
Δημοσίευση σχολίου
Αφήστε το σχόλιό σας ή κάνετε την αρχή σε μία συζήτηση
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.