Η Παναγιά στην Πέτρα σημαντικό μνημείο

Δύο βρετανοί αρχιτέκτονες και ζωγράφοι, ο Τζέιμς Στιούαρτ (James Stuart) και ο Νίκολας Ρεβέτ (Nicholas Revett), που σπούδαζαν ζωγραφική στη Ρώμη, είχαν την ιδέα να αποτυπώσουν τα μνημεία του αρχαίου πολιτισμού της Αθήνας και να δημιουργήσουν ένα λεύκωμα. Έκαναν πρόταση στους Dilettanti κι εκείνοι χρηματοδότησαν την αποστολή. Έτσι, την άνοιξη του 1751, οι δύο συνεργάτες έφτασαν στην Ελλάδα, όπου έμειναν δυόμισι χρόνια και εργάστηκαν εντατικά.

Αρβανίτες τσοπάνηδες περνάνε την πύλη του Αδριανού, για να πάνε τα ζώα τους για βοσκή στον Ιλισό. Το κτίσμα που φαίνεται στο βάθος, ανάμεσα στην πύλη και στους στύλους του Ολυμπίου Διός, είναι η Παναγιά στην Πέτρα. Έργο των Στιούαρτ και Ρεβέτ .

Η εργασία τους είναι πολύ σημαντική για μας για δύο λόγους: μεταξύ των άλλων μνημείων, αποτύπωσαν και μνημεία που δεν υπάρχουν πια και τα αποτύπωσαν όλα με μεγάλη πιστότητα. «Δεν υπάρχει κανένα στοιχείο που προστέθηκε για να προσδώσει γραφικότητα, ακόμα και οι ανθρώπινες μορφές είναι εκ του φυσικού», σημειώνουν οι ίδιοι.

Έργο των Στιούαρτ και Ρεβέτ απεικονίζει τον βοεβόδα της Αθήνας, που έχει βγει για κυνήγι, να περνάει με τη συνοδεία του από την Παναγιά στην Πέτρα.

Την εποχή εκείνη, στην περιοχή του σημερινού Μετς, στεκόταν ένα παρατημένο εκκλησάκι, η Παναγιά στην Πέτρα. Ο Στιούαρτ και ο Ρεβέτ πρόφτασαν να το αποτυπώσουν, λίγα χρόνια πριν το ισοπεδώσει ο βοεβόδας της Αθήνας, ο αιμοσταγής Χατζή Αλή Χασεκή, για να το κάνει οικοδομικά υλικά του νέου τείχους.

Χάρτης της Αθήνας περί το 1800, με το τείχος του Χασεκή. Πηγή Wikipedia.

Αυτό που έκανε την Παναγιά στην Πέτρα σημαντικό μνημείο, ήταν ότι είχε ενσωματώσει έναν αρχαίο ναό αφιερωμένο στην Άρτεμη, τη θεά του κυνηγιού, και με αυτόν τον τρόπο είχε διασώσει μεγάλο μέρος του.
Ο ναός της Αγροτέρας Αρτέμιδος ήταν ιωνικού ρυθμού, αμφιπρόστυλος, κατασκευή του 5ου π.Χ. αιώνα και έμοιαζε με τον ναό της Απτέρου Νίκης στην Ακρόπολη. Λόγω αυτής της ομοιότητας αποδίδεται στον Καλλικράτη. Τέτοιοι μικροί ναοί υπήρχαν αρκετοί στην Αθήνα. Ο μόνος που σώζεται είναι ο ναός της Απτέρου Νίκης. Ο ναός της Αγροτέρας Αρτέμιδος ήταν συνδεδεμένος με τη νίκη των Αθηναίων στη μάχη του Μαραθώνα και κάθε χρόνο γίνονταν γιορτές προς τιμήν της θεάς που τους οδήγησε στη νίκη.

• 

• 

• 

Ο ναός της Αγροτέρας Αρτέμιδος σε τρισδιάστατη ψηφιακή αναπαράσταση του Δημήτρη Τσαλκάνη, από το Ancient Athens 3D.com.

Τον 7ο αιώνα, ο αρχαίος ναός μετατράπηκε σε εκκλησάκι και αφιερώθηκε στην Παναγία. Επειδή βρισκόταν σε ύψωμα, ονομάστηκε η Παναγιά στην Πέτρα.

Η Παναγιά στην Πέτρα όπως ήταν λίγα χρόνια πριν κατεδαφιστεί. Τρισδιάστατη ψηφιακή αναπαράσταση του Δημήτρη Τσαλκάνη, από το Ancient Athens 3D.com.

Για χίλια χρόνια η Παναγιά στην Πέτρα λειτούργησε σαν ορθόδοξος χριστιανικός ναός. Στην περιοχή υπήρχε και νεκροταφείο, που τα ίχνη του είναι εμφανή και σήμερα.
Όμως τα τελευταία εκατό χρόνια της ζωής του το εκκλησάκι περιφρονήθηκε από τους πιστούς κι έμεινε αλειτούργητο.

Εικόνα της Σταύρωσης από την Παναγιά στην Πέτρα. Αποτύπωση του 1675-1676 από τον Σπον (Jacob Spon).

Ο μαρκήσιος ντε Νουαντέλ, το 1674, κατά τη διάρκεια της επίσκεψής του στην Αθήνα, όπου έγινε δεκτός με μεγάλες τιμές, τέλεσε λειτουργία σύμφωνα με το καθολικό δόγμα στην Παναγιά στην Πέτρα. Κι επειδή «κάλλιο σαρίκι τούρκου, παρά κουκούλα φράγκου», οι ορθόδοξοι θεώρησαν το εκκλησάκι «μολεμένο» και το εγκατέλειψαν.

Ας ανοίξουμε μια παρένθεση για τον μαρκήσιο ντε Νουαντέλ (Charles Marie-Francois Olier, marquis de Nointel). Πριν επισκεφθεί την Αθήνα, ο περιηγητής και διπλωμάτης μαρκήσιος, αφού γέμισε το πλοίο του με αρχαιότητες της Πάρου, έπλευσε στην Αντίπαρο, όπου του είχαν πει ότι υπήρχε ένα κολοσσιαίο άγαλμα. Άγαλμα δεν υπήρχε, αλλά ο τολμηρός μαρκήσιος κατέβηκε με σκοινιά στο σπήλαιο με τους σταλακτίτες, που ήταν απάτητο από τα αρχαία χρόνια, μαγεύτηκε από την απόκοσμη ομορφιά κι εγκαταστάθηκε εκεί για κάποιο διάστημα, ώσπου τη νύχτα των Χριστουγέννων του 1673, προσδίδοντας στον χώρο μεγαλοπρέπεια και χλιδή καθεδρικού ναού, τέλεσε τη χριστουγεννιάτικη λειτουργία. Ο μαρκήσιος μία folie de grandeur την είχε ασυζητητί. Κλείνει η παρένθεση.

Έναν αιώνα αργότερα, το 1778, ο Χατζή Αλή Χασεκή κατέστρεψε την Παναγιά στην Πέτρα. Τα μάρμαρα έγιναν ασβέστης και οι πέτρες αποτέλεσαν μέρος του τείχους της Αθήνας.

Το 1897 έγιναν ανασκαφές από την Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία, με επικεφαλής τον Ανδρέα Σκιά, που έφεραν στο φως λείψανα του αρχαίου ναού, πλήθος αγγείων και παλαιοχριστιανικούς τάφους. Τα ευρήματα της ανασκαφής του Σκιά καταστράφηκαν εξαιτίας της διάνοιξης της παλαιάς οδού Αρδηττού, της κατασκευής αγωγών του ΟΤΕ και της ΔΕΗ, της κατασκευής οικιών στις αρχές του 20ου αι. και της διάνοιξης της οδού Κούτουλα.

Κίονας με βάση, κιονόκρανο και θριγκός του ναού της Αγροτέρας Αρτέμιδος. Κάτω αριστερή γωνία είναι τομή ενός τετάρτου του κίονα, όπου διακρίνεται ο αριθμός και οι αναλογίες των ραβδώσεων. Ακριβώς από πάνω, στο Fig. 3, είναι σχεδιασμένος ο τρόπος που σκάλιζαν τις ραβδώσεις.
Απεικόνιση των Στιούαρτ και Ρεβέτ.

Το σημείο που βρισκόταν ο ναός της Αγροτέρας Αρτέμιδος περιλαμβάνεται μεταξύ των οδών Αρδηττού, Θωμοπούλου, Κούτουλα και Μελετίου Πήγα, καλύπτει 1.390,70 τ.μ. και από το 1964 είναι υπό απαλλοτρίωση. Παρά την ανακάλυψη ενός ακόμα ναού, του ναού του Μειλιχίου Διός, η απαλλοτρίωση δεν έγινε ποτέ. Ιδιοκτήτες του ανασκαμμένου χώρου δεν είναι μόνον οι κληρονόμοι των παλιών ιδιοκτητών, αλλά και νέοι αγοραστές. Το σημείο είναι ξεχωριστό, σε ύψωμα με θέα τον ναό του Ολυμπίου Διός και την Ακρόπολη στο βάθος. Η αντικειμενική αξία του οικοπέδου είναι πολύ μεγάλη, και με πιέσεις άνωθεν συνεχώς υποτιμάται η αρχαιολογική αξία υπέρ της δόμησης υπό όρους.

• 

• 

Αριστερά: Η θέση του ναού της Αγροτέρας Αρτέμιδος στον χάρτη, σε σχέση με τα άλλα μνημεία που βρίσκονται πέριξ του μπαζωμένου Ιλισού. Δεξιά: Φωτογραφία της θέσης του ναού, όπως φαίνεται από την οδό Αρδηττού. Ό,τι απόμεινε από τον ναό βρίσκεται πίσω από την περίφραξη. Από Google maps.

Παλιότερα υπήρχε μία σειρά ερειπωμένων κατοικιών στον λόφο, οι οποίες τώρα έχουν κατεδαφιστεί. Η φαντασία σε συνδυασμό με την απόκοσμη ατμόσφαιρα, αλλά και με τον ναό της Δήμητρας που σωζόταν στην περιοχή, έπλασε έναν αστικό μύθο για μία μαυροντυμένη γερόντισσα που κυκλοφορούσε τις νύχτες κρατώντας ένα αναμμένο κερί και που ήταν η ίδια η θεά, που αναζητούσε την Περσεφόνη.

Λεπτομέρεια από χάρτη του 1719. Ο ποταμός Ιλισός και δεξιά η γέφυρα και το Παναθηναϊκό Στάδιο, στο κέντρο ο ναός της Αγροτέρας Αρτέμιδος και αριστερά ο ναός της Δήμητρας.

---

• Τα έργα των Στιούαρτ και Ρεβέτ προέρχονται από τη συλλογή της Βιβλιοθήκης του ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη.
• Οι τρισδιάστατες ψηφιακές αναπαραστάσεις του ναού της Αγροτέρας Αρτέμιδος είναι από το βίντεο Ο Ναός του Ιλισού (Άρτεμις Αγροτέρα) – 3D αναπαράσταση του Δημήτρη Τσαλκάνη και του Χρύσανθου Κανελλόπουλου, που βρήκα στον ιστότοπο Ancient Athens 3D.com.
• Η περιπέτεια του ναού της Αγροτέρας Αρτέμιδος στη σύγχρονη εποχή είναι καταγεγραμμένη με κάθε λεπτομέρεια, ντοκουμέντα και άρθρα, στον ιστότοπο Αρχαιολογικός χώρος Αρτέμιδος Αγροτέρας των κατοίκων του Μετς, που ακούραστα αγωνίζονται να επανενταχθεί η θέση του ναού στο σχέδιο ενοποίησης των αρχαιολογικών χώρων και να αποδοθεί στους πολίτες.

ΠΗΓΗ .wordpress.