Η εβραϊκή κοινότητα των Ιωαννίνων άκμασε στις αρχές του 19ου αιώνα, όταν η πόλη βρισκόταν υπό την εξουσία του Αλή Πασά (1788-1822). Πολλά μέλη της κοινότητας εργάστηκαν στον διοικητικό τομέα, το εμπόριο άνθησε, η βιοτεχνία προωθήθηκε, ο εβραϊκός, όπως και ο υπόλοιπος πληθυσμός της πόλης, αυξήθηκε και επεκτάθηκε η κατοίκηση και εκτός του Κάστρου. Η κρίση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η οποία στις αρχές του 20ού αιώνα δοκιμαζόταν από εσωτερικές πολιτικές τριβές και συνεχή εθνικιστικά και αυτονομιστικά κινήματα και έχανε εδάφη και πληθυσμό, έγινε αισθητή και στα Γιάννενα. Οικονομικά προβλήματα, χαμηλό βιοτικό επίπεδο, διαξιφισμοί μεταξύ αλλόδοξων κοινοτήτων επηρέαζαν Εβραίους, χριστιανούς, μουσουλμάνους.
Οι 4.000 Εβραίοι, που ζούσαν τότε στα Γιάννενα, αντιμετώπισαν και αυτοί αντίστοιχα προβλήματα. Τότε υπήρχε έντονη ανάγκη σύγχρονης γνώσης και επαγγελματικής κατάρτισης, κάτι που επιχείρησαν, και σε σημαντικό βαθμό πέτυχαν, τα σχολεία που από το 1904 ίδρυσε η Alliance Israélite Universelle, καθώς και διάφοροι κοινοτικοί σύλλογοι που συστήθηκαν με πρωτοβουλία ιδιωτών.
Με την ίδρυση αυτής της σχολής άρχισε να διαφαίνεται μια κίνηση που ξέφευγε πνευματικά από τη σιωνιστική αντίληψη της συγκεκριμένης εβραϊκής πατρίδας. Σύμφωνα με τη νέα αντίληψη ο Εβραίος ανήκει στη χώρα στην οποία βρίσκεται. Εξέφραζε την αφομοιωτική αντίληψη και συνδυαζόταν στο χώρο της παιδείας με την απομάκρυνση από τα εβραϊκά γράμματα. Γι’ αυτό στη συγκεκριμένη σχολή η γλώσσα στην οποία γίνονταν τα μαθήματα ήταν τα Γαλλικά (γιατί η ίδρυση αυτής της σχολής ήταν εβραϊκή κίνηση στο Παρίσι) και παράλληλα τα Ελληνικά, που ήταν η έδρα της σχολής, τα Τουρκικά και τα Ιταλικά. Τα Εβραϊκά αφορούσαν μόνο το θέμα της θρησκείας.
Σ’ αυτή την γαλλική εβραϊκή σχολή των Ιωαννίνων σπούδασε ο Γιωσέφ Ελιγιά, ποιητής αλλά και λόγιος διανοούμενος. Ο Ιωσήφ Ηλίας Καπούλιας, γνωστός ως Γιοσέφ Ελιγιά, ήρθε στη ζωή το 1901 από Εβραίους μικροαστούς γονείς, που κατοικούσαν στα Ιωάννινα. Ήταν μοναχογιός και μικρός ορφάνεψε από πατέρα. Μεγάλωσε με τη μητέρα του, γι’ αυτό της δείχνει λατρεία στα έργα του. Ήταν φτωχός και αυτό αποδεικνύεται και από τον ίδιο, όταν αναφέρει ότι κατόρθωσε με αφάνταστες στερήσεις να αποκτήσει στην προτελευταία τάξη το γαλλικό λεξικό Petit Larousse.
Ο Γιωσέφ Ελιγιά αποφοίτησε από τη σχολή το 1918 και τότε τον βρίσκουμε για πρώτη και τελευταία φορά να δημοσιεύει στο περιοδικό «Ισραέλλ» των Τρικάλων ένα ποίημα σιωνιστικού περιεχομένου με τίτλο «Οι τρεις Ραββίνοι».
Το 1919, στα 18 του χρόνια, γίνεται δάσκαλος αυτής της εβραϊκής γαλλικής σχολής. Μελετά τα νεοελληνικά γράμματα και τελειοποιείται στην ελληνική γλώσσα, που ήταν η μητρική του. Πηγαίνει στο στρατό το 1920 και τοποθετείται στο γραφείο της Μεραρχίας, πράγμα το οποίο του άφηνε χρόνο να μελετά.
Το 1921 απολύθηκε από το στρατό και γίνεται δάσκαλος στο Σχολείο της Ισραηλιτικής Κοινότητας και ταυτόχρονα παρέδιδε ιδιαίτερα μαθήματα στη γαλλική γλώσσα. Επίσης μελετούσε την εβραϊκή φιλολογία αλλά και την εβραιολογία. Είναι βαθύς γνώστης της Ταλμουδικής και μεταταλμουδικής φιλοσοφίας και ποίησης και δεινός Εβραϊστής.
Μια διάλεξή του στη Ζωσιμαία σχολή, στην οποία απήγγειλε μεταφράσεις εβραϊκών κειμένων, το 1924, τον έκανε γνωστό στον κόσμο των γραμμάτων. Από τότε αρχίζει να δημοσιεύει ποιήματα στον «Ηπειρωτικό Αγώνα», στον «Κήρυκα» και στην «Ήπειρο» με το ψευδώνυμο Ιούλιος Συγκουλιέρος.
Όμως ο Ελιγιά σταδιακά εγκαταλείπει το σιωνισμό και υπεισέρχεται σε μια ποίηση ενταγμένη στην προλεταριακή τέχνη, δηλαδή τέχνη αφιερωμένη στον αγώνα του εργάτη και την εκμετάλλευσή του. Δεν μένει μόνο στη θεωρία γράφοντας ποίηση, αλλά συντάσσεται από τους πρώτους στο εργατικό κίνημα, που αναπτύσσεται στα Γιάννενα το 1922, μετά τη μικρασιατική καταστροφή. Τότε δημιουργείται στα Γιάννενα το Πανηπειρωτικό Εργατικό Κέντρο Ιωαννίνων, στο οποίο συσπειρώνονται όλα τα εργατικά σωματεία. Βγάζει πύρινους λόγους για τα δικαιώματα του εργάτη και την εκμετάλλευσή του από τους οικονομικά δυνατούς.
Άξιο αναφοράς είναι το γεγονός ότι ο Ελιγιά ήταν ένα από τα μέλη που δημιούργησαν στα Γιάννενα τον «Προοδευτικό Εκπαιδευτικό Όμιλο», το 1924, που είχε ως στόχο την καθιέρωση της ζωντανής απλής γλώσσας στα γραπτά κείμενα φιλολογικού και εκπαιδευτικού ενδιαφέροντος. Μάλιστα πρέπει να αναφέρουμε ότι η διανόηση των Ιωαννίνων εκείνης της εποχής αποδέχεται πλήρως τον Ελιγιά, αν και ισραηλίτης στο θρήσκευμα. Τότε η διανόηση της πόλης ξεφεύγει από τον θρησκευτικό περίγυρο και από τους πολιτικούς σχηματισμούς και συσπειρώνεται γύρω από τον εκπαιδευτικό όμιλο. Στον Όμιλο αυτό εντάσσονται μεταξύ άλλων ο λογοτέχνης Χρήστος Χρηστοβασίλης και ο Γεώργιος Χατζηπελερέν, ο οποίος ήταν ο εκδότης της εφημερίδας «Ήπειρος» και πατέρας του Δημήτρη Χατζή. Οι δύο αυτοί ήταν ενεργά μέλη του Λαϊκού Κόμματος, αλλά ξέφυγαν από τις πολιτικές τους αντιλήψεις και τα στενά πλαίσια της θρησκείας.
Ο Ελιγιά εντάχθηκε και σε πολιτική ομάδα που εξέφραζε την εργατική τάξη και μάλιστα εξέδωσε και εφημερίδα με τον τίτλο «Νέος Αγών», που πρόλαβε και κυκλοφόρησε σε μόλις 11 φύλλα. Διακόπηκε απότομα με τη σύλληψη του αριστερού πυρήνα των Ιωαννίνων από το βενιζελικό καθεστώς. Ο πολιτικός αυτός κύκλος έφερε τον τίτλο «Ένωση των Παλαιών Πολεμιστών», γιατί απαρτιζόταν από παλιούς πολεμιστές της Μικρασιατικής Εκστρατείας. Σε αυτόν τον κύκλο συμμετείχαν, εκτός του Ελιγιά, ο Πέτρος Αποστολίδης (γιατρός και μετέπειτα δήμαρχος, γνωστός ως ο «κόκκινος δήμαρχος»), ο Γιώργος Μεργκούνης (εργάτης), ο Πέτρος Μπάμπος (τυπογράφος), ο Γιώργος Βράσκος (πολιτικός μηχανικός), ο Κύρκας Κούσης (ζαχαροπλάστης) κ.α. .
Τελικά ο Ελιγιά, λόγω των παραπάνω δράσεων, συλλαμβάνεται μαζί με άλλους της πολιτικής ομάδας, διώχνεται από τη Γαλλική σχολή, φυλακίζεται και πηγαίνει για ένα διάστημα στο Αργυρόκαστρο (1924), για να μην πάει εξορία. Εκεί γράφει δύο ποιήματα αφιερωμένα στον καλό του φίλο Τάκη Σιμόπουλο, καθηγητή φιλόλογο, ποιητή και ομοϊδεάτη του. Στα ποιήματα αυτά εκφράζει τη νοσταλγία του για την πόλη του, τα Γιάννενα, για τη λίμνη των Ιωαννίνων και για τις παλιές του φιλίες.
Ο Ελιγιά βλέπει ότι το περιβάλλον της επαρχιακής πόλης τον πνίγει. Ακόμη και η εβραϊκή κοινότητα δεν αναγνωρίζει τα προσόντα του και αποφασίζει να μετακομίσει στην Αθήνα μαζί με τη μητέρα του. Μάλιστα πουλά το πατρικό σπίτι του και κόβει κάθε δεσμό με την πόλη. Στην πρωτεύουσα γνωρίζεται με αθηναίους λογοτέχνες, δημοσιεύει έργα του (πρωτότυπα ή μεταφράσεις) σε περιοδικά, παραδίδει μαθήματα γαλλικών σε ιδιωτικά σχολεία, με αποτέλεσμα ποιητές της εποχής (Βάρναλης, Μαλακάσης) να τον αναγνωρίζουν ως ποιητή. Εντάχθηκε στο πνευματικό επιτελείο της εγκυκλοπαίδειας «Πυρσός», μαζί με Βάρναλη, Ρίτσο κ.α. συντάσσοντας λήμματα για την εβραϊκή φιλοσοφία και φιλολογία, αφού ήταν ο μοναδικός Έλληνας-Εβραίος διανοούμενος της εποχής.
Το 1927 πεθύμησε τα Γιάννενα και τα επισκέφτηκε. Όλοι τον υποδέχτηκαν θερμά αναγνωρίζοντας την αξία του ξεχνώντας όλα τα παλιά. Βρήκε την ευκαιρία τότε να μελετήσει τα ήθη και τα έθιμα της πόλης του.
Αφού ζει στην πρωτεύουσα με έναν πενιχρό μισθό, σκέφτηκε να μελετήσει και να πάρει το δίπλωμα της Γαλλικής Ακαδημίας Αθηνών, για να διοριστεί κάπου. Και πράγματι παίρνει το δίπλωμα και με τη μεσολάβηση του Γιαννιώτη Μάρκου Αυγέρη καταφέρνει να του δοθεί ένας διορισμός το 1931, ως καθηγητής Γαλλικών, στο γυμνάσιο του Κιλκίς. Ήλπιζε ότι θα πάρει μετάθεση σύντομα στη Θεσσαλονίκη. Δεν θα προλάβει όμως, γιατί 6 μήνες μετά, στις 15 Ιουλίου 1931 κατέβηκε άρρωστος στην Αθήνα και εισήχθη στο νοσοκομείο «Ευαγγελισμός», αφού είχε προσβληθεί από κοιλιακό τύφο. Παρόλο το ενδιαφέρον πολλών, την Παρασκευή 29 Ιουλίου πέθανε σε ηλικία μόλις 30 ετών. Την επόμενη μέρα, επειδή ήταν Σάββατο και κατά τα εβραϊκά έθιμα δεν γίνονταν ταφές, τον τοποθέτησαν στον κάτω όροφο του νοσοκομείου και τα ξημερώματα της Κυριακής τελικά τάφηκε χωρίς τυμπανοκρουσίες.
Ο Γιωσέφ Ελιγιά, ως Εβραίος και αριστερός, πέρασε στα ψιλά της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Είχε παραμείνει γνωστός κυρίως ως ο ποιητής της Παμβώτιδας και της Ρεββέκας. Οι χαρακτηρισμοί αυτοί εκφράζουν τη λεπτή ψυχή του Ελιγιά και ήταν οι δύο άξονες της ποίησης του, που τον έκαναν γνωστό στους πνευματικούς κύκλους των Ιωαννίνων και της Αθήνας τη δεκαετία του 20. Η ταξική ποιητική του έκφραση, όμως, άρχισε να γίνεται γνωστή μόλις τα τελευταία χρόνια με τις μελέτες του Παν. Νούτσου και της Ελ. Κουρματζή.
Δημοσίευση σχολίου
Αφήστε το σχόλιό σας ή κάνετε την αρχή σε μία συζήτηση
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.