Τα ηροδότεια erotica

Τα ηροδότεια erotica (μέρος δ΄)

Το ηροδότειο ρόδο. 

Κράτησα το πορτραίτο της Ροδώπιος για το τέλος των ηροδότειων erotica. Αυτή είναι η πλήρης απόδοσή του στην Ιστορίην (ΙΙ 134-35):

“Γι’ αυτή την πυραμίδα [του Μυκερίνου] πολλοί υποστηρίζουν ότι ήταν της εταίρας Ροδώπιος, πράγμα που δεν είναι σωστό. Κι ούτε μου φαίνεται πως γνωρίζουν καν ποια ήταν η Ροδώπις (διαφορετικά δεν θα της απέδιδαν τέτοιας κλίμακας οικοδόμημα για το οποίο θα πρέπει οπωσδήποτε να ξοδεύτηκαν αναρίθμητες χιλιάδες ταλάντων). Εξάλλου, η Ροδώπις βρέθηκε στην ακμή της όταν βασίλευε ο Άμασις, όχι την εποχή του Μυκερίνου. Με άλλα λόγια, η Ροδώπις έζησε πολλά χρόνια αργότερα από τους βασιλείς που άφησαν πίσω τους πυραμίδες. Με καταγωγή από τη Θράκη, υπήρξε αρχικά σύνδουλος του ποιητή Αισώπου στην κυριότητα του Ιάδμωνος, γιου του Ηφαιστιοπόλεως, από τη Σάμο. Ότι κι αυτός είχε υπάρξει δούλος το φανερώνει, πάνω απ’ όλα, το γεγονός ότι, όταν οι Δελφοί διακήρυξαν, κατόπιν σχετικού χρησμού, πως όποιος ενδιαφερόταν θα μπορούσε να ζητήσει από το μαντείο αποζημίωση για τη ζωή του Αισώπου, κανένας άλλος δεν παρουσιάστηκε παρά ο εγγονός και συνονόματος του Ιάδμωνος. Κι αυτό είναι η απόδειξη ότι ο Αίσωπος ανήκε στον Ιάδμωνα.

Αγαλματίδιο Χορεύτριας, Προϊστορικός οικισμός Mohenjo Daro

Η Ροδώπις έφτασε στην Αίγυπτο για να εργαστεί (κατ’ ἐργασίην), όταν την έφερε ένας άλλος Σάμιος, ο Ξάνθος, Εκεί όμως απελευθερώθηκε, αφού πλήρωσε σημαντικό χρηματικό ποσό γι’ αυτήν ο Χάραξος από τη Μυτιλήνη, γιος του Σκαμανδρωνύμου και αδελφός της ποιήτριας Σαπφούς. Έτσι λοιπόν η Ροδώπις, ελεύθερη πλέον, παρέμεινε στην Αίγυπτο όπου έγινε πολύ θελκτική (κάρτα ἐπαφρόδιτος) κι απέκτησε μεγάλη περιουσία, όχι όμως τέτοια που να μπορούσε και να παραγγείλει να της χτίσουν πυραμίδα. Αν θέλει κανείς να διαπιστώσει σε τι ακριβώς αντιστοιχούσε το ένα δέκατο της περιουσίας της, είναι εύκολο. Γιατί επεθύμησε να αφήσει στην Ελλάδα ένα μνημείο, που όμοιό του δεν έχει ξαναβρεθεί αλλού κι ούτε έχει ξαναστηθεί ποτέ σε ιερό. Έστειλε στους Δελφούς τη δεκάτη της περιουσίας της ως ανάθημα, τέτοιο όμως που να την θυμίζει (τοῦτο ἀναθεῖναι μνημόσυνον). Κι αυτό το πράγμα που η Ροδώπις έκανε (ποίημα ποιησαμένη) δεν ήταν άλλο παρά πάμπολλες σιδερένιες σούβλες, τόσο μεγάλου μήκους η καθεμία που διαπερνούσε βόδι (ὀβελοὺς βουπόρους πολλοὺς σιδηρέους). Και οι μακριές αναθηματικές σούβλες τοποθετήθηκαν σε σωρό πίσω από τον βωμό των Χίων, απέναντι ακριβώς από τον δελφικό ναό του Απόλλωνα. Γιατί, με κάποιο τρόπο, οι εταίρες στη Ναύκρατιν συνηθίζουν να γίνονται πολύ θελκτικές (φιλέουσι δέ κως ἐν τῇ Ναυκράτι ἐπαφρόδιτοι γίνεσθαι αἱ ἐταῖραι). Κι έγινε τόσο περιλάλητη ώστε όλοι οι Έλληνες έμαθαν το όνομά της. Έτσι συνέβη και με τη μεταγενέστερη Αρχιδίκη, που την τραγούδησε ολόκληρη η Ελλάδα, αν και η φήμη της κυκλοφόρησε στις αντρικές λέσχες σε μικρότερο βαθμό από τη φήμη της άλλης. Ο δε Χάραξος, που απελευθέρωσε τη Ροδώπιν, επέστρεψε στη Μυτιλήνη, όπου η Σαπφώ τον σατίρισε στα ποιήματά της. Αυτά είναι όλα που έχω να πω για τη Ροδώπιν.”

Αυτή την παρέκβαση, έκτασης δύο παραγράφων στην περί πυραμίδων αναφορά του Αιγυπτιακού Λόγου, αφιερώνει ο Ηρόδοτος στην εταίρα Ροδώπιν που έζησε το πρώτο μισό του 6ου π.Χ. αιώνα, απ’ όσο συμπεραίνουμε από το ιστορικό πλαίσιο στο οποίο τοποθετείται. Και σε αυτή την τόσο μικρή αναφορά του σωρεύονται στοιχεία σχετικά με τη φιγούρα της εταίρας στην ελληνική αρχαιότητα που εξάπτουν κάθε φαντασία.

Ένα πρώτο σύνολο είναι το πραγματολογικό.

Επιτρέπει να φανταστούμε ένα δίκτυο διακίνησης ανθρώπων προερχόμενων από περιοχές περιφερειακές του ελληνικού κόσμου, προορισμένων για την τέρψη αριστοκρατών με εκλεπτυσμένα γούστα, συμποσιακών συνδαιτυμόνων ασφαλώς. Αυτοί εξίσου επιθυμούν τη συντροφιά μιας όμορφης γυναίκας, όσο και ενός κακάσχημου, αλλά χαρισματικού, ποιητή. Το δουλεμπορικό δίκτυο έχει ισχυρά ερείσματα στις πόλεις του Αιγαίου, εμπλέκει με τον ένα ή τον άλλο τρόπο ηχηρά ονόματα, κι απλώνεται, προς άγραν πελατείας, μέχρι την Ανατολή. Και στα πλοκάμια του πιασμένη η όμορφη γυναίκα παράγει πλούτο για τους αφέντες προαγωγούς της, μέχρι που κάποιος ευκατάστατος εραστής πληρώνει ακριβά ως προστάτης για την απελευθέρωσή της.

Εκείνος μάλλον κινήθηκε με τη μεγαλοψυχία και την αφέλεια, την τύφλωση που φέρνει ο έρωτας ‒γιατί για ποιον άλλο λόγο θα τον γελοιοποιούσε στα έργα της η αδελφή του και ποιήτρια Σαπφώ;

Όμως η νεαρή όμορφη γυναίκα κινείται πλέον αυτοβούλως, καρπωνόμενη πλήρως και απευθείας τα κέρδη της εργασίας της. Δικτυώνεται στην πόλη Ναύκρατιν και εξελίσσεται, όπως οι εταίρες της πόλης αυτής συνηθίζουν, σε “κάρτα ἐπαφρόδιτον”. Εξόχως θελκτική είναι η σημασία που προσφέρεται στα λεξικά. Ετούτη όμως η μετάφραση φαίνεται λειψή μπροστά στις συμπαραδηλώσεις της αφοσίωσης στην Αφροδίτη που περιέχει ο ηροδότειος όρος. Αφιερώθηκε η Ροδώπις στα έργα της θεάς, ενδεχομένως με μυητικές τελετουργικές πρακτικές από αυτές που εφαρμόζονταν στα ιερά της Ουρανίας Αφροδίτης σαν εκείνο της Ασκαλώνος ή της Κύπρου και των Κυθήρων. Ας μην προξενεί απορία το γεγονός ότι, στη σχετική του μνεία (Ι 105) ο Ηρόδοτος δεν είχε συμπεριλάβει και την Ναύκρατιν στην απαρίθμηση ‒εξάλλου, δεν είχε επίσης αναφερθεί και σε άλλο διακεκριμένο σχετικό ιερό της εποχής του, το ιερό της Κορίνθου. Στην περίπτωση εκείνη εστίαζε αποκλειστικά στα γεγονότα που αφορούσαν στο ιερό της συριακής ακτής, το οποίο ‒με τη γνωστή του παρορμητικότητα‒ συνειρμικά συνέδεσε με τα άμεσα θυγατρικά του.

Άλλοι συγγραφείς συσχετίζουν ρητά τη Ναύκρατιν με τη λειτουργία διακεκριμένου ανάλογου ιερού. Το μνημονεύει στους Δειπνοσοφιστές του (ΧV 18a-c) ο Αθήναιος, Ναυκρατίτης από γεννησιμιού του, που παραθέτει ως πηγή του το έργο Περὶ Ἀφροδίτης ‒χαμένο σήμερα για εμάς‒ του συντοπίτη του Πολυχάρμου. Στο βιβλίο αυτό αναφερόταν ο εξής θρύλος, αναγόμενος στην εποχή της 23ης Ολυμπιάδας, δηλαδή στο 684 π.Χ. περίπου ‒κι αυτή η πολύ πρώιμη χρονολόγηση, έναν αιώνα πριν την ίδρυση της Ναυκράτιδος, επιβεβαιώνει τη ρευστότητα μιας προφορικής παράδοσης, που ωστόσο και πολύ αρχαία ήταν και σημαντική. Κάποιος Ηρόστρατος, έμπορος πολυταξιδευμένος κι επίσης Ναυκρατίτης, είχε αγοράσει από την Πάφο της Κύπρου ‒δηλαδή από το ιερό της Ουρανίας που έχει υπόψιν του κι ο Ηρόδοτος‒ένα παλαιότατο αγαλμάτιο της Αφροδίτης, ύψους μιας σπιθαμής, για να το πάει στην πόλη του στην οποία η θεά λατρευόταν με ιδιαίτερες τιμές. Το τέχνεργο αποδείχτηκε θαυματουργό γιατί έσωσε το καράβι του από φοβερή καταιγίδα, όταν παντού τριγύρω στο κατάστρωμα φύτρωσαν κλαδιά μυρτιάς που άπλωσαν την ευωδία τους τριγύρω. Κι έτσι αφιερώθηκε το ειδώλιο με όλες τις πρέπουσες τιμές στη Ναύκρατιν, σε συμπόσιο (ἑστίασιν) μέσα στο ιερό της Αφροδίτης, στο οποίο κλήθηκαν όλοι οι φίλοι του Ηροστράτου.

Είμαστε εδώ, λοιπόν, σε σημείο κομβικό, στο Κανωβικό του Δέλτα του Νείλου: στη Ναύκρατιν. Ο Ηρόδοτος επιμένει στη σημασία της σε επόμενο χωρίο (ΙΙ 178-79) του Αιγυπτιακού Λόγου. Μαθαίνουμε ότι ο Άμασις, λόγω του φιλελληνισμού του, επέτρεψε κατ’ αποκλειστικότητα στους Έλληνες να ιδρύσουν εμπορείο εκεί και να το κατοικούν ή να το χρησιμοποιούν όποτε ταξιδεύουν στην Αίγυπτο. Παραχώρησε γη για να ιδρύσουν τεμένη και ιερά για τους θεούς, τα οποία νέμονταν κατά φυλετικές ομάδες οι Ίωνες (από τη Χίο, την Τέω, τη Φώκαια και τις Κλαζομενές), οι Δωριείς (από τη Ρόδο, την Κνίδο, την Αλικαρνασσό και Φάσηλιν) κι οι Αιολείς (από τη Μυτιλήνη). Όμως κι η Αίγινα κι η Σάμος και η Μίλητος απέκτησαν αυτοτελή δικαιώματα στη μοιρασιά. Την περίοδο εκείνη, επρόκειτο για το μοναδικό οργανωμένο εμπορείο που λειτουργούσε σε ολόκληρη την Αίγυπτο. Κι αν κανείς κατέπλεε σε άλλο σημείο του Δέλτα, με καράβι παρασυρμένο απ’ τους ανέμους, έπρεπε να ορκιστεί στις αρχές ότι δεν του συνέβη αυτό ηθελημένα και, στη συνέχεια, να μεταφέρει τα εμπορεύματά του στη Ναύκρατιν για να τα διακινήσει. Κι έτσι η πόλις ενισχύθηκε σε τέτοιο βαθμό ώστε, όταν οι Δελφοί χρειάστηκαν χρήματα για να ιδρύσουν το καινούργιο τους ιερό, η Ναύκρατις συνέβαλε σημαντικά στον έρανο της Αμφικτυονίας, όπως εξάλλου έκανε κι ο ίδιος ο Άμασις. “Τόσο οικονομικά ακμαία ήταν η Ναύκρατις” (οὕτω μὲν δὴ Ναύκρατις ἐτετίμητο), καταλήγει ο Ηρόδοτος.

Αυτό το Κράτος των Καραβιών, όπως προδίδει το τοπωνύμιο, ήτανε κοινωνία πλήρως εκχρηματισμένη. Εκεί θα πρωτοκυκλοφόρησαν τα πρώτα ελληνικά νομίσματα σαν τις αιγινίτικες χελώνες. Και με τα χρήματα αυτά, μια πρωτοεμφανιζόμενη και διαρκώς ισχυροποιούμενη τάξη μεταπρατών μπορούσε πλέον να απολαμβάνει εταίρες, “φίλες” δηλαδή, όπως και κάθε άλλο εκλεκτό αγαθό ανταποκρινόταν στα εκλεπτυσμένα της γούστα. Δεν είναι απίθανο να γεννήθηκε στη Ναύκρατιν η φιγούρα της εταίρας, υπερσκελίζοντας πλέον οριστικά τον παλαιότερο θεσμό της παλλακίδος που προϋπέθετε να έχει κερδηθεί μια γυναίκα ως “γέρας” κι ανταμοιβή σε μάχη, σύμφωνα με τους κώδικες αξιών της προγενέστερα κραταιάς αριστοκρατίας του πολέμου. Τώρα πια, από τον 6ο π.Χ. αιώνα και μετά, οι επιθυμητές σεξουαλικές υπηρεσίες μπορούσαν να αγοράζονται, ακόμη και τόσο βραχυπρόθεσμα όσο επέβαλλε η σύντομη παραμονή ενός εμπόρου περαστικού από το λιμάνι. Σύμφωνα με τα μέτρα της γενικής συναλλαγματικής ισοδυναμίας, γυναίκες και νομίσματα τίθεντο πλέον σε κυκλοφορία ελεύθερη.

Από ένα τέτοιο κοινωνικο-ιστορικό πλαίσιο αναδυόμενη, η φήμη της Ροδώπιος ευνόητα υπερεκχείλισε τα όρια της Ναυκράτιδος. Διαπεραιώθηκε των θαλασσών. Απεδαφικοποιήθηκε. Έμποροι, χωρίς αμφιβολία, την μετέφεραν στις λέσχες σ’ όλη την Ελλάδα, στους χώρους δηλαδή που στέγαζαν την αντρική κοινωνικότητα σε ολονύκτιες συνευρέσεις, με χαλαρή κουβέντα, εκμυστηρεύσεις και ζωηρή μυθοπλασία. Κι εκεί, στις ελληνικές λέσχες ‒όπως ο Ηρόδοτος τονίζει‒, τόσο μακριά απ’ το έδαφος το αιγυπτιακό, η Ροδώπις τραγουδήθηκε, έγινε θρύλος, τόσο που, ακόμη και για χρόνια πολλά μετά τον θάνατό της, οι Έλληνες την μνημονεύανε, αποδίδοντάς της μάλιστα εσφαλμένα μια ολόκληρη αιγυπτιακή πυραμίδα.

Αρκετά με τα στοιχεία τα πραγματολογικά. Τα πιο ουσιώδη συγκεντρώνονται στις αποχρώσεις με τις οποίες η Ιστορίη την ζωγραφίζει. Ροδώπις είναι αυτή με την τριανταφυλλένια όψη.

Διαφωνεί με τον Ηρόδοτο ο Αθήναιος ο Ναυκρατίτης (Δειπνοσοφισταί ΧΙΙΙ 69a-b). Η φημισμένη εταίρα της Ναυκράτιδος ‒υποστηρίζει‒ εκείνη την οποία ο Χάραξος ερωτεύτηκε κι απελευθέρωσε, λεγότανε Δωρίχα, όπως εξάλλου την αναφέρει και στο περιφρονητικό της ποίημα η Σαπφώ (fr. 3). Άλλη ήτανε η Ροδώπις που έκανε το ανάθημα στους Δελφούς. Και για να ενισχύσει τη θέση του ο Αθήναιος, παραθέτει το επίγραμμα του Ποσειδίππου, το οποίο σφράγισε τον τάφο της εταίρας στη Ναύκρατιν. Μνημόνευε “το πολυτελές φόρεμα που απέπνεε το μύρο/ και που σ’ αυτό κάποτε τυλιγόταν ο όμορφος ο Χάραξος,/ όταν σώμα με σώμα αντάμωναν ποτήρια την αυγή/ κι άφηναν άφωνες τις λευκές σελίδες των ωδών της Σαπφούς”.

Όλα αυτά τα ρομαντικά τα παρακάμπτει ο Ηρόδοτος. Παρακάμπτει και το όνομα Δωρίχα, που ίσως ήταν το αρχικό της, όταν την πρωτογνώρισε δηλαδή, δούλα ακόμη, ο Χάραξος. Ήταν εξάλλου συνηθισμένο για τις εταίρες να αλλάζουν ονόματα, ειδικά όταν μεταφέρονταν σε νέα περιβάλλοντα. Ο Ηρόδοτος κρατάει το Ροδώπις ‒και στη δική μου σκέψη, έπρόκειτο μάλλον για το όνομα, το οποίο η εταίρα πήρε όταν μεταμορφώθηκε σε “κάρτα ἐπαφρόδιτον” στη Ναύκρατιν και με το οποίο έγινε γνωστή στις ανά την Ελλάδα λέσχες.

Κρατάει επίσης ο Ηρόδοτος την κίνηση σοκ στην οποία η γυναίκα ανενδοίαστα προχώρησε όταν είχε πια συγκεντρώσει μια καλή περιουσία. Όταν αναμετρήθηκε με τους ίδιους τους Δελφούς, ένα από τα πλέον σεμνά και μεγαλύτερα ιερά του τότε γνωστού κόσμου, αλλά και κέντρο που ασκούσε πραγματικά διεθνή πολιτική. Δεν ήταν, άλλωστε, η Δελφική Αμφικτυονία εκείνη που ζητούσε ‒ακόμη κι απ’ τη μακρινή Ναύκρατιν‒ οικονομική ενίσχυση για τα καινούργια οικοδομήματα στην κοιλάδα του Παρνασσού; Εκεί έστειλε λοιπόν η Ροδώπις το δικό της ιδιαίτερο ανάθημα για να την μνημονεύει, δαιμόνια μοναδικό στη σύλληψή του, ένα εφεύρημα που όμοιό του δεν είχε ξαναϋπάρξει. Σαν άλλος νικηφόρος στρατηλάτης επένδυσε σ’ αυτό τη δεκάτη (το ένα δέκατο δηλαδή) της περιουσίας της. Οι στρατηγοί αφιέρωναν στους ναούς τη δεκάτη των λαφύρων που μάζευαν από τους ηττημένους στο πεδίο της μάχης. Η Ροδώπις προσάρμοσε την ειρωνική της αυθάδεια στο μέτρο της πολυκύμαντης ζωής της –εντέλει στο κομψό μέτρο της ανθρώπινης κλίμακας που αποτελεί το επίκεντρο της ηροδότειας ηθικής, αλλά και του ηροδότειου ανθρωπολογικού ενδιαφέροντος. Αφιέρωσε στους Δελφούς το “ποίημα” που απόλυτα της ταίριαζε: ένα σωρό από σούβλες. Ήτανε η δεκάτη των έργων και των ημερών της.

Με πόσο χιούμορ, αλλά κι ενσυναίσθηση, είδε η Ιστορίη την απαιτούμενη σκληρότητα στο όνομα του ρόδου!