Οι αποτυπώσεις της ιστορίας πάνω στην κεραμική της Κιουτάχειας

Πιάτο με κεντρική διακόσμηση κανατιού νερού. Κιουτάχεια τέλος 19ου-αρχές 20ού αιώνα.

Πότε και πώς προέκυψε η συγκεκριμένη έρευνα ;
Η συλλογή των αντικειμένων και του αρχειακού υλικού άρχισε συστηματικά πριν από περίπου 12 χρόνια. Αφορμή ήταν η απόκτηση μερικών κεραμικών από την Κιουτάχεια με ελληνικές επιγραφές. Γνώριζα την ύπαρξη τέτοιων αγγείων από κάποιες αποσπασματικές αναφορές σε παλαιότερες εκδόσεις. Όμως, όταν τα έπιασα για πρώτη φορά στα χέρια μου συνειδητοποίησα ότι αποτελούν μια ιδιαίτερη κατηγορία κεραμικών, σημαντικά τεκμήρια ενός ιστορικού και συλλογικού παρελθόντος που το έχουμε πλέον ξεχάσει ή απλά δεν το γνωρίζουμε.

Πιάτο του Μηνά Αβραμίδη κατασκευασμένο στην Κιουτάχεια στις αρχές του 20ού αιώνα που απεικονίζει τον Φρειδερίκο Β΄ βασιλιά της Πρωσίας (1740-1786).

Τι σε έκανε να ενδιαφερθείς για τα κεραμικά της συγκεκριμένης περιόδου;
Το γεγονός ότι είναι ένα θέμα που μέχρι σήμερα είχε απασχολήσει ελάχιστα έως καθόλου τους ερευνητές και φυσικά ήταν παντελώς άγνωστο στο ευρύ κοινό. Μια τέτοιου είδους έρευνα απαιτεί καταρχήν τον εντοπισμό και τη μελέτη ενός ικανού αριθμού αντικειμένων της περιόδου αυτής, εγχείρημα κάθε άλλο παρά εύκολο, αφού ελάχιστα τέτοια αγγεία εκτίθενται σε μουσεία ή άλλου είδους μόνιμες εκθέσεις. Επειδή πάντοτε μου άρεσε να συνδυάζω τη συλλογή με την έρευνα, οι αποτυπώσεις της ιστορίας πάνω στην κεραμική της Κιουτάχειας στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα και ιδιαίτερα κατά την ταραγμένη περίοδο του ελληνοτουρκικού πολέμου, ήταν για μένα μια συναρπαστική αναζήτηση.

 Οι αποτυπώσεις της ιστορίας πάνω στην κεραμική της Κιουτάχειας στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα και ιδιαίτερα κατά την ταραγμένη περίοδο του ελληνοτουρκικού πολέμου, ήταν για μένα μια συναρπαστική αναζήτηση.

Σε ποιές πηγές ανέτρεξες;
Παράλληλα με τη συλλογή των αντικειμένων επιδίωξα να συγκεντρώσω και αντίστοιχο φωτογραφικό και αρχειακό υλικό. Για την έρευνα ανέτρεξα σε όλη τη γνωστή ελληνική και ξενόγλωσση βιβλιογραφία σχετικά με την οθωμανική κεραμική και ιδιαίτερα της Κιουτάχειας, σε ιστορικά βιβλία, προσωπικά ημερολόγια στρατιωτών, εμπορικούς οδηγούς και φυσικά στο διαδίκτυο. Πολύτιμες πληροφορίες για την περίοδο της κατοχής στην Κιουτάχεια βρήκα στα αρχεία της Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού του Γ.Ε.Σ. και για το εργοστάσιο της Κιουτάχειας Αθηνών στα αρχεία της Ε.Τ.Ε. Δυστυχώς δεν είχα πρόσβαση στα οθωμανικά αρχεία της περιόδου αυτής, που πιθανόν να περιέχουν κάποιες σημαντικές πληροφορίες για το θέμα που πραγματεύεται το βιβλίο.

Εσωτερικό του εργοστασίου Şark Çini στην Κιουτάχεια, στα μέσα της δεκαετίας του 1920.

Δίσκος σερβιρίσματος με κείμενο «ΕΝΘΥΜΙΟΝ ΚΙΟΥΤΑΧΕΙΑΣ Ζωή Γ. Μωραΐτου 1921». Κατασκευάστηκε μάλλον στο εργοστάσιο των αδελφών Hadjiminassian και αποτελούσε μέρος προικώου σερβίτσιου τσαγιού.

Ήταν η Κιουτάχεια της εποχής ένα ακμάζον κέντρο κεραμικής;
Η Κιουτάχεια βρίσκεται στη ΒΔ ασιατική Τουρκία, σε απόσταση περίπου 200 χλμ. σε ευθεία γραμμή από την Κωνσταντινούπολη. Μετά το Ιζνίκ, ήταν το σημαντικότερο αγγειοπλαστικό κέντρο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η κεραμική της Κιουτάχειας γνώρισε την μεγαλύτερη ακμή της στο πρώτο μισό του 18ου αιώνα και στις αρχές του 20ού, πριν τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο ο οποίος την επηρέασε αρνητικά. Στο βιβλίο υπάρχει μια εκτενής αναφορά στην ιστορία της κεραμικής της Κιουτάχειας από τον 16ο μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα. Σήμερα η Κιουτάχεια παραμένει το μεγαλύτερο κέντρο παραγωγής κεραμικών στην Τουρκία με εξαγωγές σε πολλές χώρες Το 2016 η κεραμική της τέχνη καταχωρήθηκε στον κατάλογο της Άυλης πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας.

Πώς επέδρασε η ελληνική κατοχή στην παραγωγή;
Τεχνικά και διακοσμητικά ελληνική κατοχή δεν άλλαξε τίποτε στην κεραμική της Κιουτάχειας. Θα ήταν άλλωστε αδύνατον στο βραχύβιο διάστημα των 15 περίπου μηνών να επηρεαστεί μια παράδοση αιώνων. Οι τεχνίτες δούλευαν εμπειρικά πάνω σε καταξιωμένες αξίες, φόρμες και διάκοσμο. Τα ίδια παραδοσιακά γεωμετρικά μοτίβα και οι άνθινες συνθέσεις της Κιουτάχειας πλαισιώνουν και τις αναμνηστικές ελληνικές επιγραφές, οι οποίες συχνά περιβάλλονται από ένα δάφνινο στεφάνι, ίσως τη μοναδική μικρή διακοσμητική καινοτομία. Στο πεδίο της οικονομίας δεν έχουμε σαφή εικόνα. Ο πόλεμος είχε διακόψει την παραγωγή για αρκετούς μήνες. Φαίνεται ότι κάποια εργαστήρια επιβίωσαν έστω και οριακά με την όποια κατανάλωση είχαν από τους Έλληνες στρατιώτες και μέσω ενός περιορισμένου κύκλου εμπορικών συναλλαγών.

Η ιδιαιτερότητα των αναμνηστικών κεραμικών με τις ελληνικές επιγραφές είναι ότι παράγουν διαρκώς νέες αφηγήσεις και ταυτόχρονα λειτουργούν ως οδηγός πρόσβασης στο παρελθόν, ξαναδίνοντας ανθρώπινο πρόσωπο στην ιστορία.

Έμαθες από αυτή την έρευνα κάτι περισσότερο από το κυρίαρχο εθνικό αφήγημα για την συγκεκριμένη ιστορική περίοδο; 
Η έρευνα εστιάζει στην μικροϊστορία, στις αφανείς πτυχές των μεγάλων γεγονότων. Στο κεφάλαιο για τα «ελληνικά» κεραμικά ενθύμια της Κιουτάχειας, προσεγγίζει μια πτυχή της καθημερινότητας των Ελλήνων στρατιωτών κατά τον ελληνοτουρκικό πόλεμο (1919-1922). Στο πλαίσιο αυτό, το κυρίαρχο εθνικό αφήγημα παραμένει ανεπηρέαστο, όμως η έκθεση και η έκδοση λειτουργούν συμπληρωματικά, ώστε ο επισκέπτης και πολύ περισσότερο ο αναγνώστης να έχει μια πληρέστερη εικόνα της καθημερινότητας των Ελλήνων πολεμιστών, που ίσως τον βοηθήσει να κατανοήσει καλύτερα τον προσωπικό τρόπο με τον οποίο βίωσαν τα μεγάλα ιστορικά γεγονότα. Παρότι το βιβλίο δεν είναι ιστορικό, η ιστορία είναι παρούσα σε κάθε του σελίδα.

Τι το ιδιαίτερο έχουν τα συγκεκριμένα κεραμικά;
Η ιδιαιτερότητα των αναμνηστικών κεραμικών με τις ελληνικές επιγραφές είναι ότι παράγουν διαρκώς νέες αφηγήσεις και ταυτόχρονα λειτουργούν ως οδηγός πρόσβασης στο παρελθόν, ξαναδίνοντας ανθρώπινο πρόσωπο στην ιστορία. Στην πλειοψηφία τους υποδηλώνουν τα ειρηνικά βιώματα των πολεμιστών της Μικρασίας στο περιθώριο των κάθε είδους ηρωικών πράξεων και ανδραγαθιών. Αναπαράγουν συγκεκριμένους κόσμους συναισθημάτων των αρχικών τους κατόχων και παραμένουν υλικοί φορείς της προγονικής μνήμης για τις επόμενες γενιές.

Γαλατιέρα με ελληνικό κείμενο «1922 ΕΝΘΥΜΙΟΝ ΚΑΤΟΧΗΣ ΚΙΟΥΤΑΧΕΙΑΣ …».

Και τι είναι αυτό που μένει στον επισκέπτη; 
Ο ενθουσιασμός της νίκης, συμβολικές παραστάσεις, η εξατομίκευση μιας μικρής πολυτέλειας, η μελλοντική γαμήλια ευτυχία, αλλά και η επιφυλακτικότητα για την τελική έκβαση της εκστρατείας, αποτυπώνονται, άλλοτε με εμφανή και άλλοτε με αδιόρατο τρόπο, πάνω στα κεραμικά που βγαίνουν από τα καμίνια της Κιουτάχειας λίγα μόλις χιλιόμετρα από την πρώτη γραμμή του μετώπου. Ο επισκέπτης καλείται να ανακαλύψει τις δικές του αφηγήσεις και ίσως να δώσει τις δικές του ερμηνείες, σε μια αναδρομή στο πρόσφατο παρελθόν μέσα από ένα σύνολο κεραμικών αντικειμένων με πολλαπλές αναφορές και σημασίες.

ΠΗΓΗ athinorama