Την 21η Απριλίου 1941, δύο γερμανικά θωρακισμένα οχήματα μπήκαν στο Αγρίνιο, από Βορρά προς Νότο, και στάθμευσαν στην τότε πλατεία Στρατού. Η μεγάλη μαύρη περίοδος της Κατοχής άρχιζε. Στις αρχές του 1944 συγκγροτείται από δύναμη διακοσίων ανδρών το Τάγμα Ασφαλείας Αγρινίου, που δρα για εννέα μήνες. Στις 10 Σεπτεμβρίου 1944, τίθενται ως
οπισθοφυλακή για την ασφαλή αποχώρηση των Γερμανών. Στις 14 Σεπτεμβρίου 1944 συντεταγμένα τμήματα του ΕΛΑΣ παρελαύνουν στους δρόμους του Αγρινίου.
Το Αγρίνιο και η ευρύτερη περιοχή της Αιτωλοακαρνανίας υπέστησαν ήδη από το καλοκαίρι του 1943, την εφαρμογή πολύ σκληρών μέτρων καταστολής και βίας από την πλευρά των γερμανών κατακτητών, με την άμεση λίγους μήνες αργότερα, υποστήριξη του Τάγματος Ασφαλείας.
Η επιθετική δράση των γερμανικών δυνάμεων κατοχής και των συνεργατών τους στην περιοχή ήταν αποτέλεσμα στρατιωτικού και πολιτικού σχεδιασμού, προκειμένου να επαναποκτηθεί και να διατηρηθεί ο έλεγχος στρατηγικών σημείων για την απρόσκοπτη διακίνησή τους προς τη Νότια Ελλάδα, όπως π.χ. ο έλεγχος του οδικού άξονα της Δυτικής Ελλάδας, καθώς επίσης και να κατασταλεί η πολλαπλώς και δυναμικά εκφρασμένη αντιστασιακή δράση στην περιοχή, και ειδικότερα η δράση του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ.
Σε αυτό το πλαίσιο, η καθημερινή ζωή της πόλης και των χωριών της, με τις βιαιότητες και τα κατασταλτικά μέτρα που εφαρμόστηκαν το 1944, άλλαξε δραματικά προς το χειρότερο. Ενδεικτικά και μόνον αναφέρεται ότι καταστράφηκαν πάνω από το 30 τοις εκατό των χωριών της Αιτωλοακαρνανίας, έγιναν μαζικές εκτελέσεις πολιτών που κατά βάση είχαν σχέση με τον ΕΛΑΣ, γέμισαν οι φυλακές, λεηλατήθηκε η αγροτική παραγωγή –και όλα αυτά εμφανιζόμενα ως μέτρα τιμωρίας και αντιποίνων.
Η μαζική εκτέλεση 120 ανθρώπων από το Αγρίνιο, τα γύρω χωριά και από την Κρυοπηγή της Πρέβεζας στο Αγρίνιο στις 15 Απριλίου του 1944, την ημέρα της Μεγάλης Παρασκευής, που έγινε με τη συνεργασία και την ευθύνη των Ταγμάτων Ασφαλείας,η εκτέλεση 11 πατριωτών στο Ζαπάντ (Μεγάλη Χώρα Αγρινίου) στις 11 Απριλίου 1944, η μαζική επίσης εκτέλεση 59 πατριωτών στα Καλύβια Αγρινίου στις 31 Ιουλίου 1944 και άλλες μεμονωμένες εκτελέσεις όπως της Ανδρεοπούλου, ή της Μαρίας Δημάδη, αποτελούν την κορωνίδα της εγκληματικής δράσης των δυνάμεων κατοχής και του Τάγματος Ασφαλείας στην περιοχή. Οι δυνάμεις του τάγματος ανέλαβαν άλλωστε την θέση της «οπισθοφυλακής» των γερμανικών δυνάμεων που αποχώρησαν την 10η Σεπτεμβρίου 1944 και άφησαν την πόλη και την γύρω περιοχή στα χέρια του τάγματος, εξοπλίζοντάς το με άφθονο οπλισμό και πλούσια επίσης αποθέματα τροφίμων και άλλων εφοδίων, έτσι ώστε να υπάρχει ετοιμότητα για πολυήμερη μάχη με τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ που είχαν περικυκλώσει την πόλη.
Το Τάγμα Ασφαλείας Αγρινίου
Στις 22 Φεβρουαρίου 1944 έκανε την εμφάνισή του στο Αγρίνιο το Τάγμα με δύναμη 200 περίπου ανδρών με διοικητή τον Άγγελο Κέντρου και υποδιοικητή τον Γεώργιο Τολιόπουλο1, ο οποίος ανέλαβε την διοίκηση του τάγματος μετά την παραίτηση του Κέντρου.
Το ΕΑΜ είχε καταβάλει προσπάθειες αποτροπής συγκρότησης τέτοιας Μονάδας από το 1943, όταν φιλογερμανικά στοιχεία της πόλης, με το πρόσχημα της προστασίας των περιουσιακών τους στοιχείων, επιδίωκαν την δημιουργία της, καθώς και ότι είχε σχεδιάσει την ανατίναξη του τρένου που τους μετέφερε στο Αγρίνιο, δίχως, τελικά, να πραγματοποιηθεί. Έτσι, γρήγορα ο αριθμός του Τάγματος αυξήθηκε στους 1.000, είτε με την βίαιη στρατολόγηση, είτε με την εθελοντική κατάταξη από αξιωματικούς, χωροφύλακες και άνδρες που προέρχονταν από διαλυμένες ανταρτοομάδες αντίθετες προς το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ.
Το Τάγμα ανέλαβε καθήκοντα επιβολής της τάξης και συμμετείχε σε πολλές επιχειρήσεις εναντίον του ΕΛΑΣ, είτε μόνο του, είτε από κοινού με τις γερμανικές κατοχικές δυνάμεις, οι οποίες επιδίωκαν -όπως προαναφέρθηκε- να περιορίσουν την δράση του ΕΛΑΣ και να διατηρήσουν υπό τον έλεγχό τους, τους σημαντικούς οδικούς άξονες της περιοχής. Στην δράση του συμπεριλαμβάνονται τρομοκρατία του ντόπιου πληθυσμού, συλλήψεις, βασανισμοί και εκτελέσεις, γεγονός που έκανε τις συνθήκες κατοχής ακόμα πιο επώδυνες.
Ο λαός του Αγρινίου βίωσε από την αρχή της παρουσίας του τον προδοτικό ρόλο και την αισχρή συμπεριφορά των ανδρών που επάνδρωσαν το συγκεκριμένο Τάγμα. Τον Μάρτιο του 1944 συμμετείχε στην μαζική προσαγωγή αρρένων, βοηθώντας τις γερμανικές αρχές στις τελικές συλλήψεις. Μάλιστα, η συγκέντρωση των ‟υπόπτων” έγινε στις αποθήκες Παναγόπουλου, χώρου στρατωνισμού του Τάγματος Ασφαλείας.
Τέλη του μήνα, οι Ταγματασφαλίτες δεν δίστασαν να ληστέψουν τους 524 Εβραίους της Ηπείρου που μεταφέρθηκαν στο Αγρίνιο και παραδόθηκαν σ’ αυτούς από τις γερμανικές δυνάμεις. Η μικροψυχία και η αρπαχτική διάθεση αυτών των ανθρώπων, σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να συγκριθεί με τον ανθρωπισμό και την φιλαλληλία που υπέδειξαν οι Αγρινιώτες στους συμπατριώτες τους Εβραίους, προστατεύοντας και φυγαδεύοντάς τους όταν κινδύνεψαν.
Τον επόμενο μήνα έγιναν πρωταγωνιστές μιας από τις μεγαλύτερες τραγωδίες που συγκλόνισαν το Αγρίνιο και που αποτελεί ένα ακόμα όνειδος της νεότερης ιστορίας μας. Αρχικά, εκτέλεσαν στην Μεγάλη Χώρα και τα 11 μέλη εφοδιοπομπής, ύστερα από επιτυχημένη ενέδρα με τις γερμανικές δυνάμεις. Δεν εισάκουσαν καθόλου τις προτροπές των μόλις τριών συνοδών εφεδροελασιτών να αφήσουν τους υπόλοιπους διότι δεν είχαν καμιά σχέση με την αντίσταση, ούτε έδειξαν τον παραμικρό οίκτο προς τους τραυματίες.
Στην συνέχεια, οι Ταγματασφαλίτες ανέλαβαν την ευθύνη επιλογής και εκτέλεσης αριθμού κρατουμένων των φυλακών της Αγίας Τριάδας κατόπιν απόφασης των γερμανικών αρχών να εφαρμόσουν το μέτρο της συλλογικής ευθύνης ως αντίποινα της επίθεσης του ΕΛΑΣ σε αμαξοστοιχία στο χωριό Σταμνά, στις 9 Απριλίου 1944. Επιπλέον, πίεσαν να αυξηθεί ο αριθμός των πατριωτών που θα εκτελούνταν σε 120 από 60 που πρότειναν οι κατακτητές.
Απ’ αυτούς, οι Πάνος Σούλος, Χρήστος Σαλάκος και Αβραάμ Αναστασιάδης απαγχονίστηκαν στην κεντρική πλατεία του Αγρινίου, με τον υπεύθυνο Ταγματασφαλίτη δήμιο να βρίζει και να κλωτσά το σκαμνί του Σαλάκου επειδή τον αναγνώρισε, ενώ η μοναδική γυναίκα που εκτελέστηκε, η Κατίνα Χατζάρα, βασανίστηκε προηγουμένως άγρια απ’ τους συνεργάτες των Γερμανών για να της αποσπάσουν πληροφορίες, δίχως όμως να πετύχουν τον σκοπό τους.
Οι παραπάνω εκτελέσεις πραγματοποιήθηκαν εντός της σημαντικότερης περιόδου της χριστιανικής πίστης, αυτής του Μεγαλοβδόμαδου. Η μεν πρώτη Μεγάλη Τρίτη 11 Απριλίου, η δε δεύτερη ανήμερα της Σταυρωμένης Παρασκευής, 14 Απριλίου, αποδεικνύοντας τόσο την αμείλικτη συμπεριφορά των Ταγματασφαλιτών, όσο και την υποκρισία τους και τις έκπτωτες αξίες που αντιπροσώπευαν.
Οι Ταγματασφαλίτες ήταν υπεύθυνοι για τον βασανισμό και την εκτέλεση και άλλων γυναικών που ήταν οργανωμένες στο ΕΑΜ. Η Ελένη Ανδρεοπούλου υπέστη φρικτά μαρτύρια πριν θανατωθεί, όπως και η Αγγέλλω Στεργιάκη, η οποία εκτελέστηκε από τον ίδιο τον διοικητή του Τάγματος, τον Γεώργιο Τολιόπουλο.
Στις 31 Ιουλίου 1944 πραγματοποιήθηκε άλλη μια ομαδική εκτέλεση στο χωριό Καλύβια, ως αντίποινα επίθεσης του ΕΛΑΣ την προηγούμενη μέρα, προκαλώντας τον θάνατο 8 Γερμανών στρατιωτών. Οι Ταγματασφαλίτες απαγχόνισαν τέσσερεις (Α. Παπαϊωάννου, Α. Τσιαπούρης, Ι. Μαυρέλης, Π. Πάσχος), εκτέλεσαν 55 και, πριν φύγουν, έκαψαν το χωριό. Χαρακτηριστικός είναι ο τρόπος θανάτου του Αντώνη Παπαϊωάννου (Καπετάν Δίας). Στο τηλεγραφόξυλο που τον κρέμασαν, ένα καρφί κράτησε το πουκάμισό του και προς στιγμή φάνηκε να προδιαγράφεται η σωτηρία του.
Ένας Ταγματασφαλίτης, όμως, το πρόσεξε την τελευταία στιγμή και κάλεσε πίσω το απόσπασμα των Γερμανών και συναδέλφων του -το οποίο είχε ήδη απομακρυνθεί από τον χώρο- για να τον αποτελειώσουν με τις ξιφολόγχες τους. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο σχετικός κατάλογος με τα ονόματα των εκτελεσθέντων είχε συνταχθεί από τους Ταγματασφαλίτες και πριν παραδοθεί στους Γερμανούς, ο Τολιόπουλος πρόσθεσε και αυτά των συναδέλφων του Αξιωματικών Παπαϊωάννου και Αποστόλη Τσιαπούρη (Καπετάν Βάκχος).
Το Τάγμα Ασφαλείας, πιστό στον όρκο που έδωσε στον Φύρερ, συμμετείχε επίσης και στις ευρείας κλίμακας εκκαθαριστικές επιχειρήσεις των κατοχικών δυνάμεων εναντίον του ΕΛΑΣ, τόσο εντός του νομού, όσο και στην Ήπειρο. Στις 18 Μαρτίου ακολούθησαν τις γερμανικές δυνάμεις στην Κρυοπηγή Πρεβέζης και συνέλαβε 28 κατοίκους, τους οποίους μετέφερε στις φυλακές της Αγίας Τριάδας στο Αγρίνιο.
Στις 15 Ιουλίου, μετά την μάχη της Αμφιλοχίας στην οποία συμμετείχε στο πλευρό των κατακτητών, πραγματοποίησε με τις γερμανικές δυνάμεις εκκαθαριστική επιχείρηση στο Ξηρόμερο. Για τέσσερεις μέρες οι Ταγματασφαλίτες πλιατσικολογούσαν και έκαιγαν χωριά, βασάνιζαν, ατίμαζαν και εκτελούσαν κατοίκους. Παρόμοιες επιδρομές στην συγκεκριμένη περιοχή είχαν ξεκινήσει από τον Απρίλιο και συνεχίστηκαν ως τα τέλη Αυγούστου με την ίδια καταστροφική μανία. Τα ίδια έπραξαν και στον Άγιο Βλάση στις 7 Αυγούστου, στην περιοχή της Καμαρούλας στις 20 του μηνός, παροτρύνοντας μάλιστα οι ίδιοι τους Γερμανούς να επιτεθούν στα εκεί ΕΛΑΣίτικα τμήματα, στο Θέρμο και οπουδήποτε αλλού βρέθηκαν.
Ήταν, πράγματι, τόσο αδίστακτοι που δεν σεβάστηκαν ούτε την Μονή Προυσού, την οποία λεηλάτησαν σε ένα πέρασμά τους από κείνα τα μέρη. Όσον αφορά τον διοικητή του Τάγματος, τον Ταγματάρχη Γιώργο Τολιόπουλο, ο σαδισμός και η βίαιη συμπεριφορά του, δίκαια του απέδωσαν τον χαρακτηρισμό «Κτηνάνθρωπος», ενώ το εγκληματικό του έργο προκαλεί ακόμα και σήμερα αποτροπιασμό.Ανέλαβε την διοίκηση ύστερα από παραίτηση του προηγούμενου διοικητή, του Αγρινιώτη Άγγελου Κέντρου, ο οποίος εναντιωνόταν στην εκτέλεση των 120 και, εκτός τις αποφάσεις που πήρε για τις ομαδικές εκτελέσεις, δίχως ίχνος ενδοιασμού εκτελούσε προσωπικά κρατούμενους και ήταν υπεύθυνος και για την εκτέλεση της Μαρίας Δημάδη, η οποία εργαζόταν στο Γερμανικό Φρουραρχείο του Αγρινίου για λογαριασμό του ΕΑΜ. Ο ίδιος, κατέστρωσε το σχέδιο δολοφονίας της και το εξετέλεσε παραμονές της αποχώρησης των Γερμανών. Φοβόταν ότι η Μ. Δημάδη γνώριζε πολλά για την προδοτική τους δράση και δεν ήθελε να υπάρχουν αποδεικτικά στοιχεία. «Που θα πας, τον τάφο σου τον έχουμε έτοιμο» της είπαν κάποια στιγμή Ταγματασφαλίτες, βλέποντας την στον δρόμο. Και, πράγματι, στις 31 Αυγούστου 1944 έπεσε νεκρή από το εκτελεστικό απόσπασμα των Ταγματασφαλιτών, κατ’ εντολή του Τολιόπουλου. Αυτό το τέλος έμελλε να έχει η μεγάλη αυτή αγωνίστρια που το «έγκλημά» της ήταν να βοηθά τον βασανισμένο λαό του Αγρινίου και τον απελευθερωτικό αγώνα, εν αντιθέσει με τους συνεργάτες των κατακτητών, οι οποίοι μεταπολεμικά έλαβαν τιμές, διακρίσεις, προνόμια και η δράση τους χαρακτηρίστηκε πατριωτική και εθνοσωτήρια.
Αυτή ήταν η δράση του Τάγματος Ασφαλείας κατά την 9μηνη παραμονή του στο Αγρίνιο. Για την προδοτική στάση και τα εγκλήματα που διέπραξαν τα «Σκυλιά των Γερμανών» -έτσι αποκαλούσαν τους Ταγματασφαλίτες- εύλογα θα περίμενε κανείς την ολοκληρωτική τους εξόντωση από τον ΕΛΑΣ, καθώς άξιζε κάθε τιμωρία στον συγκεκριμένο δοσίλογο σχηματισμό, όπως και σε κάθε συνεργάτη των κατακτητών. Ο συμφιλιωτικός χαρακτήρας, όμως, των αρχών του ΕΑΜ που ήθελε την αναίμακτη παράδοση της πόλης και η γενναιοφροσύνη του πολύπαθου αγρινιώτικου λαού που έπνιξε τον πόνο, την οργή και το καθολικό αίτημα για τιμωρία των προδοτών, αποδεχόμενος τις εκκλήσεις των υπευθύνων για ειρηνική λύση, απέτρεψαν την εμφύλια σύρραξη που κανείς δεν θα μπορούσε να προβλέψει τις συνέπειές της και το μαρτυρικό Αγρίνιο υποδέχθηκε πανηγυρικά την ελευθερία του στις 14 Σεπτεμβρίου 1944.
 |
| Αγρίνιο 1944 κεντρική πλατεία (Μπέλου). Παρέλαση με επισήμους Γερμανούς αξιωματικούς και Έλληνες συνεργάτες τους. Πρώτος δεξιά από την εξέδρα διακρίνεται ο Γεώργιος Τολιόπουλος Φωτογραφικό αρχείο Αριστείδη Μπαρχαμπά. |
Ε Κ Θ Ε Σ Ι Σ
των ιστορικών γεγονότων τα οποία έλαβον χώραν κατά την περίοδον από Φεβ/ρίου μέχρι και Σεπτεμβρίου 1944 εις την περιοχήν Αγρινίου.
1. Ονοματεπώνυμον συντάκτου: Τολιόπουλος Γεώργιος Συν/χης Πεζ. "Π.Δ.".
2. Διεύθυνσις " : Χριστιανικής Ενώσεως 23 Περιστέρι Αθήναι.
3. Ημερομηνία συντάξεως. 15 Νοεμβρίου 1955
4. Θέμα:
"Περί της Ιστορίας του Τάγματος Ασφαλείας Αγρινίου από 21-2-44 ότε συνεκροτήθη μέχρι της 14ης Σεπτεμβρίου 1944 ότε διελύθη".
Κεφάλαιον Α:
Εισαγωγή: Τα προηγηθέντα της συγκροτήσεως του Τάγματος.
αέ Μετά την είσοδον των Η.Π.Α. εις τον Β΄ παγκόσμιον πόλεμον, το Κρεμλίνον βέβαιον πλέον διά την τελικήν Νίκην, έθεσε εις εφαρμογήν τα σατανικά του σχέδια περί υποδουλώσεως όλων των Λαών του Κόσμου. Προς τούτο έδωκεν εντολήν εις τα κομμουνιστικά κόμματα όλων των χωρών να δράσουν προς αυτήν την κατεύθυνσιν. Κατά την εποχήν εκείνην οι κομμουνισταί της Ελλάδος, ίδρυσαν εν Ελλάδι κομμουνιστικήν οργάνωσιν υπό το απατηλόν όνομα Ε.Α.Μ. το οποίον, ενώ κατ’ αρχήν προσεποιείτο ότι ηγωνίζετο διά την απελευθέρωσιν από τον κατακτητήν προσελκύσαν μεγάλον αριθμόν Ελλήνων, ήρχισεν σύν τω χρόνω και σύμφωνα με τα σχέδιά του να εξοντώνη την μίαν κατόπιν της άλλης όλας τας εθνικόφρονας ομάδας αι οποίαι δεν υπετάσσοντο υπ’ αυτό.
Ενεργούντες κατά τον τρόπον τούτον είχον επικρατήσει εις το πλείστον μέρος της υπαίθρου και συνεχίζοντες το έργον των επεδίωκον να επικρατήσουν και εις τας πόλεις.
Πρό του κινδύνου τούτου, η Κυβέρνησις Ράλλη έλαβε την απόφασιν να συγκροτήση τα Τάγματα Ασφαλείας προς καταπολέμησιν και εξόντωσιν του Κομμουνισμού κατ’ αρχήν εις τας πόλεις και εν συνεχεία εις την ύπαιθρον.
βέ Υπό τοιαύτας συνθήκας και της συγκροτήσεως των Ταγμάτων Ασφαλείας Αθηνών, ενετάχθην εις το ΙΙ Τάγμα από του Σεπτεμβρίου 1943, αναλαβών την Διοίκησιν του 5ου λόχου.
Εν Αθήναις παρέμεινον μέχρι της 17ης Ιανουαρίου 1944, ότε μετασταθμεύοντος του ΙΙ Τάγματος Ασφαλείας Αθηνών υπό τον αείμνηστον Αντ/χην Πεζικού Μωραίτην Γεώργιον την 18ην Ιανουαρίου 1944, ανεχωρήσαμεν διά Πάτρας, διά την συγκρότησιν και ανάπτυξιν Ταγμάτων Ασφαλείας και εν Πελοπόννησω. Άμα ως συνεκροτήθη το πρώτον Τάγμα εν Πάτραις, ο 5ος λόχος του ΙΙ Τάγματος Ασφαλείας Αθηνών, ενισχυμένος και υπό την Διοίκησίν μου, μετεστάθμευσεν εις Αγρίνιον την 18-2-44 χρησιμοποιηθείς ως πυρήν, διά την συγκρότησιν κ’ εκείσε Τάγματος Ασφαλείας.
Η συγκρότησις του εν Αγρινίω Τάγματος αρξαμένη από της 21 Φεβ/ρίου 1944 επερατώθη εντός του Μαρτίου του αυτού έτους.
Η εν λόγω συγκρότησις του Τάγματος εν Αγρίνιω επετεύχθη:
αέ Διά του 5ου λόχου του ΙΙ Τάγματος Ασφαλείας Αθηνών χρησιμοποιηθείς ως πυρήν.
βέ Διά της ενισχύσεως ενός πλήρους λόχου της Στρ/κής Δ/σεως Ασφαλείας Πατρών.
γέ Διά της εθελουσίας κατατάξεως των κατοίκων της πόλεως Αγρινίου και περιχώρων και
δέ Διά της Στρατολογίας εφέδρων, εκ των πλέον εθνικοφρόνων κατοίκων, της εν λόγω περιοχής και πόλεως Αγρινίου.
ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β΄.
Συγκρότησις Τάγματος Ασφαλείας Αγρινίου
Εισαγωγή
Σκοπός και αποστολή του Τάγματος: Έλεγχος της περιοχής Αγρινίου δι’ επιδρομών του Τάγματος, προς εξασφάλισιν, περιφρούρησιν και ανακούφισιν των κατοίκων της πόλεως και περιχώρων της, από την εφαρμογήν των συστημάτων δράσεως και επικρατήσεως του Ε.Α.Μ. - Ε.Λ.Α.Σ. διά των δολοφονιών - διαρπαγών - λεηλασιών - εμπρησμών - βιαίας στρατολογίας και διαφόρων εγκλημάτων κατά του εθνικιστικού στοιχείου.
1. Συγκρότησις - Σύνθεσις: Τάγμα Πεζικού με 7 Λόχους τυφεκιοφόρων, 1 Λόχο Πολυβόλων και 1 Μηχανοκίνητον Τμήμα.
2. Αξιωματικοί
1έΤαγ/χης Πεζικού Τολιόπουλος Γεώργιος Διοικητής Τάγματος
2έ " " Αρσένης Αριστείδης Επόπτης Οικον. υπηρεσ.
3έ " " Παυλής Γεώργιος Υπασπιστής
4έ " " Σταματίου Ευάγγελος Δντής Γραφ. Πληροφοριών
5έ " " Σούρτος Ματθαίος Διοικητής Λόχου
6έ " " Δελής Ηλίας " "
7έ " Πυρ/κού Τσάμης Αθανάσιος Διαθέσιμος
8έΛοχαγός Πεζικού Γιωτόπουλος Παναγιώτης Αξ/κός Εκπαιδεύσεως
9έ " " Τσαπίνας Γεώργιος Διοικητής Λόχου
10έ " " Παναγιώτου Πέτρος " "
11έ " Μηχανικού Μαργιόλης Διονύσιος Αξ/κός Φρουραρχείου
12έ " Πεζικού Μαρκόπουλος Σωτήριος Διοικητής Λόχου
13έ Ιατρός Παπαλάμπρου Ευάγγελος Ιατρός Τάγματος
14έΕφ. " Μπαϊμπάς Ιωάννης Ιατρός βοηθός
15έ Υπλ/γός Πεζικού Πελεκίδης Δημήτριος Διοικητής Λόχου
16έ Υπλ/γόςΠεζικού Νταβατζής Ιωάννης Διαχ/στής Υλικού
17έ " " Μηλιάδης Ελευθέριος Διοικητής Λόχου
18έ Εφ. " Πυρ/κού Σερπάνος Άγγελος Δ/ντής Μηχ/του Ουλαμού
19έ" " Δικ/κού Αλεξανδρής Φώτιος Αξ/κός Δικαστικού
20έ Ανθ/γός Πεζικού Αποστολίδης Κων/νος Διμοιρίτης
21έ " " Μαρινόπουλος Δημήτρ. "
22έ " Στρ/γίας Βαρδάλος Χρήστος Στρατολόγος
23έ " Πεζικού Παπανικολάου Δημήτριος Διμοιρίτης
24έ " " Γεωργόπουλος Φώτιος "
25έ " " Κοτρίκλας Αθανάσιος "
26έ " " Σκιαδάς Νικόλαος "
27έ " Μηχανικού Αγγελής Νικόλαος Αξ/κός Φρουραχείου
28έ " Πεζικού Μαργαρίτης Χαράλαμπος Διμοιρίτης
29έ " Ιππικού Παπαχρήστου Σταύρος "
30έ Εφ.Ανθ/ρχος Παπαδήμας Νικόλαος Ταμίας
31έ Ανθ/γός Πεζικού Αρκάδας Δημήτριος Διμοιρίτης
32έ " " Κόνιαρης Γεώργιος "
33έ Ανθυπίατρος Πιτιάς Ιωάννης Οφθαλμίατρος
34έ " Σίσκος Γεώργιος Δερματολόγος
35έΑνθ. Χωρ/κής Πουρής Ιωάννης Αξ/κός Πληροφοριών
36έ " " Γεωργίου Γεώργιος " "
37έ Λοχαγός Δικ/κού Ρακόφιλος Κωνστ/νος Διευθυντής Δικαστικού
38έ Ανθ/στής Πεζικού Μπάρκας Παναγιώτης Διμοιρίτης
39έ " Πυρ/κού Πετσαλάς Ηλίας "
40έ " Μηχ/κού Ορφανός Ιωάννης "
41έ " Πυρ/κού Γιαννακός Ιωάννης "
42έ " Πεζικού Τσανακάκης Γρηγόριος "
43έ " " Ναρκογιαννάκης Εμμαν. "
44έ " Πυρ/κού Κολοβός Επαμειν. "
45έ " Πεζικού Μαχαίρας Κωνσ/νος "
46έ " " Γεωργαντάς Κωνστ. "
47έ " " Παπαβασιλείου Ιωάννης "
48έ " " Καραγεωργάκης "
49έ Λοχαγός " Καλαμπόκης Γεώργιος Δ/τής Λόχου
3. Οπλισμός: Ιταλικός, εις περίστροφα - αραβίδας - οπλοπολυβόλα - πολ/λα θέσεως - ατομικούς όλμους και όλμον βαρύν 1. Επίσης 3 Μηχανοκίνητα οχήματα οπλισμένα με 2 πολ/λα έκαστον.
4. Βαθμός εκπαιδεύσεως
Καίτοι το πλείστον των προσελθόντων προήρχετο από εκπαιδευθείσας κλάσεις και δή εμπειροπολέμων οπλιτών του Ελληνοϊταλικού πολέμου, εν τούτοις, ο ελάχιστος αριθμός αγυμνάστων, γνώστης εις τον χειρισμόν του ατομικού τυφεκίου, εντός μικρού χρονικού διαστήματος διά της εφαρμογής προγραμμάτων εκπαιδεύσεως και συνεχών ασκήσεων εις τα της μάχης μετά πραγματικών βολών, ήρκεσεν να συμπληρώση τα παρουσιασθέντα κενά των αρτίως εκπαιδευομένων και εξοπλισμένων τμημάτων του Τάγματος.
5. Ηθικόν: Από της προσελεύσεώς των υπό τα όπλα μέχρι της διαλύσεως του Τάγματος υπήρξεν άριστον.
6. Τρόπος και βαθμός της Αμυντικής Εγκαταστάσεως.
Άμα ως συνεκροτήθη το Τάγμα και επί τη βάσει εκπονηθέντος σχεδίου ενεργείας και συναγερμού, έλαβε τα κατάλληλα μέτρα από την αμυντικήν του διάταξιν περιφερειακώς της πόλεως Αγρινίου με αποστολήν αμύνης μεν κατά την νύκτα, επιθέσεως δε κατά την ημέραν ενατίον ενδεχομένων επιδρομών εκ μέρους των δρώντων τμημάτων του Ε.Α.Μ. - Ε.Λ.Α.Σ. εις την περιοχήν ταύτην: Προς τούτο και κατόπιν μελετημένης αναγνωρίσεως, κατελήφθησαν τα κυριώτερα σημεία και διαβάσεις πέριξ της πόλεως, άτινα οργανωθέντα και επανδρωθέντα καταλήλως απετέλεσαν τα κύρια σημεία στηρίξεως της όλης αμυντικής του εγκαταστάσεως.
7. Ακριβείς ημερομηνίαι μαχών, επιδρομών. εκστρατειών
αέ Την 28ην Φεβ/ρίου 1944: Αναρχικοί εντός της πόλεως Αγρινίου δολοφονικώ τω τρόπω ρίψαντες 2 χειροβομβίδας εναντίον 10μελούς περιπόλου μας, ετραυμάτισαν ελαφρώς τον λοχίαν περιπολάρχην και 7 εύζωνας. Οι συλληφθέντες τρεις πρωταίτιοι εξετελέσθησαν.
βέ Την 5 Μαρτίου 1944: Ομοίως αναρχικοί ενεδρεύοντες παρά τον συνοικισμόν Αγίου Κωνσταντίνου επιτεθέντες κατά περιπόλου μας με περιπολάρχην τον Ανθ/γόν Κοτρίκλαν Αθανάσιον, απεκρούσθησαν αποτελεσματικώς, με αποτέλεσμα της διαφυγής των με τρεις τραυματίας του εχθρού και την σύλληψιν του επί κεφαλής των Καπετάν Λανάρα.....
Κατόπιν των δύο αλλεπαλλήλων κρουσμάτων των αναρχικών της πόλεως απεφασίσθη και εξετελέσθη μία των ημερών η γενική εκκαθάρισις των τοιούτων δρώντων αναρχικών εντός της πόλεως. Εκ της πραγματοποιηθείσης τοιαύτης εκκαθαρίσεως επετεύχθη η σύλληψις πολλών ατόμων σημαινόντων στελεχών του Ε.Α.Μ. - Ε.Λ.Α.Σ. και δρώντων εντός της πόλεως ελευθέρως, μεταξύ των οποίων και είς Πρωτοδίκης υπό το όνομα Τσίγκας Γ. Εκ των ούτω συλληφθέντων οι πλέον επικίνδυνοι ενεκλείσθησαν εις τας φυλάκας οι δε ως ύποπτοι χαρακτηρισθέντες ετέθησαν υπό παρακολούθησιν παρά του Τάγματος. Εκ πλροφοριών δε και ερευνών εν συνεχεία των ανωτέρω ενεργειών, το Τάγμα προέβη εις την ανακάλυψιν κατάσχεσιν και διανομήν εις τας απόρους οικογενείας της πόλεως, δύο αποθηκών πλήρων σιτηρών, προερχομένων ως συνήθως τότε, από παρακράτημα της παραγωγής της πόλεως και από παρανόμους φόρους των εκάστοτε διερχομένων αυτοκινήτων και παντός είδους τροχοφόρων και υποζυγίων εμφόρτων.
Ούτω καθ’ όλον τον μήνα Μάρτιον 1944 το Τάγμα ευρισκόμενον εν τη συγκροτήσει και εκπαιδεύσει του, διήλθεν άνευ σοβαράς τινός δράσεως.
γέ Τον Απρίλιον μήνα και περί το ΙΙ δεκαήμερον, εκ της δράσεως των δρώντων παρά τω Αιτωλικώ ανταρτών και της ενεργείας των την Κυριακήν των Βαϊων απετεφρώθη μία εμπορική αμαξοστοιχία έμφορτος με υγρά καύσιμα μεταξύ Αιτωλικού - Σταμνών. Το αποτέλεσμα της τοιαύτης ενεργείας των όσον και πατριωτικόν ήθελεν παρουσιασθή εν τούτοις με την δολοφονίαν και 12 Γερμανών στρατιωτών υπήρξεν σκληρότατον και εγκληματικώτατον διά τους κατοίκους της περιοχής, οίτινες όλως αδίκως εθυσιάσθησαν εις αντίποινα εκ μέρους των Γερμανών την Μεγ. Παρασκευήν εντός του Αγρινίου και όπισθεν της εκκλησίας Αγίας Τριάδος "περί την δ/γήν της εκτελέσεως 120 ατόμων, το Τάγμα διά καταλλήλων ενεργειών του περιώρισε τον αριθμόν των εις 85".
δέ Περί το τέλος Απριλίου 1944 κατόπιν πληροφοριών περί υπάρξεως και δράσεως επικινδύνων ανταρτών εις το χωρίον Καλύβια, απεστάλη λόχος υπό τον Ταγ/χην Αρσένην Αριστ. με αποστολήν επιθετικής αναγνωρίσεως και ενεργείας προς σύλληψιν, διάλυσιν κ.τ.λ. όταν, μετά την εντός του χωρίου ενέργειαν του λόχου πληροφοριακώς με εξευρενητικώς εξερχόμενος εις το αντίθετον σημείον του χωρίου, συνεπλάκη με τους έξωθι του χωρίου ενεδρεύοντας αντάρτας του Ε.Λ.Α.Σ. οίτινες, παρά την πείσμονα αντίστασιν των αρχικώς ως οχυρωμένοι, έναντι των εν μέρει υπερτέρων ημετέρων, αλλά και λόγω του επιθετικού μένους που κατείχοντο, με αποτέλεσμα την τροπήν των εις άτακτον φυγήν και εγκατάλειψιν των τριών νεκρών και πέντε βαρέως τραυματιών.
εέ Κατά το Ιον δεκαήμερον του Μαΐου 1944. Ουλαμός υπό τον αείμνηστον Λοχαγόν Πεζ. Καλαμπόκην Γεώργιον, ευρισκόμενος εις χωρίον Στάνο - Αμφιλοχίας δι’ εκκαθαριστικάς ενεργείας, εδέχθη νυκτερινήν επίθεσιν των ανταρτών της περιοχής, με αποτέλεσμα τον φόνον του λοχαγού, 1 Λοχίου και 2 Στρατιωτών από εκκραγέν βλήμα βαρέος όλμου, καθ’ ην στιγμήν επεδίδετο εις διόρθωσιν οπλ/βόλου του Τμήματος του υποστάντος εμπλοκήν.
στέ Στάς αρχάς Ιουνίου 1944 και επί 20ήμερον διάστημα 2 λόχοι του Τάγματος διετέθησαν εις τους κάμπους του Αγρινίου προς εξασφάλισιν των κατοίκων διά τον ελεύθερον θερισμόν και αλωνισμόν ως και διά την συγκομιδήν των σιτηρών των.
Την 19ην Ιουνίου 1944 Δύο (2έ λόχοι του Τάγματος απεσπάσθησαν εις Ναύπακτον χρησιμοποιηθέντες ως πυρήνες διά την συγκρότησιν κ’ εκείσε Τάγματος Ασφαλείας και οίτινες λόχοι παρέμεινον μέχρι της διαλύσεως των Ταγμάτων εις Ναύπακτον.
ζέ Κατά τον Ιούλιον 1944 και βάσει πληροφοριών περί καθόδου τμημάτων του 2/39 Συν/τος του Ε.Λ.Α.Σ. υπό τον Ζούλα εις το χωρίον Αβόρανη, απεστάλη λόχος ενισχυμένος υπό τον λοχαγόν Παναγιώτου Πέτρ. προς αντιμετώπισίν των. Πράγματι το εν λόγω χωρίον καταληφθέν υπό των Τμημάτων του Ε.Λ.Α.Σ. απετέλεσε ένα ορμητήριον τρόπον τινά δι’ αυτούς, με απώτερον σκοπόν την διαρκή παρενόχλησιν της πόλεως Αγρινίου.
Με την άφιξιν του λόχου έξωθεν του χωρίου, έλαβε την επαφήν με τα πρώτα τμήματα του εχθρού, άτινα ως εξετιμήθησαν υπό του λόχου, υπερέβαινον την ημετέραν δυνάμεων εις άνδρας και πυρά. Συγκεντρώσας στοιχεία και εκτιμήσας την όλην παρουσιαζομένην τακτικήν κατάστασιν του εχθρού υπερβαίνουσα εις δυνάμεις και όπλα, ηρκέσθη να διατηρήση την επαφήν του καθ’ όλον το διάστημα της ημέρας και νυκτός, χωρίς πρόθεσιν επιθετικής ενεργείας, αναφέρας το τοιούτον εις το Τάγμα και αιτούμενος ενισχύσεις προς αντιμετώπισιν του εχθρού δι’ αναλήψεως επιθετικού αγώνος. Πράγματι την επομένην πρωίαν, λόχος υπό τον υποφαινόμενον αφιχθείς εκείσε και αντιληφθείς την όλην κατάστασιν ως είχεν εκ της πραγματικότητος, διετάχθη επιθετική ενέργεια ήτις, αρξαμένη τας π.μ. ώρας διήρκησεν επί τριήμερον, με σοβαράς απωλείας του εχθρού και με τελικόν αποτέλεσμα της καταλήψεως του χωρίου Αβόρανη και την απηνή καταδίωξιν του εχθρού.
ηέ Περί τα μέσα Ιουλίου 1944 τρεις λόχοι του Ταγ/τος υπό τον Ταγ/χην Τσάμην Αθανάσιον απεστάλησαν δι’ εκκαθαριστικάς επιχειρήσεις ευρείας κλίμακος προς περιοχήν Θέρμον - Πλατάνου μέχρι Ναυπακτίου, με αποτέλεσμα συλλήψεως πολλών και διαλύσεως του Αρχηγείου των Ε.Α.Μ - Ε.Λ.Α.Σ.
θέ Περί τας αρχάς Αυγούστου 1944. Λόχος υπό τον Ταγ/χην Αρσένην Αριστ. επέδραμε εις χωρίον Βελάουστα, προς διάλυσιν των εκεί ευρισκομένων ανταρτών διατηρούντων και αποθήκην Επιμελητείας. Ούτω κατόπιν σκληρού αγώνος διαρκέσαντος επί 8ώρον επέτυχε την τελικήν διάλυσιν του εχθρού, με σοβαράς απωλείας δι’ αυτόν εις νεκρούς και τραυματίας (περί τους 65 περίπου καθ’ ομολογίαν των ιδίων εκ πληροφοριώνέ την κατάληψιν του χωρίου και την κατάσχεσιν των αποθηκών των εις σιτηρά και παντοειδές υλικόν εκστρατείας (άχρηστον διά τακτικά Τμήματα Στρατούέ και αρκετόν τηλεφωνικόν υλικόν.
ιέ Περί τα μέσα του μηνός Αυγούστου 1944. Διμοιρία υπό τον Εφ. Ανθ/γόν Γεωργόπουλον Φώτιον παραμένουσα ως φρουρά του χωρίου Ζαπάντι υπέστη νυκτερινήν επίθεσιν υπό υπερτέρων δυνάμεων του Ε.Λ.Α.Σ. αποκρουσθέντων μετά πείσμονα αντίστασιν των ημετέρων μέχρι πρωίας, με άγνωστα αποτελέσματα διά τον εχθρόν και με τον τραυματισμόν εκ των ημετέρων, του Διμοιρίτου Ανθ/γού και του λοχίου Παπαοικονόμου Γεωργίου υπό χειρομβοβίδων.
ιαέ Είς το χωρίον Δοκίμι, λόγω της διαρκώς αυξανομένης εκρύθμου καταστάσεως "εκ των γεγονότων του ταξικού αγώνος φερ’ ειπείν", τη αιτήσει των κατοίκων του χωρίου τούτου εξοπλισθέντες άπαντες, συνεκροτήθη έν ισχυρόν και αξιόμαχον οργανικόν τμήμα, υπό Διοίκησιν στελεχών του Τάγματος. Τούτο απετέλεσαν το Ν.Δ. στήριγμα της αμυντικής διατάξεως της πόλεως Αγρινίου και ως εκ της εδαφικής του τοποθεσίας δεσπόζοντος προς τον κάμπον της πόλεως, διαρκώς παρηνοχλείτο από επιθέσεις ανταρτών, οίτινες πάντοτε απεκρούοντο σθεναρώς υπό των ημετέρων μέχρι τέλους της διαλύσεως του Τάγματος.
Υπό τοιαύτας συνθήκας δράσεως το Τάγμα του Αγρινίου διήλθεν το υπόλοιπον διάστημα της περιόδου εκείνης, μέχρι και της 9ης Σ/βρίου 1944 καθ’ ην από της 10ης Σ/βρίου 1944 αποχωρούντων των δυνάμεων κατοχής, ήλλαξεν η γενική κατάστασις του, εις βαθμόν ώστε αύτη να αποτελέση ιδιαίτερον κεφάλαιον.
8. Αι δυνάμεις των αντιπάλων κατά τας μάχας
Αι μέχρι της 9ης Σ/βρίου 1944 αντιμετωπισθείσαι δυνάμεις των αντπάλων κατά τας μάχας, πλην ελαχίστων περιπτώσεων και επ’ ολίγον χρονικόν διάστημα μέχρις ενισχύσεως των ημετέρων δυνάμεων, δεν υπερέβαινον τας ημετέρας όχι μόνον, αλλά πάντοτε μειονεκτούσαν εις οργάνωσιν, εις έμψυχον και άψυχον υλικόν ως και εις το ηθικόν ακόμη μέρος.
9. Τρόπος διεξαγωγής εκάστης μάχης
Εφηρμόσθησαν πάντοτε διάφοροι τρόποι και σχέδια ενεργειών επί τη βάσει των μέχρι τότε ισχυουσών Κανονισμών διαφόρων φάσεων και αναλόγως των εκάστοτε αγώνων ως επί παραδείγματι:
αέ Δι’ επιθετικόν αγώνα: Επί τη βάσει πληροφοριών διά μελετημένου και οργανωμένου σχέδιου ενεργείας και με τα απαραίτητα μέσα.
βέ Δι’ αμυντικόν αγώνα: Επί τη βάσει σχεδίου ενεργείας και συναγερμού και
γέ Δι’ επιδρομών και εξ απήνης και εν πολλοίς διά του συστήματος του ανταρτοπολέμου βάσει των πληροφοριών προς τούτο.
10. Έκβασις της μάχης.
Πάντοτε και εις εκάστην μάχην, τα αποτελέσματα είχον την αισίαν υπέρ των τμημάτων μας έκβασιν, εξαιρέσει περιπτώσεων τινών, και όταν μικρά τμήματά μας κατελαμβάνοντο εξ εφόδου ή εξ ενέδρας δολοφονικώ τω τρόπω εκ μέρους του εχθρού, διά μικρόν μόνον διάστημα.
11. Τα αίτια της Νίκης ή της Ήττης από της πλευράς εκάστου
Επί της προκειμένης περιπτώσεως τολμώ να υπερηφανεύομαι ότι μέχρι της ημέρας ταύτης ουδέν τμήμα του Τάγματός μου εγνώρισε την λέξιν "Ήττα" εν αντιθέσει με τους αντιπάλους μας, οίτινες ουδέποτε εγνώρισαν την Νίκην και τούτο, χάρις εις την καθ’ όλα οργάνωσιν και λειτουργίαν του Τάγματος, ως ένα κανονικόν Στρ/κόν τμήμα, με πλήρη συναίσθησιν της αποστολής του εις τον αγώνα εις ον απεδύθη εκ μέρους του ως Νομίμου Κράτους.
12. Η υπάρχουσα τότε πολιτική κατάστασις
Κατά το διάστημα της κατοχής, οι διάφοροι πολιτικοί ηγέται αφήκαν αδιαφώτιστον τον λαόν και ησχολούντο μόνον με συζητήσεις περί μή επαναφοράς του Βασιλέως Γεωργίου. Τοιουτοτρόπως ο λαός έμεινε αδιαφώτιστος και έκαστος ενήργει κατά βούλησιν ούτω και εδημιουργήθη μία χαώδης κατάστασις.
Ούτως εχόντων των πραγμάτων, τα υπό τα απατηλά ονόματα συγκροτηθέντα Κομμουνιστικά Τμήματα ηνδρούντο συνεχώς και σχεδόν είχον επικρατήσει του πλείστου μέρους της υπαίθρου. Κατά την κρίσιμον εκείνην περίοδον η Κυβέρνησις Ράλλη απεφάσισε την συγκρότησιν των Ταγμάτων Ασφαλείας. Την τοιαύτην ενέργειαν της Κυβερνήσεως επεκρότησαν και άπαντες οι Πολιτικοί Ηγέται της εποχής εκείνης πλην των Κομμουνιστών. Ο λαός διαισθανόμενος τον κομμουνιστικόν κίνδυνον υπεστήριξε πάση δυνάμει τα συγκροτούμενα Τάγματα Ασφαλείας με τον σκοπόν την διατήρησιν της τάξεως μέχρι της στιγμής της απελευθερώσεως και της επανόδου του Βασιλέως Γεωργίου.
13. Η τηρηθείσα υπό των Αρχών κατοχής στάσις
Η ενδεδειγμένη διά τον αγώνα ον ανελάβομεν υπό την διαρκή συμπαράστασιν και υποστήριξίν των, διά παντός τρόπου και μέσων, μέχρις ανεφοδιασμού εις τρόφιμα και υλικών πάσης φύσεως, εις οπλισμόν και πυρ/κά και γενικά εις ότι αφεώρα διά την απρόσκοπτον λειτουργίαν ενός εμπολέμου φερ’ ειπείν τάγματος Πεζικού.
Κεφάλαιον Γ΄.
αέ Κατάστασις της 10ης Σ/βρίου 1944.
Αί Γερμανικοί δυνάμεις είχον συμπληρώσει την συμπτυξίν των, και απέμεινεν εν τη πόλει του Αγρινίου το τμήμα της οπισθοφυλακής, το οποίον και ενήργησεν όλας τας ανατινάξεις των πυρομαχικών και την καταστροφήν του Γερμανικού υλικού όπερ έμελλεν να εγκαταληφθή εν τη πόλει και την 17ην ώραν ήρχισεν συμπτυσσόμενον Β.Δ. του Αγρινίου, αφού ο επικεφαλής αυτού Ίλαρχος Μύλερ ελθών εις επαφήν μετά της Δ/σεως του Τάγματος, κατέστησεν γνωστόν εις ταύτην ότι, το υπ’ αυτού Τμήμα θα διενυκτέρευε πέραν του Συνοικισμού του Αγ. Κωνσταντίνου και ότι εις περίπτωσιν κατά την οποίαν το Τάγμα είχεν ανάγκην τοπικής ενισχύσεως, θα ηδύνατο να προσφέρη βοήθεια μόνον διά πυρών πυροβολικού. Την δήλωσίν του ταύτην ο Ίλαρχος Μύλλερ, όχι μόνον δεν ετήρησεν, αλλά διελθών μετά του Τμήματός του και τον τόπον, ως εδήλωσε ότι θα παρέμεινεν κατά την νύκτα της 10ης, διέβη την γέφυραν του Αχελώου την οποίαν ανατινάξας περί την 10ην νυκτερινήν ώραν, ήρχισεν πορευόμενος διά νυκτερινής συντόμου πορείας προς Αμφιλοχίαν, ακολουθών την Αμαξιτήν οδόν Αγρινίου - Αμφιλοχίας.
Τα γεγονότα άτινα διεγράφησαν την 10ην Σ/βρίου 1944 ως προς την Γερμανικήν κίνησιν απέδειξαν τούτο, ότι το Γερμανικόν τμήμα εφοβείτο ενέργειαν εκ μέρους του Τάγματος εναντίον του, έχον προς τούτο καθωρισμένας Δ/γάς της 104 Μερ/χίας ήτις επίστευεν απολύτως εις μίαν ενέργειαν του εν Αγρινίω Τάγματος εναντίον της Γερμανικής Δυνάμεως, δεδομένου ότι η εν λόγω Μερ/χία συμπτυσσομένη προέβη εις την αχρήστευσιν των τριών τεθωρακισμένων αυτοκινήτων του Τάγματος, εις την επίταξιν όλων των αυτοκινήτων και ιπποκινήτων μέσων μεταφοράς της πόλεως, ως επίσης και εις την επίταξιν των ζώων της περιοχής Αγρινίου, ίνα μή καθίσταται εύκολος η ταχεία κίνησις του Τάγματος δι’ ον σκοπόν προαναφέρθη.
βέ Τακτική κατάστασις του Τάγματος της 10ης Σ/βρίου 1944.
Η αρμοδία υπηρεσία του Τάγματος είχεν συλλέξει πληροφορίας εκ των προηγουμένων ημερών, ότι είχεν παρουσιασθή διά τακτικήν ενέργειαν εναντίον του Τάγματος, η Ιη Ταξιαρχία Ταγ/χου Αρέθα, Σύνταγμα υπό Διοικητήν τον Ζούλαν Ευθύμιον, 42ον Σύνταγμα υπό Διοικητήν Βερμαίον Λοχαγός Γρηγοριάδης, ως επίσης το εφεδρικόν Σύνταγμα 36ον με συνολικήν δύναμιν του αποσπάσματος τούτου των 1300-1500 ανδρών και ότι, πυροβολαρχία Ορειβατικού Πυρ/κού ώδευεν προς ενίσχυσιν του αποσπάσματος επιθέσεως εναντίον του Αγρινίου. Τα εν λόγω Εαμικά Τμήματα την 10ην του μηνός επλησίασαν τας ημετέρας γραμμάς χωρίς όμως να επιζητήσουν επαφήν.
Το Τάγμα διέθετε (5έ Λόχους Τυφεκιοφόρων και 1 Λόχον Πολυβόλων μεθ’ ενός βαρέος όλμου, συνολικής δυνάμεως 800 ανδρών. Διά της δυνάμεως του ταύτης, εγκατέστησε μίαν περιφερειακήν γραμμήν αντιστάσεως πέριξ της πόλεως Αγρινίου, καταλαβών εδαφικά σημεία, αρκετά ισχυρά ως προς την Β.Δ. πλευράν της πόλεως.
Η διάταξις του σχεδίου αμύνης του Τάγματος είχεν ως κάτωθι:
ιέ 1ος Λόχος. Διοικητής: Εφ. Υπολ/γός Μηλιάδης Ελευθ. επί του Β.Α. σημείου της πόλεως με γραμμήν αντιστάσεως την εδαφικήν τοιαύτην την διερχομένην από υδραγωγείου μέχρι οικίας Δαναρά σχηματίζων ούτω δύο νησίδας αντιστάσεως αίτινες εδέσποζον όλης της Α. πλευράς της πόλεως.
ιιέ 2ος Λόχος. Διοικητής ο Εφ. Ανθ/γός Παπούτσης Γρηγόριος είχεν ενταχθή επί του χωρίου Δοκίμιον ως γενική πρωτοφυλακή του Τάγματος, εξασφαλίζον την διατήρησιν της πεδιάδος Αγρινίου από πάσαν εχθρικήν προσβολήν εκ Καλυβίων Αγγελοκάστρου και ενδεχομένως εκ Ζαπαντίου.
ιιιέ 3ος Λόχος. Διοικητής ο Λοχαγός Τσάπινας Γεώργιος επί του Α. σημείου της πόλεως ελέγχων και υποστηρίζων τας αμαξιτάς οδούς Αβόρανης - Μεσολογγίου διά δύο νησίδων αντιστάσεως.
ιυέ 5ος Λόχος. Διοικητής ο Εφ. Λοχαγός Χασουράκης Κων/τίνος επί των βορείων αντερισμάτων έξωθεν του συνοικισμού Αγ. Κων/τίνου, έχων ως αποστολήν την επιτήρησιν και υποστήριξιν των οδών Ζαπαντίου - Αμφιλοχίας.
υέ 6ος Λόχος. Διοικητής ο Εφ. εκ Μον. Ταγ/χης Σκεύης επί του Νεκροταφείου της πόλεως με επιτήρησιν της οδού Καλυβίων - Ζαπαντίου.
υιέ Λόχος Πολ/λων. Διοικητής ο Ταγ/χης Σούρτος Ματθαίος. Τα πολυβόλα κατενεμήθησαν κατ’ οργανικά τμήματα εις τους Λόχους τοιουτοτρόπως ώστε είχεν επιτευχθή μία τελεία υποστήριξις και πλαγιοφύλαξις των τμημάτων βασιζομένη επί σχεδίου πυρός αρκετά ευσταθούς και αποτελεσματικού δι’ αμυντικόν Αγώνα της πόλεως.
υιιέ Όλμος Βαρύς: υπό τον Ανθ/στήν Γεωργαντήν Κων. εγκαταστάθη εις τον Β.Α. τομέα και επί των υψωμάτων αυτού εις τρόπον ώστε να δύνανται διά των πυρών του να απαγορεύη πάσαν εχθρικήν συγκέντρωσιν εις τας πέριξ της πόλεως προσβάσεις.
υιιιέ Μηχανοκίνητον τμήμα: Μετά 30 ανδρών του ΙΙ Γραφείου και 15 ανδρών του Φρουρ/χείου εις την διάθεσιν της Δ/σεως του Τάγματος και επί πλέον απόσπασμα χωροφυλάκων Δ.Χ. Αγρινίου όπερ ενετάγη εις τον ανατολικόν Τομέα προς συμπλήρωσιν κενού. Ετέρα δε δύναμις χωροφυλάκων απησχολείτο διά την εσωτερικήν υπηρεσίαν της πόλεως.
Η ανωτέρω διάταξις των Τμημάτων του Τάγματος απετέλει μίαν γραμμήν αντιστάσεως εν τω Β. Τμήματι της πόλεως εις ο διάκεινται λόφοι οίτινες διευκόλυνον την άμυναν αρκετά ισχυράν, μειονεκτική όμως υπήρξε η θέσις των τμημάτων μας εις τους άλλους τομείς εις ους η άμυνα ήτο δύσκολος λόγω της μορφολογίας του εδάφους.
Το σχέδιον του Τάγματος συνεπληρούτο διά την γενικής αποστολής των Τμημάτων του, άμυναν επί τόπου μέχρις εσχάτων, χωρίς να εκδηλωθή πρωτοβουλία επιθέσεως δι’ άπαντα τα τμήματά του.
Ηθικόν των Αξ/κών του Τάγματος: Παρ’ όλο το δύσκολον της τακτικής καταστάσεως εις ην ευρέθη λίαν αποτόμως το τάγμα, εν τούτοις, το Ηθικόν των στελεχών ήτο αρκετά πολύ καλόν, εν αντιθέσει προς το των οπλιτών και ειδικώτερον των στρατευθέντων εξ Αγρινίου όπερ δεν ήτο καλόν. Γενική εντύπωσις επί των τελευταίων ήτο ότι εις ενδεχομένην σκληράν εμπλοκήν δεν θα επολέμουν αλλά μάλλον θα ηυτομόλουν προς τον εχθρόν, συνεκρατούντο όμως λόγω των σκληρών μέτρων ότινα η Διοίκησις του Τάγματος εφήρμοζεν.
γέ Προθέσεις και Σκοποί Δ/σεως Τάγματος.
Η Διοίκησις του Τάγματος απηγόρευσεν εις τα υπ’ αυτήν διατεταγμένα τμήματά της την πρωτοβουλίαν πάσης επιθετικής κινήσεως οιουδήποτε τμήματος εντεταγμένου εν τη γραμμή αμύνης του Τάγματος και αν τούτο ακόμη ήθελεν προκληθή εκ μέρους των Εαμικών άνευ της δ/γής του υποφαινομένου. Σκοπός της δ/γής ταύτης υπήρξε το ν’ αποφευχθή αιματοχυσία μεταξύ Ελλήνων και προς τούτο ήτο διατεθειγμένη ν’ αποφύγη κατά το δυνατόν εμπλοκήν μετά των Εαμικών Τμημάτων εφ΄όσον ταύτα δεν θα επέμενον εις την καταστροφήν ή σύλληψιν των Τμημάτων του Τάγματος.
Η επιθυμία δε του Τάγματος και η προσπάθεια του Επιτελείου του ήτο η εφαρμογή σχεδίου μελετηθέντος και καταστρωθένος και το οποίον αφεώρα την επίθεσιν των δυνάμεων του Τάγματος εναντίον της υποχωρούσης Γερμανικής φάλαγγος και εφ΄όσον θα εξησφαλίζετο η μή επίθεσις των Εαμικών δυνάμεων ή η παραμονή εις τας θέσεις των άνευ επιθετικής προσπαθείας. Προς εφαρμογήν του σχεδίου τούτου, απέστειλε τον Ταγ/χην Πεζ. Σταματίου Ευαγγ. μετά του Δ/τού Χωρ/κής Ταγ/χου Τζωρτζάκη Γεωργίου και του Δημάρχου της πόλεως Καραμανίδη........ οίτινες, συναντηθέντες μετά του δ/τού εντεταγμένου εις τον τομέα μας 42 Σ/τος του ΕΛΑΣ Βερμαίου εζήτησαν όπως, τμήματα του ΕΛΑΣ ν’ αποσυρθούν από τα πέριξ του Αγρινίου και να ενεργήσουν επίθεσιν κατά του κυρίως όγκου των συμπτυσσομένων Γερμανικών Στρατευμάτων προς Αμφιλοχίαν, ενώ το Τάγμα δι’ όλων του των δυνάμεων θα επετίθετο εναντίον της συμπτυσσομένης Γερμαν. οπισθοφυλακής παρά τον Αχελώον, Και ότι την τύχην του Τάγματος θα την ερύθμιζε διά δ/γών της η Ελληνική Κυβέρνησις Καΐρου, προκαλουμένη προς τούτο δι’ αμέσου αποστολής Ραδιοτηλεγραφήματος παρά του Αμερικανού Αντιπροσώπου της διασυμμαχικής επιτροπής περιοχής Αγρινίου, όστις και παρίστατο κατά την συνάντησιν ταύτην, δηλώσας ότι αναλαμβάνει να τηλεγραφήση δι’ ιδίων του μέσων προς την Κυβέρνησιν διά την λύσιν της εκκρεμούσης καταστάσεως. Ούτος όμως, όχι μόνον δεν εδέχθη τας προτάσεις μας, απεναντίας δε εζήτησε την άμεσον παράδοσιν των όπλων και την αιχμαλωσίαν του Τάγματος και ότι εν εναντία περιπτώσει αι δυνάμεις του Ε.Λ.Α.Σ. θα ήρχιζον αμέσως τον επιθετικόν αγώνα προς κατάληψιν της πόλεως και αιχμαλωσίαν του Τάγματος. Η αποσταλείσα επιτροπή έχουσα υπ’ όψιν τας προθέσεις του Τάγματος και την επιθυμίαν των Αξ/κών αφ’ ενός, αφ’ ετέρου την μοναδικήν ευκαιρίαν ήτις εδίδετο εις το Τάγμα όπως εξουδετερώση μέγιστον μέρος της Στρ/κής Γερμαν. φάλαγγος επ’ ωφελεία του συμμαχικού αγώνος, εξήντλησε όλα της τα μέσα όπως πεισθή ο ελασίτης ούτος Αξ/κός και εκμεταλλευθούμε όλοι μαζύ την ευκαιρίαν ταύτην και συντρίψωμεν σοβαράν δύναμιν της συμπτυσσομένης 104 εχθρικής Γερμαν. Μεραρχίας και αφού εξόρκισε τούτον εις τα πατριωτικά του αισθήματα ηναγκάσθη ν’ αποχωρήση. Μετά την αποχώρησιν της επιτροπής ταύτης ο Ε.Λ.Α.Σ. ήρχισεν την επίθεσιν εναντίον των τεταγμένων δυνάμεων του Τάγματος με σκοπόν την άμεσον κατάληψιν του Αγρινίου.
δέ Τακτική κατάστασις του Τάγματος της 11ης Σ/βρίου 1944.
Μετά την αποκρουσθείσαν χθεσινήν επίθεσιν του Ε.Λ.Α.Σ. τα Τμήματα αυτού ησχολήθησαν εις προωθητικάς κινήσεις μικρού βάθους και εις την προπαρασκευήν επιθέσεως διά πυρών όλμων αφ’ ενός επί των γραμμών μας και αφ’ ετέρου εις τον καθολικόν βομβαρδισμόν της πόλεως, αποτέλεσμα του οποίου υπήρξεν ο τραυματισμός και ο φόνος δεκάδων εκ του αμάχου πληθυσμού και κυρίως γυναικοπαίδων άτινα επιδέθησαν εις τον σταθμόν επιθέσεως του Τάγματος.
Περί την μεσημβρίαν, νέα επίθεσις του Ε.Λ.Α.Σ. εκ των Β.Α. σημείων εξαπολυθείσα, απεκρούσθη ευχερώς παρά των Τμημάτων του Τάγματος επενεγκώντες εις τούτον σοβαράς απωλείας. Το απόγευμα της αυτής ημέρας εκδηλωθείσα νέα επίθεσις, εκ του Β.Δ. σημείου της πόλεως και κυρίως εκ του Συν/σμού Αγίου Κων/νου και υποστηριζόμενη υπό βαρέων πολυβόλων τεταγμένων εντός οικιών του συνοικισμού, απεκρούσθη.
εέ Τακτική Κατάστασις του Τάγματος της 12ης Σ/βρίου 1944.
Τα εντεταγμένα τμήματα του Ε.Λ.Α.Σ. ενώνονται ολοέν αποκόπτοντα τας διαβάσεις εντός του Αγρινίου εις μακράν ακτίνα. Την 3ην πρωινήν ώραν ο εχθρός επετέθη μετά σοβαρών δυνάμεων εναντίον της πρωτοφυλακής του λόχου Δοκιμίου εξ όλων των σημείων της παρατάξεώς του μετά πολυβόλων και αυτομάτων όπλων. Σκοπός της επιθέσεως ταύτης ήτο η κατάληψις του χωρίου Δοκίμι, η καταστροφή τούτου και η αποκοπή ή σύλληψις των δυνάμεων του Λόχου. Κατ’ αναφοράν του Δ/τού του λόχου τούτου Εφ. Ανθ/γού Παπούτση Γρηγ. ο επιτεθείς εχθρός ανήρχετο εις 300, επιτεθείς εκ τριών σημείων. Η εξ 64 ανδρών δύναμις του λόχου ημύνθη ερωμένως εφ’ όλης της διατάξεώς του. Είχε διαιρεθή εις δύο τμήματα συμφώνως με το ενυπάρχον σχέδιον αμύνης, εν εκ των οποίων διοικούσε προσωπικώς ο ανωτέρω Ανθ/γός το δε έτερον ο ιερεύς του χωρίου Αιδεσιμώτατος Καραβίας Σπυρίδων. Περί την 5ην πρωινήν ώραν ο εχθρός αποκρουσθείς παρέμεινεν εις τας θέσεις του προτιθέμενος να ενεργήση ετέραν επίθεσιν. Ότε ο λόχος υπό τας δ/γάς των δύο ανωτέρω ηγητόρων ενήργησε αντεπίθεσιν εκ δύο σημείων, είχεν ως αποτέλεσμα την συντριβήν της εχθρικής αντιστάσεως και την τροπήν του εχθρού εις άτακτον φυγήν. Κατά την επίθεσιν ταύτην παρουσιάσθησαν δείγματα αφθάστου ηρωισμού και αυτοθυσίας, αφαντάστου αξίας. Ο Αιδεσιμώτατος Καραβίας Σπ. μετά του αποσπάσματός του, εμπλέκεται εις χείρας μετά του εχθρού και τραυματίζεται θανασίμως, ότε μεταφερόμενος εις Αγρίνιον υπέκυψε εις τα τραύματά του. Ο εχθρός ηναγκάσθη να υποχωρήση ατάκτως, εγκαταλείψας επί του πεδίου της μάχης τους τραυματίας του, οίτινες περισυλλεγέντες έτυχον της δεούσης περιθάλψεως υπό των ημετέρων. Ταύτοχρόνως η εφεδρική δύναμις του Τάγματος, συνοδεία ενός τεθωρακισμένου αυτ/νήτου υπό τας δ/γάς του Ανθ/γού Κοτρίκλα Αθαν. έβαινεν ίνα προσβάλη το δεξιόν της εχθρικής παρατάξεως και ενισχύση την αντεπίθεσιν του Λόχου Δοκιμίου, μή προλαβών εις τούτο. Καθ’ άπασαν την υπόλοιπον ημέραν, εσημειώθησαν μικροδιεισδύσεις εχθρικών τμημάτων αίτινες απεκρούσθησαν εις όλους σχεδόν τους τομείς, επί πλέον δε διετηρήθη εκατέρωθεν βολή παρενοχλήσεως δι’ όλμων.
στέ Τακτική Κατάστασις του Τάγματος της 13ης Σ/βρίου 1944.
Είς τον Δυτικόν τομέα ο εχθρός εξεδήλωσε σοβαράν απασχόλησιν κατορθώσας να εισχωρήση διά δυνάμεως ουλαμού περί ου και να καταλάβη ωρισμένας οικίας ας και μετέβαλεν εις νησίδας αντιστάσεως, διά πάσαν τυχόν ενδεχομένην ημετέραν επίθεσιν. Τα εκεί ευρισκόμενα τμήματα του 6ου λόχου ήσαν ανίσχυρα ν’ αντιδράσουν εναντίον της διεισδύσεως αυτής, ότε διετάχθη ο Ανθ/γός Κόνιαρης του Λόχου Δ/σεως μετά του Ανθ/στού Καραγεωργάκη Γ. ίνα, μετά αποσπάσματος απομονώση την εχθρικήν τούτην αντίστασιν, εν αναμονή νέας δυνάμεως ήτις θ’ ανελάμβανε την επιχείρησιν. Ο εν λόγω Ανθ/γός εμπλακείς μετά των εχθρικών αντιστάσεων, ανέλαβε επίθεσιν εναντίον αυτών, παρά την συντριπτικήν υπεροχήν του εχθρού εις άνδρας και πυρά αυτομάτων όπλων. Κατά την συμπλοκήν ταύτην εφονεύθη ο Ανθ/στής Καραγεωργάκης Γεώργιος. Κατ’ αναφοράν του Ανθ/γού Κόνιαρη όστιν ανεγνώρισε τας εχθρικάς αντιστάσεις, ο εχθρός κατείχε τας οικίας αέ Χουτρουλού διά δυνάμεως 49 ανδρών, βέ Σραγογιάννη 15 ανδρών και 15 επί της οικίας Σαμπότση. Η αμυντική εχθρική διάταξις παρουσίαζε εξέχουσαν γωνίαν με παραβάν την οικίαν Κουτρουλού. Επί τόπου κατέφθασεν άπασα η εφεδρική δύναμις του Τάγματος μεθ’ ενός τεθωρακισμένου υπό τας δ/γάς του υποφαινομένου και μετά σφοδρόν αγώνα, ηναγκάσθη ο εχθρός να εγκαταλείψη τας οικίας ταύτας και να διαφύγει εκ τινος χαραδρώσεως κειμένης Ν.Δ. της πόλεως προς την πεδιάδα όπου συναντηθείς μετά του ημετέρου αποσπάσματος υπό τον λοχίαν Αλμύρα διεξήγαγε αγώνα εκ του συστάδην με αποτέλεσμα την απώλειαν 15 ανδρών του εχθρού και τον φόνον ενός λοχίου εκ των ημετέρων. Ο αγών της εξουδετερώσεως των ανωτέρω τριών εχθρικών αντιστάσεων υπήρξε επικός, συνελήφθησαν 12 αιχμάλωτοι και αριθμός τραυματιών όστις μεταφέρθη εις σταθμόν επιδέσεως, πολεμικόν δε υλικόν, 2 οπλ/βόλα και αριθμός φυσιγγίων και όπλων. Κατά την υπόλοιπον ημέραν εσημειώθησαν κινήσεις και επιθετικαί ενέργειαι του εχθρού επί των 3ου και 6ου λόχων αποκρουσθείσαι μετ’ απωλείας υπό τω ημετέρων. Ο εχθρός απελπισθείς ως προς την ανεπιτυχή έκβασιν των γενικών αυτού σκοπών, διά των τεταγμένων αυτού δυνάμεων περιωρίσθη εις μικράς αψιμαχίας μέχρι της αφίξεως του όγκου της ΥΙΙΙ Μεραρχίας προς ανάληψιν γενικωτέρας επιθέσεως.
ζέ Εκπομπαί Ραδιοφώνου και Διαταναί της Κυβερνήσεως.
Το Τάγμα ευρίσκετο εις μειονεκτικήν κατάστασιν επί κατοχής σε τοιούτον βαθμόν ώστε δεν επιτρέπετο εκ μέρους των Γερμανών η χρησιμοποίησις ραδιοφώνου, ουδέ η χρησιμοποίησις ουδ’ αυτού του τηλεφώνου, ώστε να ήρχετο εις άμεσον επαφήν με τας προισταμένας αυτού αρχάς και ειδικώτερον μετά των Πατρών εις τρόπον ώστε να είναι ενημερωμένον με τας απόψεις του Υπουργείου επί πολλών τακτικών, Διοικητικών και οικονομικών εισέτι ζητημάτων ευρίσκετο εν πλήρει απομονώσει.
Μετά την αναχώρησιν των Γερμανών το πρώτον του μέλημα υπήρξεν η ανάπτυξις ενός ραδιοφώνου ίνα κατατοπισθή με έσω και έξω κατάστασιν, ούτω και εγένετο. Η ανάπτυξις του ραδιοφώνου τούτου εγένετο την 10ην Σ/βρίου και αγρύπνως παρηκολούθει τόσον τας εξωτερικάς ειδήσεις όσον και τας εσωτερικάς. Παρηκολούθησε μετ’ ενδιαφέροντος τας κινήσεις της Ελληνικής Κυβερνήσεως τας γενομένας εν Στρατηγείω της Μέσης Ανατολής και τότε αντελήφθη ότι όλες οι ενέργειες εστρέφοντο εναντίον των Ταγμάτων άτινα είχον προσφέρει συμαντικάς υπηρεσίας εις τον τόπον. Αι εκπομπαί Καΐρου και Λονδίνου της 13ης Σ/βρίου 1944 παρείχον μίαν δ/γήν της Ελληνικής Κυβερνήσεως ήτις ήτο σαφής και κατηγορηματική. Διετάσσετο διά της δ/γής ταύτης η άνευ περιστροφών διάλυσις των Ταγμάτων.
Η δ/γή αύτη όσον λυπηρό και αν ήτο, διά τους Αξ/κούς και οπλίτας του Τάγματος δεδομένου ότι τούτο ευρίσκετο εν εμπλοκή μετά του εχθρού, ήτο όμως υποχρέωσις και πατριωτικόν καθήκον. Την 11ην νυκτερινήν ώραν εγένετο σύσκεψις εις τα Γραφεία του Τάγματος καθ’ ην παρευρέθησαν εκτός του υποφαινομένου μετά του Επιτελείου του σημαντικοί παράγοντες εκ της πόλεως Αγρινίου ο Αντ/γος κ. Κλάδος Π., ο Συν/χης Παπαγεωργίου Γεώργιος και εξητάσθη η Στρ/κή κατάστασις αφ’ ενός, αφ’ ετέρου η κατάστασις ήτις είχε δημιουργηθή εν τη πόλει Αγρινίου δι’ ην δέον να σημειωθή ότι το Τάγμα ησθάνετο πραγματικήν υποχρέωσιν όπως υπερασπίση ταύτην πάση θυσία δεδομένου ότι υπήρξε η εντύπωσις ότι θα εγένεντο σοβαραί εκδικήσεις εκ μέρους του ΕΛΑΣ εν τη πόλει ταύτη, ίσως δε εγένοντο και σφαγαί ευρείας εκτάσεως κυρίως των πολιτών.
Κατά την σύσκεψιν ταύτην εξητάσθη η άποψις της αμέσου συνθηκολογήσεως μετά των Εαμιτών ίνα ευρισκόμεθα εντός του πνεύματος της Κυβερνήσεως και απεφασίσθη η λύσις αύτη εφ’ όσον θα εδίδετο εκ μέρους του ΕΛΑΣ αι ανάλογαι εγγυήσεις αέ Αποφυγήν χειροδικιών, συλλήψεων πολιτών, βέ εμπρησμούς οικιών ή καταστροφής ιδιωτικών περιουσιών και γέ Σεβασμός των Αξ/κών ως και των οπλιτών του Τάγματος.
ηέ Τακτική κατάστασις του Τάγματος της 14ης Σ/βρίου 1944.
Εσημειώθησαν μικρότεραι επιθετικαί ενέργειαι του αντιπάλου καθ’ ην άπασαι απεκρούσθησαν μετ’ απωλειών. Ήρχισεν η εκτέλεσις της αποφασισθείσης λύσεως εν τη προηγουμένη νυκτί.
Εσχηματίσθη επιτροπή εκ σημαινόντων παραγόντων της πόλεως και αντιπροσώπων του Τάγματος υπό την ηγεσίαν του Αντ/γου κ. Κλάδου, ήτις μετέβη προς συνάντησιν των αρμοδίων του ΕΛΑΣ. Ούτω και εγένετο επιτευχθείσης της συναντήσεως την 10.30’ παρά το χωρίον Αβόρανη, απέχοντος περί των 4 χιλιομέτρων εκ του Αγρινίου και μετά πρόχειρον συνομιλίαν τη εμπνεύσει του Στρατηγού Κλάδου όστις εζήτησεν να ορισθούν αντιπρόσωποι του Ε.Λ.Α.Σ. και του Ε.Α.Μ. και μετά της λοιπής επιτροπής έλθωσι εις Αγρίνιον προς συζήτησιν γενικωτέραν και οριστικήν. Ούτω και εγένετο.
Η αποσταλείσα Επιτροπή αφίχθη μετά των κάτωθι αντιπροσώπων Ε.Α.Μ. - Ε.Λ.Α.Σ.
1έ Χατζής Αθανάσιος Αντιπρόσωπος της Π.Ε.Ε.Α.
2έ Λοχαγός Πεζικού Κολλίνος Θεόδωρος (Αμάρμπεηςέ Αντ/πος Γ. Στραηγείου.
3έ Λοχαγός Πεζικού Γρηγοριάδης (Βερμαίοςέ Δ/τής 42ου Συν/τος
4έ Καπνεργάτης Γεωργίου Γεώργιος Αντ/πος της Ε.Π. Στερ. Ελλάδος
5έ Πολιτ. Μηχ/κός Κοζαντζής Κωνστ. Εθνοσύμβουλος Τριχωνίδος.
Μετά την άφιξιν των αντιπροσώπων εν τη πόλει, διετάχθη παύσις πυρός μέχρι πέρατος των συζητήσεων, την 13 ώραν, της αυτής ημέρας η επιτροπή παρεκάθησεν διά την συζήτησιν, περατώσασα τας εργασίας της την 19ην ώραν της αυτής ημέρας, αφού συνέταξε τα κάτωθι πρωτόκολλα επιτευχθείσης ούτω της συμφωνίας ως διατυπούνται εις τα εν λόγω δύο πρωτόκολλα.
Βασικόν Πρωτόκολλον
Έν Αγρινίω σήμερον την 14ην του μηνός Σ/βρίου του έτους 1944 αφ’ ενός η πόλις του Αγρινίου εκπροσωπουμένη υπό του Δημάρχου αυτής Νικ. Καρμανίδη και της εξουσιοδοτημένης Λαϊκής Επιτροπής αποτελλομένης εκ των 1έ Στρατηγού Πέτρου Κλάδου, 2έ Αρχιμανδρίτου Αποστόλου Φαφούτη, 3έ Νικολάου Ξυνοπούλου, 4έ Γεωργίου Τσακανίκα, 5έ Νικολάου Πολυμερίδου Ειρηνοδίκου, 6έ Λάμπρου Παπαβασιλείου, 7έ Κων/νου Ρακοφύλλου Δικηγόρων 8έ Ιωάννου Παπαθανασίου Συν/χης Ιππικού ε.α. 9έ Ιωάννου Ροντήρη Καπνεμπόρου, 10έ Αριστείδου Παρθένη επιχειρηματίου 11έ Μιχαήλ Φαφούτη και Κων/νου Παπαϊωάννου εμπόρων, το Τάγμα Αγρινίου εκπροσωπούμενον υπό του Δ/τού αυτού Ταγ/χου Πεζικού Τολιοπούλου Γεωργίου και αι εις αυτό εντεταγμέναι ένοπλοι δυνάμεις των πολιτών Αγρινίου, ως και η Χωρ/κή εκπροσωπουμένη υπό του Δ/τού αυτής Ταγ/χου Τζωρτζάκη Γεωργίου και αφ’ ετέρου οι κ.κ. 1έ Χατζής Αθανάσιος εκπρόσωπος της Π.Ε.Ε.Α. 2έ Λοχαγός Καλλίνος Θεόδωρος (ΑμάρΜπεήςέ αντιπρόσωπος του Γεν. Στρατηγείου Ε.Λ.Α.Σ., 3έ Φοίβος Γρηγοριάδης (Βερμαίοςέ Διοικητής του 42 Συν/τος, 4έ Γεώργιος Γεωργίου Λοχαγός εκπρόσωπος της Εθνικής Πολιτοφυλακής Στερ. Ελλάδος και 5έ Κων/νος Καζαντζής Εθνοσύμβουλος Αγρινίου, συνεφώνησαν τα κάτωθι βάσει των διακηρύξεων της Εθνικής Κυβερνήσεως του Καΐρου.
1έ Η πόλις και αι ένοπλαι δυνάμεις Αγρινίου και το Τάγμα Ασφαλείας αυτού, πειθαρχούσαι απολύτως εις την προσηρτημένην περίληψιν του Διατάγματος της Κυβερνήσεως, καταθέτουν τα όπλα και συμφιλλιούνται αδελφικώς μετά του Εθνικού Στρατού του αγωνιζόμενου Έθνους Ε.Λ.Α.Σ.
2έ Οι ανωτέρω εκπρόσωποι της αγωνιζομένης Ελλάδος, υπόσχονται βάσει της ανωτέρω διακηρύξεως και επί τω λόγω της τιμής των ότι, άπαντες γενικώς και ανεξαιρέτως (και ειδικώς οι άνδρες του Τάγματος Ασφαλείας Αξ/κοί και οπλίται, εθελονταί και επιστρατευμένοι κάτοικοι Αγρινίου - Δοκιμίου και περιχώρων, όσον και οι του Σώματος Χωροφυλακής θα τύχωσιν πάσης ασφαλείας. Εκ τούτων και εξ όλου του λαού του Αγρινίου και Δοκιμίου ουδενός θα θιγή η ζωή, η τιμή, η ελευθερία και η περιουσία και ότι άπαντες θα είναι ελεύθεροι εις όλας τας εκδηλώσεις της Δημοσίας και ιδιωτικής ζωής των.
3έ Συγκροτείται από σήμερον προσωρινή 7μελής λαϊκή Επιτροπή ήτις ομού μετά του επικεφαλής των Τμημάτων τάξεως του Ε.Λ.Α.Σ. και της Εθνικής Πολιτοφυλακής θα μεριμνά διά την εφαρμογήν και τήρησιν των όρων του παρόντος και διά τα ζητήματα της Ασφαλείας και τάξεως της πόλεως μέχρις αναδείξεως της οριστικής Δημοτικής αρχής βάσει και κατά τας οδηγίας της Εθνικής Κυβερνήσεως.
Εφ’ ώ συνετάγη το παρόν και υπογράφεται ως έκεται:
Έπονται υπογραφαί
Πρωτόκολλον Β΄.
Λεπτομερειών βάσει του εγγραφέντος Βασικού Πρωτοκόλλου
Εν Αγρινίω σήμερον την 14ην του μηνός Σ/βρίου του έτους 1944 οι εν τω βασικώ πρωτοκόλλω αναφερόμενοι και εκπροσωπούντες την πόλιν Αγρινίου, το Τάγμα Ασφαλείας και την Χωρ/κήν οι εν τω βασικώ επίσης πρωτοκόλλω αναφερόμενοι εκπρόσωποι της Π.Ε.Ε.Α. και του Ε.Λ.Α.Σ. συνεφώνησαν όσον αφορά τας λεπτομερείας της εκτελέσεως του βασικού πρωτοκόλλου τα κάτωθι:
1έ Η προσωρινή Λαϊκή Επιτροπή διά την πόλιν του Αγρινίου ήτις θέλει μεριμνήση διά την σύστασιν τοιαύτης και διά το Δοκίμιον, υποδεικνύεται και θα επιδιωχθή εκατέρωθεν η έγκρισις των εν τη Λαϊκή συγκεντρώσει αέ Κων/νος Καζαντζής, βέ Νικόλαος Καρμανίδης γέ Νικόλαος Πολυμερίδης δέ Χρήστος Μπανιάς, εέ Ιωαν. Ροντήρης στέ Χριστόφορος Καπελάκης και ζέ Αθανάσιος Κακογιάννης, αύτη θ’ ασκή την εξουσίαν του Δημάρχου και του Δημοτικού Συμβουλίου των απόφασεών των λαμβανομένων κατά πλειοψηφίαν.
2έ Όλες οι Δημόσιες Αρχές θα διατηρηθώσι, οι δε Δημόσιοι υπάλληλοι ως και των τραπεζών θα παραμείνωσιν εις τας θέσεις των.
3έ Οι Αξ/κοί δύνανται και δικαιούνται να φέρωσι την στολήν των και την εξάρτησίν των και το πιστόλιον και το ξίφος των.
4έ Άπαντες οι άνδρες του Τάγματος Ασφαλείας και οι έφεδροι Αξ/κοί του απολύονται ευθύς αμέσως παραδίδοντες τον οπλισμόν των και τα στρατιωτικά των είδη, εφοδιαζόμενοι με σχετικόν φύλλον πορείας υπό του Ε.Λ.Α.Σ. Όσοι εκ τούτων κατάγονται εξ άλλων περιφερειών και δεν δύνανται λόγω συγκοινωνιακών δυσχερειών ν’ αναχωρήσωσιν αμέσως εξ Αγρινίου, θα στρατωνίζωνται εις τον Στρατώνα και θα συσσιτώσι ως και οι άνδρες του Ε.Λ.Α.Σ. Οι μόνιμοι αξ/κοί και ούτοι μέχρι της αναχωρήσεώς των εξ Αγρινίου θα συσσιτώσιν εις την Λέσχην Αξ/κών ως και οι Αξ/κοί του Ε.Λ.Α.Σ. απερχόμενοι δε θα εφοδιασθώσι διά φύλλου πορείας.
5έ Οι χωροφύλακες, αφού συγκεντρωθή ο οπλισμός των υπό της Εθνικής Πολιτοφυλακής, θα παραμείνουν εις τα τμήματά των σιτιζόμενοι υπό της Ε.Τ.Α. του Ε.Λ.Α.Σ. μέχρις ότου διευθετήση το ζήτημα τούτο η Εθνική Κυβέρνησις, τούτο ισχύει και διά κ.κ. Αξιωματικούς της Χωρ/κής.
Εφ’ ω συνετάγη το παρόν και υπογράφεται ως έπειται.
Έπονται υπογραφαί.
Η υπογραφείσα συμφωνία όσον και οδυνηρά διά τους Αξ/κούς και οπλίτας του Τάγματος και αν ήτο, ήτο πράξις πατριωτική διότι το τάγμα συνεμορφούτο επακριβώς προς τας δ/γάς της Ελληνικής Κυβερνήσεως και του Στρατηγείου της Μέσης Ανατολής. Οι Ελασίται Αξ/κοί και Πολιτικοί αντιπρόσωποι, εκτός ότι έδωσαν ως εγγύησιν τον λόγον της τιμής των εγγράφως εν τω πρωτοκόλλω, διεκήρυξαν και δημοσίως τα εις τα συνταχθέντα πρωτόκολλα αναφερόμενα και αφορώντα τους Αξ/κούς και οπλίτας του Τάγματος και τους κατοίκους Αγρινίου. Έν τούτοις, παρ’ όλα αυτά, επιστεύετο παρ’ ομάδος Αξ/κών και οπλιτών, ότι οι ανωτέρω δεν θα ετήρουν τα συμφωνηθέντα και ότι εις πρώτην ευκαιρίαν θα συνελάμβανον και θα εφυλάκιζον τους Αξ/κούς και τους οπλίτας του Τάγματος.
15 Σεπτεμβρίου 1944.
Καθ’ όλην την ημέραν τόσον οι Αξ/κοί όσον και οι οπλίται ησχολούντο εις την παράδοσιν του οπλισμού και υλικού, εν τω μεταξύ ήρχισεν και η απόλυσις των εφέδρων εκ των καταγομένων εκ του Αγρινίου, επί πλέον το Ε.Λ.Α.Σ. ήρχισε να τροφοδοτή εκ των τροφίμων του Τάγματος τους οπλίτας και Αξ/κούς του.
Από 16ης με 29ην Σ/βρίου 1944 παραμείναμεν εις οικίας μας εν Αγρινίω, εν αναμονή της παρά του Ε.Λ.Α.Σ. αποφάσεως περί του τι ήθελον αποφασίση περί ημών (Αξ/κών - οπλιτώνέ.
30 Σεπτεμβρίου 1944.
Κατόπιν εγγράφου της Ε.Π. Αγρινίου - Τριχωνίδος προς τον υποφαινόμενον δι’ ου παρεκάλει όπως άπαντες οι Αξ/κοί ευρίσκονται την 14ην ώραν της αυτής ημέρας εις τα Γραφεία της Ε.Π. προς ανακοίνωσιν Δ/γής της Κυβερνήσεως, εν τω μεταξύ υπό των δυνάμεων του Ε.Λ.Α.Σ. είχον ληφθή άπαντα τα ενδεικνυόμενα μέτρα εις τρόπον ώστε άπασαι αι έξοδοι της πόλεως να έχουσι φρουρηθή εις δε τας αποθήκας του Παπαπέτρου είχεν εγκατασταθή ειδικόν παρατηρητήριον.
Όντως την ορισθείσαν ώραν συνεκεντρώθησαν άπαντες οι Αξ/κοί με επί κεφαλής τον υποφαινόμενον και παρουσιάσθημεν εις την Ε.Π. Εν τω μεταξύ ήρχισαν οι συλλήψεις υπό των Τμημάτων της Ε. Πολιτοφυλακής απάντων των ανδρών του Τάγματος επιστρατευμένων και εθελοντών, ως επίσης των επιστρατευθέντων Αξ/κών κατοίκων Αγρινίου μεταξύ των οποίων συνελήφθησαν ο Αντ/γος κ. Κλάδος Πέτρος, ο Συν/ρχης εν ενεργεία Παπαγεωργίου Γ., ο Ταγ/χης Δερατάς Αθανάσιος και άλλοι μεταξύ των οποίων επιφανείς προσωπικότητες του Αγρινίου. Περί την 20ην ώραν της ιδίας ημέρας επερατώθησαν αι συλλήψεις αίτινες ανήλθον εις 1.000.
Την αυτήν ώραν ο Δ/τής της Υποδ/σεως Τριχωνίας ελασίτης Υπολ/γός Βύσσιος Δημήτριος ακούων εις το ψευδώνυμον Μανιάκης, βοηθούμενος παρά του ελασίτου Ανθ/γού υποδ/τού της Υποδ/σεως Τσώνη Θεοδώρου συνεκέντρωσεν άπαντας τους συλληφθέντος αξ/κούς, αφού προηγουμένως αφήρησεν εκ των Αξ/κών τα πιστόλια, τα φυσίγγια τας στολάς και πάν δημόσιον είδος ή ιδιωτικόν είχον μεθ’ ευατών και ανεκοίνωσεν ότι κατόπιν δ/γής του Αρχιστρατήγου Συμμαχικής Δυνάμεως Μέσης Ανατολής προέβη εις την σύλληψιν των Αξ/κών προκειμένου ούτοι να εγκλεισθώσιν εις στρατόπεδα. εις τούτο διεμαρτυρήθημεν πάντες οι Αξ/κοί διά των φυσικών προϊσταμένων των ότι είμεθα εντός των οδηγιών της Κυβερνήσεως Καΐρου και ότι ο Ε.Λ.Α.Σ. υπογράψας μεθ’ ημών συνθηκολόγησιν δεν ηδύνατο να προβή εις ουδεμίαν σύλληψιν αξ/κού και οπλίτου εκτός εάν ούτος κατήργει την υπογραφείσαν συμφωνίαν. Ανταπήντησε ο ανωτέρω υποδ/τής ότι εκτελεί δ/γάς προϊσταμένης αυτού Αρχής.
Οι συλληφθέντες κατά μικράς ομάδας μεταφέρθησαν εις τας φυλακάς Αγ. Τριάδος υπό αυστηράν φρούρησιν. Το γεγονός τούτο της ημέρας εδημιούργησε τοιαύτην εντύπωσιν εν τη πόλει Αγρινίου, ώστε ουδεμία οικογένεια να ευρίσκεται ήρεμος και ειρηνική. Ταυτοχρόνως οι αντάρται του Ε.Λ.Α.Σ. και οι πολίται της Πολιτοφυλακής επεδίδοντο εις συστηματικήν λεηλασίαν των οικιών εις ας διέμενον αξιωματικοί και οπλίται ξένων περιφερειών. Έν ενί λόγω το Αγρίνιον εβυθίσθη εις πένθος και εις αλαλαγμόν, μόνον αι οικογένειαι των Εαμιτών πανηγύριζον εις βάρος του λοιπού εθνικιστικού κόσμου. Η συμπεριφορά των ανθρώπων τούτων υπήρξε στυγνή διά τους κρατουμένους και διά τους λοιπούς ελευθέρους πολίτας του Αγρινίου. Οι κρατούμενοι ωδηγήθησαν εις μίαν φυλακήν κατέργων, άνευ παραθύρων και υαλοπινάκων, υπαρχόντων μόνον των κιγκλιδωμάτων. Ελάχιστοι εκ των Αξ/κών ηδυνήθησαν να προμηθευθούν κλινοσκεπάσματα και λοιπά είδη κλινοστρωμνής οι περισσότεροι όμως διενυκτέρευσαν άνευ κλινοσκεπασμάτων.
1η Οκτωβρίου 1944.
Κατόπιν διαμαρτυριών απάντων των Αξ/κών, ότι οι φυλακαί της Αγίας Τριάδος δεν ήτο χώρος περιορισμού κατάλληλος αφ’ ενός λόγω της κακίστης καταστάσεως του οικήματος, αφ’ ετέρου δε λόγω της σμικρότητος τούτου όπου πλήθος ανθρώπων ευρίσκετο ο είς επί του άλλου μή δυνάμενοι όχι μόνον να κοιμηθούν άλλα και μετά μεγίστης δυσκολίας να κινούνται δεδομένου ότι μόνον οι συλληφθέντες Αξ/κοί και λοιποί πρόκριτοι της πόλεως υπερέβαινον τους 250 απεφασίσθη η μεταφορά των κρατουμένων εις τας εντός της πόλεως αχρήστους καπναποθήκας Παναγοπούλου, εις ας και μεταφέρθησαν και λοιποί κρατούμενοι ευρισκόμενοι εις τα Τμήματα της Ε.Π. θεωρηθέντες ως επικίνδυνοι.
Η τραγική πομπή των κρατουμένων εξέρχεται των φυλακών της Αγίας Τριάδος παρουσιάζουσα οικτρότατον θέαμα. Κατηφείς και συντετριμένοι άπαντες έχοντες ανά χείρας τα διάφορα μικρά πράγματα άτινα εχρησιμοποίουν διά τας ανάγκας των εξέρχονται και υπό τας ύβρεις και τας ωθήσεις των ελασιτών αφ’ ενός και αφ’ ετέρου υπό τους γιουχαϊσμούς των υπ’ αυτών συγκεντρωθέντων αλητών της πόλεως, προχωρούν προς τας Καπναποθήκας αι οποίαι έμελλον να χρησιμεύσωσιν ως κτίριον πολυμήνου βασανισμού των.
Από της 1ης Οκτωβρίου 1944 μέχρι της 10ης Μαρτίου 1945 όλη η ανωτέρω δύναμις Αξ/κών και οπλιτών του Τάγματος ως και πλείστοι πρόκριτοι της πόλεως Αγρινίου παρέμεινε εις τας Καπναποθήκας Παναγοπούλου αίτινες εχρησιμοποιήθησαν ως φυλακαί ημών υπό του Ε.Λ.Α.Σ. Κατά την έκκρηξιν του Δεκεμβριανού κινήματος του 1944 περί τους 300 Αξ/κοί και οπλίται του Τάγματος ως και διάφοροι πρόκριτοι του Αγρινίου μεταφέρθημεν δέσμιοι εις Πλάτανον - Ναυπακτίας όπου παρεμείναμεν έγκλειστοι επί μήνα περίπου, οπότε και επανεμετεφέρθημεν εις φυλακάς Αγρινίου.
Κατά το άνω διαρρεύσαν χρονικόν διάστημα άπαντες οι ευρισκόμενοι εντός των φυλακών υπέστησαν μαρτύρια, άτινα ανθρωπίνη διανοία δεν δύναται να συλλάβη και ούτω να κατορθώση να περιγράψη ταύτα.
Περί τας αρχάς Μαρτίου 1945 αφίχθησαν δυνάμεις Εθνοφυλακής υπό τον τότε Ταγ/χην Καρμήν Ιωάννην αίτινες κατόπιν εντολής της τότε Κυβερνήσεως μας μετέφερον υπό συνοδείαν από Αγρινίου εις Πάτρας. Εκεί εκρατήθημεν επί αρκετάς ημέρας υπό περιορισμόν εν αναμονή νεωτέρων διαταγών της Κυβερνήσεως.
Η Κυβέρνησις διέταξε την προσωρινήν απόλυσιν, άμα και την εναντίον εκάστου απαγγελίαν κατηγορίας ως δοσιλόγων.
Επικολούθησε διεξαγωγή ανακρίσεων, βάσει των καταγγελιών εκ μέρους των ελασιτών, οπότε και αφέθημεν ελεύθεροι περί τας αρχάς Απριλίου του 1945.
Επίλογος:
Ποία η διαμορφωθείσα κατάστασις μετά την διάλυσιν του Τάγματος.
Η διαμορφωθείσα κατάστασις εν τη πόλει Αγρινίου μετά την διάλυσιν του Τάγματος, υπήρξε διά τους κατοίκους οικτρά και αβεβαία διά την επαύριον και τούτο, διότι κατελύθη αμέσως κάθε έννοια εννόμου τάξεως και φιλειρηνική διαβίωσις αυτών, ιδίως του εθνικόφρονος στοιχείου εν αντιθέσει με τους προσκειμένους στο Ε.Α.Μ. - Ε.Λ.Α.Σ. οίτινες διά της αναρχίας επανηγύριζον την επικράτησίν των.
Ο Συντάξας
(Τ.Υέ
ΓΕΩΡΓ. ΤΟΛΙΟΠΟΥΛΟΣ
ΣΥΝΤ/ΡΧΗΣ ΠΕΖΙΚΟΥ
 |
| Αντάρτες του2/39Συντάγματος ΕΛΑΣ στην Αμφιλοχία |
Ο ΕΛΑΣ στην Αιτωλοακαρνανία
Η αντίσταση κατά των Γερμανών και Ιταλών κατακτητών στην περιοχή εκδηλώθηκε από τις πρώτες ημέρες του 1941 με ενέργειες όπως κλοπή οπλισμού, αποκρύψεις ραδιοφώνων, διανομή προκηρύξεων και αντιστασιακού Τύπου, γράψιμο στους τοίχους κ.λπ.
Η Εθνική Αντίσταση στο Αγρίνιο δεν πτοήθηκε ούτε μειώθηκε από τις βιαιοπραγίες των κατακτητών και των τοπικών ταγματασφαλιτών, ούτε από τις μαζικές εκτελέσεις και τους απαγχονισμούς. Σχεδόν καθημερινά και με τρόπο μυστικό, έβγαιναν από το Αγρίνιο πατριώτες και κατατάσσονταν στο μόνιμο ή τον εφεδρικό ΕΛΑΣ.
Η συμμετοχή Αγρινιωτών στην Εθνική Αντίσταση, μαζί με κατοίκους τού «εν επαφή» προσφυγικού συνοικισμού Αγίου Κωνσταντίνου ήταν μαζική. Υπολογίζονται σε 5.000 οι πατριώτες του ενεργού πληθυσμού που είχαν κάποια μεγαλύτερη ή μικρότερη συμμετοχή στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα. ενώ οι αντάρτες του μόνιμου και του εφεδρικού ΕΛΑΣ με τόπο καταγωγής το Αγρίνιο και την περιοχή του ξεπερνούσαν, προς το τέλος της Κατοχής, τους 2.000.
Ο ΕΛΑΣ έδωσε σκληρές μάχες με τον κατακτητή, όπως στη Γουρίτσα (Μυρτιά) στις 10 Ιουλίου 1943,στο σταθμό του Αιτωλικού στις 26 Ιουνίου 1944 και στην Αμφιλοχία στις 12 Ιουλίου 1944.
Μάχη της Γουρίτσας (Μυρτιάς)
Στις 7 Ιουλίου 1943 έφθασε σήμα από την οργάνωση του ΕΑΜ Αγρινίου στο Γενικό αρχηγείο ΕΛΑΣ Δυτικής Στερεάς, που είχε την έδρα του στον Άγιο Βλάση:
«Πληροφορία εξακριβωμένη: εντός των ημερών τμήμα του κατοχικού στρατού θα μεταβεί στο Θέρμο για εγκατάσταση στρατιωτικής βάσεως. Παρακαλούμε να καταβληθεί κάθε προσπάθεια για ματαίωσή της».
Η «διαρροή» προέρχονταν από τη διερμηνέα των Γερμανών στο Αγρίνιο, Μαρία Δημάδη.
Έπρεπε πάση θυσία, τα σχέδια των κατακτητών να αποτραπούν, γιατί εγκατάσταση των Γερμανών στο Θέρμο σήμαινε την αποκοπή του αντάρτικου τμήματος από τις βάσεις ανεφοδιασμού, που κατά κύριο λόγο ήταν τα πλούσια καμποχώρια του Αγρινίου, διχοτόμηση της ορεινής Τριχωνίδας. Το Θέρμο θα είναι μια σφήνα στην καρδιά της ανταρτοκρατούμενης περιοχής. Και αποκοπή από τη Μακρυνεία και τη Ναύπακτο.
Ο χρόνος πίεζε πολύ. Έτσι το 2/39 Σύνταγμα του ΕΛΑΣ, φεύγει από την έδρα του και έρχεται στη Γουρίτσα (Μυρτιά). Καταυλίζεται στο γνωστό μοναστήρι της Μυρτιάς κι αμέσως αρχίζει η προετοιμασία, η οποία περιλάμβανε την αναγνώριση του χώρου και επιλογή του σημείου της ενέδρας. Τελικά επιλέχτηκαν οι στροφές πριν το χωριό της Μυρτιάς. Την οργάνωση του εδάφους με προπετάσματα από πέτρες, προκαλύμματα από κλαδιά και μικρά χαρακώματα και τον ορισμό των θέσεων. Λέγεται ότι πρόλαβαν να κάνουν και ένα συναγερμό – άσκηση με πλήρη επιτυχία. Όλα συνέβαιναν κάτω από την επίβλεψη του έμπειρου πολεμιστή καπετάν-Επαμεινώνδα (Βασίλης Σκιαδάς από τον Άγιο Βλάση. Είχε υπηρετήσει σαν υπίλαρχος στο Άλβανικό μέτωπο).
Στο τηλέφωνο του Μοναστηριού της Μυρτιάς οι αντάρτες στις 10 Ιουλίου το πρωί ειδοποιήθηκαν τηλεφωνικά, ότι ξεκινάει από το Αγρίνιο η φάλαγγα από 14 γερμανικά αυτοκίνητα και τρεις μοτοσυκλέτες με 120 Γερμανούς.
Κατά τις 6 με 7 η ώρα το πρωί οι Γερμανοί έφθασαν στις στροφές αυτές και σταμάτησαν. Παρατήρησαν το έδαφος και έστειλαν ένα μοτοσικλετιστή ανιχνευτή μπροστά να ερευνήσει το μέρος. Αυτός πέρασε σε όλες τις στροφές και όταν έφτασε στην Τούμπα του χωριού Μυρτιά, τους ειδοποίησε να έλθουν και αυτοί που σταμάτησαν και ότι δεν υπάρχει κανένα εμπόδιο ή φόβος. Έτσι η φάλαγγα των Γερμανών μπήκε στον κλοιό της ενέδρας. Όταν το τελευταίο αυτοκίνητο της φάλαγγας το οποίο είχε φαρμακευτικό υλικό μπήκε στον κλοιό, ο Επαμεινώνδας διατάσσει τον σαλπιγκτή του Φ. Πολιτόπουλο να δώσει το σύνθημα της επίθεσης. Οι χειροβομβιστές ρίχνουν τις χειροβομβίδες, ιδίως Μιλς, στα αυτοκίνητα που σταμάτησαν μπροστά τους και με τα όπλα που χτυπούσαν τους Γερμανούς, οι οποίοι προσπαθούσαν να κατέβουν. Τα οπλοπολυβόλα με τα καλά πυρά διασταυρώσεως κυριολεκτικά τους θέρισαν. Το αυτοκίνητο με τον ασύρματό του και με το Διοικητή του Λοχαγό Μπέτλερ που έκανε χρέη Ταγματάρχη, στη μεγάλη στροφή έγινε σκόνη και χάθηκε η επαφή των Γερμανών με το Αγρίνιο και έτσι δεν στάλθηκε γερμανική ενίσχυσή του από το Αγρίνιο.
Από τη μεριά των Γερμανών σκοτώθηκαν 117 άνδρες από τους 120. Δυο πιάστηκαν αιχμάλωτοι κι ένας τόσκασε. Κατάφερε να φθάσει στο Αγρίνιο και να ειδοποιήσει την διοίκησή του. Τα αντίποινα δεν ήταν ίδια με τα κατοπινά των Γερμανών σε άλλα μέρη. Το ειδοποιημένο πυροβολικό των Γερμανών έφτασε στο σημείο και το σφυροκοπά. Στο μεταξύ όμως οι αντάρτες έχουν απομακρυνθεί. Την άλλη μέρα αεροπλάνα βομβάρδισαν το χωριό. Οι απώλειες πολύ μικρές: μια γωνιά ενός σπιτιού και ένα μουλάρι! Όσον αφορά όμως τα γερμανικά οχήματα, δυστυχώς ένας μόνο αντάρτης, ο Γιώργος Παπατρέχας - Ερμής από το Ξηρόμερο ήξερε να οδηγεί. Έτσι τα 13 από τα 14 αυτοκίνητα του εχθρού τα έκαψαν επιτόπου.
Στη μάχη αυτή χάθηκαν 5 παλληκάρια κι οι τραυματίες ήταν ελάχιστοι. Οι νεκροί ήταν ο Χαράλαμπος Χαμαμτζής (Παυσανίας) απ’ το Αγρίνιο, ο Δημήτριος Υφαντής εφεδροελασίτης από το Θέρμο, ο Σωκράτης Παπουτσής από το Αγγελόκαστρο, ο Κώστας Παπαδονάσιος ή Νασαρης από τη Αμβρακία και ο Σπύρος Γαρδέλης εφεδροελασίτης από το Θέρμο
Οι τραυματίες ήταν λίγοι, μεταξύ των οποίων ένας από την Αμβρακία που πέθανε (δυστυχώς, δεν είναι γνωστό το όνομά του). Πηγές αναφέρουν κι έναν πολίτη περαστικό τον Γιάννη Φλωρόπουλο.
Η μάχη της Γουρίτσας υπήρξε η πρώτη σύγκρουση του ΕΛΑΣ με τους Γερμανούς. Εκτός των άλλων κατέρριψε το μύθο του αήττητου του γερμανικού στρατού. Θεωρήθηκε δε από τους Γερμανούς πολεμική σύγκρουση. Ματαιώθηκε οριστικά η εγκατάσταση των Γερμανών στο Θέρμο. Όσες φορές ανέβηκαν στο Θέρμο, το έκαναν πλέον με ισχυρές δυνάμεις. Το πολεμικό και ιατροφαρμακευτικό υλικό ήταν τεράστιο.
O διοικητής των Συμμαχικών Δυνάμεων Μέσης Ανατολής Ουίλσον εξέφρασε στο Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ την ευαρέσκειά του για την πλήρη επιτυχία της μάχης, η οποία μεταδόθηκε από το ραδιοφωνικό σταθμό Καΐρου στις 20-7-1943 και της Μόσχας. Πάντως στα βιβλία των Έντι Μάγιερς και Κρις Γουντχάους δεν αναφέρουν το παραμικρό.
Το 1944, οι Γερμανικές δυνάμεις στην Ελλάδα ετοιμάζονται για μαζική υποχώρηση. Πολλά χτυπήματα διενεργούνται σε όλη την επικράτεια σε συρμούς, σταθμούς και δίκτυα. Ένα από αυτά είναι και το χτύπημα στο Αιτωλικό στις 22 Ιουνίου.
Την 1η Ιουνίου το 2/36 Σύνταγμα του εφεδρικού ΕΛΑΣ Μεσολογγίου λαμβάνει την εντολή να προκαλέσει δολιοφθορές στο σιδηροδρομικό δίκτυο της περιοχής του Αιτωλικού. Η επιχείρηση διήρκησε μόλις 14 λεπτά. Οι Γερμανοί έκαναν καιρό να αποκαταστήσουν την βλάβη του δικτύου και επειδή πίστεψαν ότι οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ ήταν τεράστιες απέφυγαν και τα αντίποινα. Απώλειες Γερμανών:30 Γερμανοί οπλίτες,1 Γερμανός αξιωματικός, 3 Γερμανοί αιχμάλωτοι. Λάφυρα: 20 μάουζερ αυτόματα,6 αυτόματατόμσον, ένα μυδράλιο με πολλά πυρομαχικά,6 πιστόλια παραμπέλ, μια βαλίτσα με χειρουργικά εργαλεία και φαρμακευτικό υλικό.
Ο καπετάνιος του 2/36 Εφεδρικού Τάγματος ΕΛΑΣ, Νίκος Κούστας, αφηγείται:
'' Στις αρχές Μαΐου του 1944 εκδόθηκε διαταγή του γενικού στρατηγείου του ΕΛΑΣ προς όλα τα τμήματα να εντείνουν τις προσπάθειές τους και με σαμποτάζ και δολιοφθορές να καταστρέψουν όπου μπορούν τις συγκοινωνίες των Γερμανο Ιταλών κατακτητών. Η διαταγή αυτή απέβλεπε στην παραπλάνηση του εχθρού ως προς το σημείο απόβασης των συμμάχων, αλλά και στην συγκέντρωση της συγκομιδής απ’ τους αγρότες της πρώϊμης σοδειάς του σταριού .
Το 2/36 εφεδρικό τάγμα του ΕΛΑΣ με έδρα την Σιβίστα για να εκτελέσει την παραπάνω διαταγή στο χώρο ευθύνης του που περιλάμβανε ανατολικά από το Κρυονέρι, Γαλατά, Περιθώρι, όλη η νότια πλευρά του Αρακύνθου μέχρι του κόμβου Συκιάς και Αχελώου δυτικά, έπραξε μια σειρά από πολεμικές επιχειρήσεις:
1. Ανατίναξε την Γαλαρία της Κλόκοβας και σταμάτησε έτσι την οδική επικοινωνία Μεσολογγίου / Ναυπάκτου.
2. Εξουδετέρωσε τον Παπά Σπυρίδωνα Καραβία από το Δοκίμι Αγρινίου ο οποίος με ομάδα ταγματασφαλιτών είχε κατατρομοκρατήσει τους αγρότες την περιοχή Αγρινίου, Συκιάς.
3. Ανατίναξε την γέφυρα στο στον οδικό άξονα Μεσολογγίου Αγρινίου στο τέρμα της Κλεισούρας (Φραγκουλέϊκα) και με άλλες ενέργειες σταμάτησε το πέρασμα των Γερμανών κατακτητών από την Κλεισούρα.
4. Ομάδα ανταρτών με τον αντάρτη Γιάνη Σαπλαούρα επικεφαλής και τον δικηγόρο Σταύρο Κούσουλα ανατίναξε την επιβατική αμαξοστοιχία στη θέση Τραγάνα χρησιμοποιώντας μια νάρκη Τέλερμαν μεγάλης εκρηκτικής ισχύος με αποτέλεσμα λόγω κατηφόρας η αμαξοστοιχία να βρεθεί 100 μέτρα μέσα σε φαράγγι και να ανασυρθεί μετά την απελευθέρωση.
5. Ολιγομελές τμήμα του 2/36 εφεδρικού ΕΛΑΣ εξουδετέρωσε την Γερμανική φρουρά του τραίνου στο σταθμό του Γαλατά και έριξε την αμαξοστοιχία στον προβλήτα του Κρυονερίου ενέργεια που ανήκει στον αγωνιστή μηχανοδηγό Νίκο Αντώνογλου.
Επιπλέον τουλάχιστον 10 περίπου περιπτώσεις σαμποτάζ με εκρηκτικά έγιναν από Κεφαλόβρυσο Αιτωλικού μέχρι την Σταμνά με περιορισμένα αποτελέσματα καθυστερώντας τους Γερμανούς στην οδική και σιδηροδρομική επικοινωνία καθώς και στην μεταφορά στρατιωτικού υλικού και στρατευμάτων.
Οι Γερμανοί έχοντας απόλυτη ανάγκη αυτή την επικοινωνία, ειδικά τον άξονα Μεσολογγίου.. Αγρινίου ως μοναδική αρτηρία από Δυτ. Ελλάδα σε Ήπειρο και Δυτ. Μακεδονία για την Κεντρική Ευρώπη έλαβαν πρόσθετα μέτρα ασφάλειας. Συγκεκριμένα:
1. Εγκατέστησαν στα Σταμνά τμήμα Γερμανοτσολιάδων και ομάδα Γερμανών με επικεφαλής αξιωματικό με όλα τα μέσα τηλεπικοινωνιών και μετακίνησης.
Ενίσχυσαν την φρουρά του τραίνου με 24 άνδρες με επικεφαλής αξιωματικό με ασύρματο τηλέφωνο.
Εγκατέστησαν περιστρεφόμενο μυδράλιο στο τελευταίο ανοιχτό βαγόνι.
Το χειρότερο όμως ήταν ότι σαν πρώτο βαγόνι έβαλαν κλούβα γεμάτη Έλληνες πατριώτες απ’ τις φυλακές Μεσολογγίου ή Αγρινίου ανάλογα με την φορά της αμαξοστοιχίας, και στο κέντρο της κλούβας νάρκη έτοιμη για ανατίναξη. Η τοποθέτηση της κλούβας σαν ασπίδα για να αποφύγουν τις επιθέσεις μας ανάγκασε να σταματήσουμε αρχικά κάθε ιδέα για σαμποτάζ.
Στο 36ο σύνταγμα του ΕΛΑΣ και σε δυο μέρες ο συνταγματάρχης ΕΛΑΣίτης διοικητής Ζούλας μας κοινοποίησε διαταγή σύμφωνα με την οποία θα ‘πρεπε να μελετηθεί και οργανωθεί σαμποτάζ στο σταθμό του Αιτωλικού με σκοπό την εξόντωση της Γερμανικής φρουράς την απελευθέρωση των κρατουμένων και την ολική καταστροφή του τραίνου. Η ημερομηνία της επιχείρησης δεν μπορούσε να προσδιοριστεί γιατί αναμένονταν δύο Άγγλοι αξιωματικοί ειδικοί στα εκρηκτικά με τα απαραίτητα μηχανήματα.
Η διοίκηση του τάγματος με την παρουσία μου έκαμε την νυχτερινή αναγνώριση και συσχέτισε τις πληροφορίες για τις δυνάμεις του εχθρού, την περιοχή την σύνθεση της αμαξοστοιχίας, την μορφολογία του εδάφους πεδινή, το χρόνο επαφής με άλλες δυνάμεις Γερμανών από Μεσολόγγι, το εκτεθειμένο δρομολόγιο σύμπτυξης ανηφορικό και εκτεθειμένο στα πυρά των Γερμανών και κατέληξε στο συμπέρασμα ότι επρόκειτο για μια δύσκολη αποστολή στον συντονισμό, αλλά και το σχέδιο της επιχείρησης θα έπρεπε να τηρηθεί με μαθηματική ακρίβεια και όσο αφορά τις ενέργειες αλλά και το χρόνο δράσης.
1.Έπρεπε να τηρηθεί απόλυτη μυστικότητα για την επιχείρηση.
2. Έπρεπε να τοποθετηθεί πλαγιοφυλακή στο Μεσολόγγι όπου έδρευαν μεγάλες δυνάμεις Γερμανών, μια εχθρική πυροβολαρχία στη θέση Ταμπουράκι της Αγριλιάς μεγάλου βεληνεκούς, μια επάκτια πυροβολαρχία στο Λιμάνι Μεσολογγίου, καθώς και δύο λόχοι πεζικού στο στρατώνα με όρχο θωρακισμένων αυτοκινήτων, επίσης τμήμα Γκεστάπο και 40 περίπου χωροφύλακες όλοι τέλεια εκπαιδευμένοι και εξοπλισμένοι «εν αγαστή σύμπνοια».
3. Έπρεπε να ανατιναχθεί το δυτικό βάθρο της σιδηροδρομικής γέφυρας στη θέση «Φοινικιά», αλλά και να καταστραφεί με εκρηκτικά η οδική πρόσβαση (γέφυρα δρόμου) από Μεσολόγγι αμέσως μετά την έκρηξη του στο σταθμό του Αιτωλικού. Στόχος να μην φτάσει η δεύτερη εμπορική αμαξοστοιχία στο σταθμό που ξεκινούσε 30΄ μετά την πρώτη.
4. Ακουστικά φυλάκια με μαχητές υποστήριξης (καθυστέρησης δυνάμεων που θα προσέτρεχαν για βοήθεια) ανατολικά και δυτικά του σταθμού και για να μας ειδοποιήσουν σε περίπτωση εμπλοκής πλαγιοφυλάκων.
5. Έπρεπε να εξοντώσουμε όλη την Γερμανική φρουρά του τραίνου σε ελάχιστο χρόνο, να γίνει λαφυραγώγηση του τραίνου από όπλα και πυρομαχικά και αυτό όχι σε περισσότερο από 15΄ της ώρας.
Στις 21 Ιουνίου 1944 , παραμονή της επιχείρησης, με κρυπτογραφικό τηλεγράφημα με ειδοποίησαν ότι θα έφθαναν Εγγλέζοι σαμποτέρ με τα απαραίτητα εκρηκτικά. Οργανώσαμε τέσσερις διμοιρίες και σε λαϊκή συνέλευση των μαχητών του τάγματος που έγινε έξω από το χωριό Σιβίστα έγινε ανάλυση του σχεδίου επιχείρησης, που είχε εγκριθεί και από τον μόνιμο υπολοχαγό του 36ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ Αλέκο Ραχούτη (Αίας) που έδρευε στην Ανάληψη Τριχωνίδας.
Έφτασαν την παραμονή το απόγευμα οι Άγγλοι αξιωματικοί Τόμσον και Έβερτ, με την συνοδεία του Καπετάν Λευτέρη, μόνιμου ανθυπολοχαγό της σχολής του βουνού ειδικό στις ανατινάξεις.
Με μια ομάδα ανταρτών (4η διμοιρία με ένα μυδράλιο και τριάντα επιθετικές χειροβομβίδες) κατηφορήσαμε το σούρουπο προς το Κεφαλόβρυσο του Αιτωλικού με διμοιρίτη τον αείμνηστο αγωνιστή Ζαφείρη Τρικαλινό από το Αιτωλικό, ενώ μια ομάδα ανταρτών ναρκοθέτησε την νύχτα το δρόμο προς Σταμνά.
Η 2η διμοιρία με τους Μανόλη Λεμονή και Μιχάλη Γιαννάτο κύκλωσαν το σταθμό του Αιτωλικού σε ακτίνα 500 μέτρα περίπου. Έπιασαν όλους του διαβάτες και τους κατοίκους της περιοχής ανεξαρτήτως φύλου και ηλικίας, καθώς και όσους πήγαιναν στα χωράφια τους και με την συνοδεία δύο νέων ανταρτόπαιδων τους οδήγησαν στο βουνό για την ασφάλεια των ιδίων αλλά και της επιχείρησης.
Με τους Άγγλους, τον Καπετάν Λευτέρη τον σταθμάρχη Μανώλη Σαββόπουλο και τον Κλειδούχο Βασίλη Αρτίκο που η συμβολή τους ήταν καθοριστική για την επιχείρηση ελέγξαμε την γραμμή του τραίνου μέχρι το νεκροταφείο του Αιτωλικού και τις τραβέρσες σε όλη την διαδρομή. Ζήτησα απ’ τους Εγγλέζους να τοποθετήσουν τα εκρηκτικά στην κάτω σιδηροτροχιά ώστε το τραίνο να εκτροχιαστεί προς το βουνό.Αυτό θα μας βοηθούσε να τοποθετήσουμε τις αντάρτικες ομάδες εφόδου.Οι Εγγλέζοι το υποσχέθηκαν, με βεβαίωσαν επίσης ότι το τραίνο θα διαλυθεί και θα πέσει προς τα επάνω.
Έτσι μια ομάδα ανταρτών με επικεφαλής τον Ζώη Καραμανόπουλο και ειδικό στα εκρηκτικά μόνιμο αντάρτη, υπονόμευσε το δυτικό βάθρο της σιδηροδρομικής γραμμής στην γέφυρα Φοινικιάς, καθώς και την οδική γέφυρα προς Αιτωλικό.Ταυτόχρονα γίνεται εκσκαφή στο χώρο ακριβώς της στάθμευσης της αμαξοστοιχίας που μας υπέδειξε με απόλυτη ακρίβεια ο σταθμάρχης Σαββόπουλος και ο κλειδούχος Β. Αρτίκος έτσι ώστε κάτω από κάθε βαγόνι να υπάρχει δέσμη δυναμίτιδας.
Έγινε η τοποθέτηση των εκρηκτικών, ενώθηκαν όλα τα καλώδια και η δέσμη των καλωδίων σκεπάστηκε με χώμα και φρύγανα και οδηγήθηκε στην βορειοδυτική πλευρά του νεκροταφείου μέσα σε αμπέλι, όπου οι Εγγλέζοι είχαν οπτική επαφή για να πυροδοτήσουν την κατάλληλη στιγμή. Παράλληλα έκανα την τοποθέτηση των τμημάτων του ΕΛΑΣ με βάση το σχέδιο μάχης.
Ο αντάρτης λοχίας του Μάρκος Μάρκου επικεφαλής της 1ης διμοιρίας με οπλοπολυβολητή τον Ιταλό καθηγητή αντιφασίστα Βιτόριο, να ταμπουρώνεται στην μάνδρα του νεκροταφείου με εντολή να εξοντώσουν τον Γερμανό πολυβολητή του μυδράλιου που ήταν πάνω στο βαγόνι και επίσης να καλύψει το χώρο μεταξύ της σιδηροδρομικής γραμμής και δημόσιου δρόμου για να μην διαφύγουν οι Γερμανοί προς Μεσολόγγι.
Οι Μανόλης Λεμονής και Γιαννάτος τοποθετούνται στο καφενείο του «Σίμου» στην γωνία του δρόμου Αιτωλικού – Αγρινίου με την ομάδα τους. Ο αντάρτης Σπύρος Κλαμπανιστής, δεκανέας μαχητής του Αλβανικού μετώπου, τοποθετήθηκε με την ομάδα του σε ένα μισοχτισμένο σπίτι νότια του σταθμού, με την εντολή να ελέγξουν πιθανή διαφυγή Γερμανών προς Αιτωλικό. Ο αντάρτης Σπύρος Καρκαλής με την ομάδα του κάλυψαν την πλαγιοκόπηση Σ. Κλαμπανιστή και ομάδας Μάρκου. Μάρκου ανταρτών που βρίσκονταν εντός του νεκροταφείου
Ο Γιάννης Σιμήρης και η ομάδα του με τανάλιες και τσεκούρια ανέλαβαν την απελευθέρωση των πατριωτών της κλούβας.
Η υπόλοιπη δύναμη τοποθετήθηκε μαζί μου στην γραμμή εφόδου βόρεια της σιδηροδρομικής γραμμής στο χαντάκι στενόμακρου λιοστασιού σε απόσταση 35 περίπου μέτρων από την γραμμή του τραίνου. Εγκαταστάθηκαν επίσης και τα δύο ακουστικά φυλάκια
Η ώρα είναι 7.50 το πρωΐ η αμαξοστοιχία σφυρίζει και πλησιάζει, κόβει ταχύτητα και μπαίνει στο σταθμό, δεν υπάρχει ψυχή Βασιλεύει ασυνήθιστη ησυχία. Οι Γερμανοί δείχνουν ανήσυχοι εξ αιτίας της απουσίας ανθρώπων επιβατών. Τα χέρια μας ιδρώνουν στην σκανδάλη, οι καρδιές μας χτυπούν δυνατά. Η αμαξοστοιχία ζυγώνει. Ο σταθμάρχης δίνει στο Μεσολόγγι άφιξη της αμαξοστοιχίας και σχεδόν ταυτόχρονα στην Σταμνά αναχώρηση πριν φτάσει το τραίνο και παίρνει το δρόμο μέσα από τα χωράφια για το βουνό. Ηαμαξοστοιχία φτάνει στο νεκροταφείο του Αιτωλικού
Ο κλειδούχος Βασίλης Αρτίκος παίζει την πρώτη πράξη του έργου, αφού προχωρεί με σταθερό βήμα αντίθετα προς το τραίνο κρατάει ψηλά την πράσινη σημαία, σημείο ότι όλα είναι καλά, περνάει το νεκροταφείο και στρίβει αριστερά για να χαθεί στο μονοπάτι για την Σιβίστα. Η αμαξοστοιχία προχωρεί με χαμηλή ταχύτητα και μόλις η κλούβα με τους πατριώτες περνάει την τελευταία δέσμη δυναμίτιδας ο καπετάν Λευτέρης πυροδοτεί τα εκρηκτικά.
Ακολουθεί τρομερή έκρηξη και ο ουρανός γεμίζει με σκόνη και καπνό. Το τραίνο σηκώνεται σαν μεσοκομμένο φίδι ταλαντεύεται προς τα πάνω και εκτροχιάζεται προς τα κάτω. Οι Εγγλέζοι έκαναν πάλι το θαύμα τους, η κατάσταση πήρε άλλη τροπή, είχε σχεδιαστεί από την ομάδα υπονόμευσης να πέσει το τραίνο προς τα επάνω. Οι Γερμανοί τώρα μπορούσαν να καλυφθούν καλύτερα ενώ έπεφτε το τραίνο προς τα κάτω. Οι Εγγλέζοι ήθελαν απώλειες και απ΄τον ΕΛΑΣ ,τους ενδιέφερε η επόμενη μέρα ,λιγώτεροι ΕΛΑΣίτες μαχητές σήμαινε για αυτούς λιγότερη αντίσταση στην νέα Αγγλική κατοχή μετά την ήττα και αποχώρηση των Γερμανών.
Η κατάσταση είναι δύσκολη εξ αιτίας της αντίθετης πτώσης του τραίνου.Οι ριπές του Βιτόριο με το οπλοπολυβόλο σκοτώνουν το Γερμανό του μυδράλιου της οροφής, αλλά τον αντικαθιστά ο λαβωμένος ταγματασφαλίτης Απ. Αποστολόπουλος από τη Στίλια Ναυπακτίας ο οποίος κι αυτός σκοτώνεται με μαχαίρι.
Ανάμεσα στις ομάδες εφόδου και στον εχθρό παρεμβάλλεται η αμαξοστοιχία και όλο το βάρος της επιχείρησης πέφτει πάνω στις ομάδες των ανταρτών Σ. Κλαμπανιστή και Μ. Λεμονή που με βάση το σχέδιο θα έπαιζαν δευτερεύοντα ρόλο. Τα πυρομαχικά τελειώνουν και ο Μανώλης Λεμονής βγαίνει αρπάζει ένα γερμανικό αυτόματο αλλά λίγο πριν μπει πάλι στο καφενείο του Σίμου δέχεται μια ριπή και πέφτει.
Αναγκάζομαι να ζητήσω την ρίψη αμυντικής χειροβομβίδας mils για να καταστρέψω ένα θύλακα που έβαλλε προς όλες τις κατευθύνσεις. Ήταν 4 Γερμανοί σε μια ασβεστόγουρνα και μας πολυβολούσαν. Αναγκαστήκαμε να χρησιμοποιήσουμε ασύμβατες μεθόδους εξόντωσης.
Για να διατηρήσουμε το πλεονέκτημα του αιφνιδιασμού διέταξα έφοδο βαλλόμενοι και εφορμήσαμε με την πολεμική κραυγή του Αλβανικού μετώπου «Αέρα!», Ο έμπειροι μαχητές του 2/36 Τάγματος του ΕΛΑΣ μέσα σε λίγο χρόνο με τα όπλα, με επιθετικές χειροβομβίδες και μαχαίρια πέτυχαν τον πλήρη αιφνιδιασμό των Γερμανών. Ήταν η μοναδική μάχη που εξοντώθηκαν όλοι οι Γερμανοί. Οι απώλειες των Γερμανών ήταν 30 νεκροί. Απ’ την μεριά των ανταρτών 8 νεκροί, καθώς και 5 επιβάτες της αμαξοστοιχίας ήταν το βαρύ τίμημα.
Σκοτώθηκαν οι αντάρτες: Μανώλης Λεμονής – Σταύρος Ζενεμπής(Αιτωλικό), Νίκος Έξαρχος (Χαραυγή Θεσπρωτίας), Γιάννης Σιμήρης (Μεσολόγγι), Μάρκος Μάρκου – Βασίλης Κρανιώτης (Ευηνοχώρι), Άγγελος Δαραμούσκας (Κούμανι Ηλείας), Βιτόριο Ιταλός Αντιφασίστας
Ακόμα τραυματίστηκαν οι αντάρτες Θεοφάνης Δημαράς με διαμπερές τραύμα στο στήθος απ’ το οποίο απεβίωσε αργότερα και ο Γιώργος Βλάχος από το Γαλατά.
Σκοτώθηκαν οι επιβάτες: Γερ. Μαρούδας ιερέας, Γεωργ. Σκουφής σιδηροδρομικός, Γιώργος Καφρίτσας, Αρσινόη Λύτρα. Τραυματίστηκε ελαφρά ο επιβάτης του τραίνου Χρ. Χριστοδούλου
Λαφυραγωγήσαμε τους εχθρούς, κλάψαμε τους δικούς μας και πήραμε τον ανήφορο μαζί με 3 Γερμανούς αιχμαλώτους που πιάσαμε. Η μάχη του Αιτωλικού ήταν από τις σοβαρότερες μάχες της Δυτ. Ελλάδας γιατί είχε τρομερή ευμενή απήχηση σε όλη την περιοχή. Οι Γερμανοί δεν βγαίνουν τώρα πλέον έξω από τα στρατόπεδα. Αντίποινα δεν έκαναν γιατί είδαν να ανηφορίζουν προς τα Ελληνικά 150 αντάρτες και κατάλαβαν πως πρόκειται για οργανωμένη μονάδα του ΕΛΑΣ όχι ντόπιων.''
 |
| Καπετάν-Μπότσαρης(Βασίλης Κουζέλης) Ξηρόμερο Αγρινίου. |
Η επιχείρηση άρχισε στις 12 Ιούλη με ταυτόχρονες επιθετικές ενέργειες κατά της Αμφιλοχίας και των γειτονικών γερμανικών φρουρών Μοναστηρακίου, Ριβίου, Κρικέλου κ.ά. Στην επιχείρηση πήρε μέρος η 7η Ταξιαρχία (2/39 Σύνταγμα Ευζώνων και 24 Σύνταγμα Πεζικού). Την επιχείρηση βοήθησε και το 3/40 Σύνταγμα του ΕΛΑΣ.
Το σχέδιο της επιχείρησης εκτελέστηκε με εξαιρετική επιτυχία. Ύστερα από σκληρότατο αγώνα, που πήρε τη μορφή οδομαχιών, η αντίσταση του εχθρού κάμφθηκε. Ο ΕΛΑΣ κυριάρχησε στην πόλη, όπου παρέμεινε ένα 24ωρο. Οι χιτλερικοί είχαν απώλειες 450 νεκρούς και 37 αιχμαλώτους. Πάρθηκαν άφθονα λάφυρα. Κατά τη διάρκεια της επιχείρησης του ΕΛΑΣ στην Αμφιλοχία, σε παράλληλη επιχείρηση, πλοιάρια του ΕΛΑΝ συνέλαβαν ένα γερμανικό πλοιάριο φορτωμένο με 5.000 νάρκες ξηράς που κατευθυνόταν προς την Αμφιλοχία.
ΑΝΤΙΠΟΙΝΑ
Η εκτέλεση των 120 από τις φυλακές της Αγίας Τριάδας
Στις 9 Απριλίου 1944 λίγο έξω από το χωριό Σταμνά πραγματοποιήθηκε σαμποτάζ σε αμαξοστοιχία που μετέφερε τρόφιμα και πολεμοφόδια στις Γερμανικές δυνάμεις κατοχής στο Αγρίνιο. Οι Γερμανοί είχαν τεράστιες απώλειες από την πετυχημένη ενέργεια των ανταρτών του ΕΛΑΣ.
'' Το βράδυ της Μεγάλης Πέμπτης η φρουρά των φυλακών της Αγ. Τριάδας δυνάμωσε αρκετά. Από μέρες διαδίδονταν πως για το σαμποτάζ της Σταμνάς θα εκτελούνταν σ’ αντίποινα 160 κρατούμενοι ή 120. Μας καθησύχαζαν όμως απ’ έξω κι’ είχαμε πιστέψει πως θα γλυτώναμε. Τα ξαφνικά αυτά μέτρα άρχισαν να μας ανησυχούν.
Κρύος ιδρώτας μας περιέλουσε όλους, όταν αργότερα τη νύχτα ακούσαμε δίπλα στις φυλακές τα γκαπ-γκουπ των σκαφτιάδων που έσκαφταν.
-Φτιάχνουν λάκκους,διαδόθηκε σαν αστραπή ανάμεσα μας.
Ύστερα από λίγο ο γδούπος των τσαπιών απομακρύνθηκε. Το έδαφος μπροστά στις φυλακές ήταν σκληρό και άρχισαν να φτιάχνουν τους λάκκους στο χωράφι του Σούλου. Πέσαμε να κοιμηθούμε. Οι πιο θαρραλέοι φώναζαν πως δεν είναι τίποτα. Στοιβαγμένοι μέσα στους απαίσιους θαλάμους της φυλακής κρατούσαμε όλοι την ανάσα μας, 450 άνθρωποι κλεισμένοι σ’ ένα κλουβί. Πόσοι από μας θα ζούσαν αύριο; Πόσους θα εκτελούσαν; Ποιους;
Με τα μάτια ορθάνοιχτα μέσα στο σκοτάδι, 450 άνθρωποι ζούσαμε με το απαίσιο αίσθημα της επιθανάτιας αγωνίας. Είμασταν όλοι γεροί. Υγιείς, ζωντανοί άνθρωποι. Όμως κανένας μας δεν μπορούσε ν’ αντιδράσει στο θάνατο που έρχονταν, που έμπαινε μέσα μας με τους υπόκωφους γδούπους των τσαπιών που έσκαβαν τους λάκκους μας τη νύχτα.
Στις 4.45 το πρωί ο Γερμανός αρχιφύλακας λοχίας Καρλ Βέρνερ με τη φρουρά των τσολιάδων μπήκε στη φυλακή και φώναξε τρία ονόματα:
-Αναστασιάδης, Σαλάκος, Σούλος.
Προχώρησαν παλικαρίσια. Καμμιά λιποψυχία.
-Γεια σας, παιδιά. Χαιρετισμούς στους δικούς μας. θα νικήσουμε,ήταν τα τελευταία τους λόγια.
Με σπρωξίματα οι τσολιάδες τους έσπρωξαν σ’ ένα αυτοκίνητο και τους πήραν.
Σε λίγο γύρισε ο αρχιφύλακας των τσολιάδων και διέταξε τους κρατούμενους να ντυθούν όλοι και νάναι έτοιμοι. Προηγούμενα τους είχε διατάξει να γδυθούν όλοι και να μείνουν με τα εσωτερικά παντελόνια.
Στις 6 π.μ. κατέφτασε πάλι ο λοχίας Βέρνερ με τη φρουρά των τσολιάδων και διέταξε όλους να κατεβούν στο προαύλιο και να μπουν στη γραμμή. Εκεί ήταν δύο αξιωματικοί των Ες-Ες και ο υπολοχαγός των τσολιάδων Μπλέσσας, σύνδεσμος των Γερμανών.
Ο ένας Γερμανός αξιωματικός άρχισε να φωνάζει τον κατάλογο και μόλις συμπληρώθηκε η πρώτη δεκάδα ο τσολιάς υπολοχαγός διέταξε απόσπασμα τσολιάδων να τους πάνε…
-Εκεί!! που ξέρουν…
Και συνεχίστηκε η εκφώνηση των ονομάτων. Εκείνη τη στιγμή ακούστηκαν οι πυροβολισμοί.
Το απόσπασμα ξαναγύρισε για να παραλάβει τη δεύτερη δεκάδα και ούτω καθεξής.
Ο τσολιάς υπολοχαγός τους έκανε με μια σατανική απάθεια παρατηρήσεις γιατί αργούσαν.
Κοίταξα τους συγκρατούμενούς μου. Ήταν όλοι κάτωχροι. Μέσα στα μάτια τους όμως άστραφτε η αποφασιστικότητα και ένα θανάσιμο μίσος ανάμικτο με αηδιαστική περιφρόνηση για τους προδότες. Άμα τελείωσε η εκτέλεση διέταξαν τους υπολοίπους να μπουν μέσα στη φυλακή.
Οι Γερμανοί και ο τσολιάς υπολοχαγός αφού επιθεώρησαν τον ομαδικό τάφο, όπου κείτονταν 117 κουφάρια παλικαριών και μια γυναίκα, η Κατίνα Χατζάρα, γύρισαν στις φυλακές, όπου ο τσολιάς υπολοχαγός μίλησε στους κρατουμένους εξυμνώντας το έργο των Γερμανών και των τσολιάδων!
Ύστερα από κάμποση ώρα ακούσαμε απ’ έξω τους θρήνους των πρώτων συγγενών που κατάφθαναν και μάθαιναν την εκτέλεση των δικών τους. Οι τσολιάδες τους απαγόρευαν με τη ξιφολόγχη να πλησιάσουν.
Στην πλατεία Μπέλλου διαδραματίζονταν στο μεταξύ άλλες φριχτές στιγμές. Αυτόπτης μάρτυρας διηγείται:
Στο μισοσκόταδο άκουσα τον θόρυβο ενός αυτοκινήτου που σταμάτησε στην Πλατεία. Άκουσα ακόμα μερικές γερμανικές ομιλίες, που ύστερα απομακρύνθηκαν και φωνές τσολιάδων. Στο βάθος της πλατείας είδα να κινούνται μερικοί τσολιάδες γύρω από τις δύο κολώνες. Δεν κατάλαβα περί τίνος επρόκειτο.
Πνιχτές άναρθρες φωνές που ακούστηκαν κατόπιν δεν μου άφησαν καμμιά αμφιβολία γι’ αυτό που γινόταν: Κρεμούσαν το Σούλο και τον Αναστασιάδη.
Τον απαγχονισμό του μακαρίτη Σαλάκου τον παρακολούθησα από σιμά.
Επί κεφαλής του αποσπάσματος ήταν ο περίφημος δήμιος επιλοχίας και έπειτα ανθυπολοχαγός του Τάγματος Ασφαλείας Γεωργόπουλος.
Όταν ετοίμαζαν τη θηλειά ο Σαλάκος φώναζε:
-Θα μ’ εκδικηθεί ο λαός του Αγρινίου. Ζήτω το ΕΑΜ.
Με φρίκη άκουσα το Γεωργόπουλο να απαντάει με θηριωδία.
-Σκάσε παλιοκάθαρμα! και τράβηξε το σκαμνί απ’ τα πόδια του θύματος.
Οι άλλοι τσολιάδες έστρεψαν τα νώτα τους προς την κολόνα για να μη βλέπουν. Απόστρεψα με φρίκη το πρόσωπο και δεν μπόρεσα να συγκρατήσω το παράπονο που μ’ έπνιγε.
Έβρεχε εκείνο το τραγικό πρωί της Μεγ. Παρασκευής. Ο ουρανός ήταν κατασκότεινος. Από πολύ νωρίς οι καμπάνες άρχισαν να χτυπούν πένθιμα θρηνώντας τον Εσταυρωμένο Ιησού. Δεν έβλεπες ψυχή στο δρόμο. Και ξαφνικά ακούστηκαν οι ριπές των πολυβόλων. Σαν αστραπή διαδόθηκε πως στην πλατεία έχουν κρεμάσει τρεις. Γυναίκες, παιδιά, γέροντες, νέοι άρχισαν να τρέχουν στους δρόμους έξαλλοι. Μέσα στα μάτια τους έβλεπες έκδηλο τον τρόμο και τη φρίκη.
Έβλεπες γνωστούς σου που σε κοιτούσαν με αλλόφρονα βλέμματα και δεν τολμούσαν να σου πουν λέξη.
Σ’ απόμερα σταυροδρόμια άνδρες και γυναίκες έκλαιγαν στα κρυφά, χαροκαμένες μανάδες τραβούσαν τα μαλλιά τους και χτυπούσαν τα κεφάλια τους στους τοίχους. Βουβός, πνιχτός, ανάμικτος με ένα θανάσιμο ανάθεμα για τους δολοφόνους ανέβαινε από ολόκληρη τη πόλη ο θρήνος για τα 120 αδικοχαμένα παλικάρια της.
Οι κρεμασμένοι έμειναν εκεί όλη τη Μεγ. Παρασκευή και το πρωί του Μεγ. Σαββάτου.
Έγινε η αποκαθήλωση του Χριστού, ο ενταφιασμός του, η χαρμόσυνη Ανάσταση.
Σάββατο κι αυτοί έμειναν εκεί κρεμασμένοι. Μόλις το μεσημέρι τους ξεκρέμασαν απ’ το σταυρό του δικού τους μαρτυρίου και τους έθαψαν μαζί με τους άλλους''.
Μεγάλη Παρασκευή
'' Τη νύχτα εκείνη της Μεγάλης Παρασκευής στη γειτονιά της Αγίας Τριάδας δεν ακούγονταν ο πένθιμος ήχος της καμπάνας.Τα χτυπήματα των γκασμάδων π' άνοιγαν φρέσκους τάφους νυχτιάτικα κι ύστερα κοντά στο χάραμα το κροτάλισμα των όπλων τον σκέπαζαν.
Τις βραδινές ώρες της Μεγάλης Πέμπτης,13 Απριλίου 1944, η φρουρά των φυλακών περιοχής Αγίας Τριάδος Αγρινίου ενισχύθηκε και με στρατιώτες των γερμανικών δυνάμεων κατοχής και με άτομα των Ταγμάτων Ασφαλείας.
Οι κρατούμενοι στις φυλακές ήταν Έλληνες και στο μέγιστο ποσοστό τους αντιστασιακοί. Στους δύο ορόφους ήταν στοιβαγμένοι 450 περίπου πατριώτες κι ανάμεσά τους στελέχη και μέλη εθνικό-απελευθερωτικών οργανώσεων, από το Αγρίνιο, τον Άγιο Κωνσταντίνο και τα περίχωρα. Επίσης 25 περίπου κάτοικοι της Κρυοπηγής Πρέβεζας, ήταν έγκλειστοι στην ίδια φυλακή. Οι έγκλειστοι στις φυλακές πληροφορήθηκαν το γεγονός της αντιστασιακής ενέργειας και περίμεναν την αντίδραση των Γερμανών. Πέρασαν τρεις ημέρες και τρεις νύχτες αγωνίας. Κάποιες πληροφορίες ήταν καθησυχαστικές. Τις διέδιδαν οι συνεργάτες των Γερμανών, οι ταγματασφαλίτες, για ευνόητους λόγους.Οι συγγενείς των κρατουμένων που πήγαιναν φαγητό στους δικούς τους, τους έλεγαν ψιθυριστά πως μάλλον δεν θα γίνουν εκτελέσεις. Το βράδυ όμως της Μεγάλης Πέμπτης η αγωνία κορυφώθηκε. Δύο στοιχεία συντέλεσαν : η ενίσχυση της φρουράς και το σκάψιμο, σε κοντινή απόσταση, από τις φυλακές. Διάφορες εικασίες κυκλοφορούσαν από στόμα σε στόμα κι από αυτί σε αυτί «πιθανώς δεν είναι σκάψιμο λάκου κι αν είναι οι Γερμανοί θέλουν να θάψουν σ αυτόν σκοτωμένους στρατιώτες τους από κάποια άλλη μάχη με τους αντάρτες». Πιθανολογούσαν ακόμη: «Ισως στο λάκκο θέλουν να θάψουν τρόφιμα που σάπισαν στις αποθήκες τους» «Ίσως….. ίσως….ίσως….» Άλλοι πιο ψύχραιμοι έλεγαν: «Ας κοιμηθούμε κι ό,τι βρέξει ας κατεβάσει…κι αν είναι το πρωί να σκοτωθούμε…θα πεθάνουμε για την πατρίδα». Μερικοί, περισσότερο τολμηροί, ξεστόμιζαν το αντιστασιακό σύνθημα της εποχής¨
"Το δέντρο της Ελευθερίας για να μεγαλώσει θα ποτισθεί με…αίμα".
Μετά απ’ αυτές τις πρώτες αντιδράσεις όλοι σχεδόν σιώπησαν. Έπεσαν κατάχαμα και με τα μάτια ορθάνοιχτα, μέσα στο ημίφως, σκέπτονταν τους δικούς τους: Τον πατέρα, την μητέρα, τ’ αδέρφια τους. Όσοι ήταν παντρεμένοι τις γυναίκες και τα παιδιά τους. Οι νέοι τις αρραβωνιαστικιές και τις αγαπημένες τους. Το συμπέρασμα των σκέψεων όλων, σχεδόν, ήταν γενικό: «Χωρίς θυσίες δεν μπορεί να λευτερωθεί η Πατρίδα». Σ’ αυτή τη σκέψη κατέληγαν κι αυτή τους δημιούργησε ένα είδος εσωτερικής-εθνικής έξαρσης. Αισθάνονταν κάπως υπερήφανοι για τη…μεταθανάτια δικαίωση τους! Ήταν ένα πρωτοφανέρωτο και καταλυτικό συναίσθημα. Μια μικρή φλόγα, εντός τους και τους ζέστανε! Συνειδητοποίησαν ότι το χειρότερο που είχαν να πάθουν…ήταν η θυσία τους στο βωμό της Ελευθερίας! Έτσι προετοιμάσθηκαν ψυχολογικά και περίμεναν. 450 περίπου πατριώτες περίμεναν… Δεν σημειώθηκε καμία λιποψυχία. Δεν έβαλε τα κλάματα κανένας. Δε λιποθύμησε ουδείς. Περίμεναν…να φέξει η μέρα. Να ξημερώσει 14η Απριλίου του 1944, που αλίμονο έμελε ν’αποβεί μοιραία για το 1/3 σχεδόν, απ’αυτούς. Περίμεναν κι αγωνιούσαν. Δεν το έδειχναν όμως. Ο καθένας προσπαθούσε να κάνει κουράγιο στον άλλον. Όσο περνούσε η ώρα κι όσο ακούγονταν, ακόμα τα «γκαπ»-«γκουπ» των κασμάδων και των τσαπιών, που έσκαβαν, τόσο βεβαιώνονταν ότι οι εκτελέσεις θα γίνονταν. Παραταύτα μια αμυδρή ελπίδα δεν τους εγκατέλειψε ως το τέλος…
Πριν από τα χαράματα, στις 4.45 περίπου, μπήκε στο προαύλιο της φυλακής ο Γερμανός αρχιφύλακας ο τρομερός λοχίας Καρλ Βέρνερ. Τον συνόδευε μία μικρή ομάδα από τους εθελοντές ταγματασφαλίτες. Με δυνατή φωνή και ξενική προφορά ξεφώνισε τρία επίθετα: Αναστασιάδης, Σαλάκος, Σούλος. Ακούσθηκαν με τη σειρά τρία σταθερά παρών, παρών, παρών. Διατάχθηκαν να προχωρήσουν προς την εξωτερική πύλη της φυλακής. Και οι τρεις προχώρησαν. Βάδιζαν με βήμα κάπως γοργό προς το…άγνωστο. Κανείς τους δεν ήξερε ακριβώς τι τους περίμενε. Λίγο προτού δρασκελίσουν την εσωτερική πόρτα του προαυλίου, έστρεψαν τα κεφάλια τους προς τα σιδερόφρακτα παράθυρα της φυλακής και φώναξαν σχεδόν ταυτόχρονα: «Γεια σας παιδιά, χαιρετισμούς στους δικούς μας…» Με σπρωξιές οι Γερμανοί και οι ταγματασφαλίτες τους ανέβασαν σ’ένα στρατιωτικό καμιόνι που ήταν σταματημένο στο δρόμο. Μαζί τους ανέβηκαν και οι φρουροί.
 |
| Αβραάμ Αναστασιάδης |
Μια άλλη μικρή ομάδα κατέβασε βιαστικά από το καμιόνι τους δυο άλλους. Τον Πάνο Σούλο και τον Χρ. Σαλάκο. Με την ενίσχυση εθελοντών ταγματασφαλιτών η ομάδα αύξησε τη δύναμή της και χωρίσθηκε σε δυο μικρότερες. Η μία πήρε μαζί της τον Πάνο Σούλο και κατευθύνθηκε προς τον φανοστάτη της νοτιοανατολικής γωνίας της πλατείας και η άλλη με το Χρήστο Σαλάκο προς τον αντίστοιχο της βορειο-ανατολικής γωνίας. Η διαδικασία απαγχονισμού του Πάνου Σούλου δεν αργοπόρησε. Σε πέντε λεπτά περίπου, το σώμα του κρεμόταν στο κενό…Με το Σαλάκο όμως τα πράγματα για τους δήμιους παρουσίασαν μιαν άλλη έκφανση που δεν την περίμεναν. Ο Σαλάκος, προτού του βάλουν τη μαξιλαροθήκη διέκρινε μέσα στο σκοτάδι τον διαβόητο ανθυπολοχαγό των ταγματασφαλιτών Γεωργόπουλο και φώναξε προς το μέρος του: «Θα εκδικηθεί το θάνατό μου ο λαός του Αγρινίου. Ζήτω το Ε.Α.Μ.». Ο Γεωργόπουλος αντέδρασε με την υβριστική φράση: «Σκάσε παλιοκάθαρμα» κι όρμησε και κλώτσησε ο ίδιος το σκαμνί… Σε λίγο όλα στην πλατεία «Μπέλλου» ήταν ήσυχα…. Τα τρία κορμιά των πατριωτών κρέμονταν άψυχα από τους σβηστούς φανοστάτες. Απ’αυτά όμως έβγαινε κι από μια φωτεινή δέσμη, που ξεκινούσε από τα σκηνώματά τους…κι ανέβαινε, κι ανέβαινε…προς τα ύψη για να συναντήσει το ανέσπερο ελληνικό Φώς!
Ενδιάμεσα, στις φυλακές Αγίας Τριάδας, διαδραματίζονταν άλλα τραγικά γεγονότα…Αρχικά ένας αρχιφύλακας των ταγματασφαλιτών, διέταξε όλους τους κρατούμενους να βγουν στο προαύλιο, να βγάλουν όλα τα ρούχα τους και να μείνουν με τα εσώβρακα. Έγινε από Γερμανούς της φρουράς κι από εθελοντές ταγματασφαλίτες επιθεώρηση και έρευνα στα ρούχα, μήπως κρύβονταν σ’αυτά πυροβόλα όπλα, μαχαίρια, σουγιάδες, ξυράφια κι άλλα αιχμηρά αντικείμενα. Φόβος τους διακατείχε μήπως αργότερα, κατά τις εκτελέσεις, ξεχυθεί κάποιος η κάποιοι και ορμήσουν για να ξεκοιλιάσουν τους εκτελεστές. Μετά την άκαρπη επιθεώρηση-έρευνα τους άφησαν έτσι ημίγυμνους αρκετή ώρα.
Είχε αρχίσει να γλυκοχαράζει όταν στις έξι (περίπου) ο Γερμανός αρχιφύλακας Καρλ Βέρνερ μαζί με κάποιους ταγματασφαλίτες ξαναμπήκε στο προαύλιο της φυλακής. Διέταξε να βγουν έξω όλοι οι κρατούμενοι και να μπουν στη Γραμμή. Σε λίγο κατέφθασαν δύο Γερμανοί αξιωματικοί των S.S. και ο υπολοχαγός των ταγματασφαλιτών Μπλέσσας (Σύνδεσμος Γερμανών και του τάγματος ασφάλειας)
Ο ένας από τους Γερμανούς αξιωματικούς άρχισε να εκφωνεί με «σπασμένα» ελληνικά (αρκετά καθαρά όμως) ονοματεπώνυμα από έναν κατάλογο που κρατούσε στα χέρια του. Μόλις συμπληρώθηκε η πρώτη δεκάδα ο ταγματασφαλίτης υπολοχαγός Μπλέσσας διέταξε τους εθελοντές ταγματασφαλίτες που τον συνόδευαν να οδηγήσουν τους δέκα εκεί που ήξεραν… Σε λίγο η εκφώνηση των ονομάτων συνεχίσθηκε. Τότε ακούσθηκαν αλλεπάλληλοι-ρυθμικοί πυροβολισμοί από γερμανικά μυδράλια.
Το μεγάλο ομαδικό έγκλημα διαδόθηκε αμέσως στην πόλη του Αγρινίου, κυρίως από τους γείτονες που τα σπίτια τους είχαν οπτική προσπέλαση με τον τόπο του μαρτυρίου. Παρακολουθούσαν «σκιαγμένοι» και με πόνο ψυχής τα τεκταινόμενα πίσω από τις κλειστές γρίλιες των παραθύρων τους. Αρκετοί όμως συγγενείς που είχαν κρατουμένους στη φυλακή και ειδικότερα οι μανάδες τους, έτρεξαν-ύστερα από τις εξακολουθητικές ριπές των γερμανικών μυδραλίων-που ακούγονταν σ’ ολόκληρο το Αγρίνιο, στη φυλακή της Αγίας Τριάδας για να μάθουν… Εκεί άλλοι μάθαιναν ότι οι δικοί τους είχαν κιόλας εκτελεσθεί, άλλοι τους έβλεπαν από μακριά να τους οδηγούν για εκτέλεση κι
άλλοι βρίσκονταν σ’ αγωνία αν θ’ ακολουθούσαν και οι δικοί τους την τύχη των άλλων…Ορισμένες μανάδες όταν βεβαιώθηκαν ότι τα παιδιά τους είχαν εκτελεσθεί πήραν το δρόμο της επιστροφής για τα σπίτια τους (αφού δεν τις άφηναν να πλησιάσουν στο χώρο του ομαδικού τάφου). Περνούσαν από τους δρόμους κλαίγοντας γοερά τραβώντας τα μαλλιά τους και χτυπώντας το στήθος τους.
Γνωστοί Αγρινιώτες είδαν κι άκουσαν (πίσω από τις κλειστές γρίλιες των παραθυριών τους), να περνάν ολοφυρόμενες τις μανάδες του Μαργιώλη, του Τζαμίλη, του Κασσαγιάννη, του Αλεξανδρή, του Χατζηλευτέρη και άλλων. Βγήκαν στην πλατεία και είδαν κρεμασμένο (κι αγκάλιασαν τα πόδια του), τον αδερφό τους οι αδελφές του Πάνου Σούλου, καθώς και η αδερφή του Χρήστου Σαλάκου. Επίσης η γυναίκα, η θυγατέρα και ο μικρός γιος του Αβραάμ Αναστασιάδη είδαν σύζυγο και πατέρα κρεμασμένο στην πλατεία και γονάτισαν μπροστά στο άψυχο σώμα του!
Η Μεγάλη αλλά ματωμένη εκείνη Παρασκευή ήταν συννεφιασμένη και βροχερή. Μια βροχή όμως ψιλή κι απαλή σαν λάμα βουβό τ’ουρανού…Όσοι πήγαν το απόγευμα (το βράδυ δεν επιτρεπόταν η κυκλοφορία) στις εκκλησίες για να προσκυνήσουν τους επιτάφιους, θρηνούσαν τους πατριώτες που είχαν εκτελεσθεί το πρωί. Τους «τοποθετούσαν» νοερά πλάι στον Ιησού Χριστό που βρισκόταν ακόμα στο σταυρό Του. Σε 48 ώρες από τις εκτελέσεις και τους απαγχονισμούς των πατριωτών ξημέρωσε η Κυριακή του Πάσχα. Ένα Πάσχα όμως διαφορετικό, μουντό και θλιμμένο για όλους. Οι Αγρινιώτες αντέδρασαν στο φοβερό και σταθμικό (για την σύγχρονη ιστορία τους) γεγονός σιωπηλά…με μια όμως παθητική αλλά γενική αντίσταση:
Δεν άναψε σε καμιά αυλή φωτιά.
Δεν ψήθηκε κανένα αρνί
 |
| Ή κεντρική πλατεία Αγρινίου, που εκτελέστηκαν οι πατριώτες Πάνος Σούλος Χρήστος Σαλάκος και Αβραάμ Αναστασιάδης.Στη φωτογραφια ο Αναστασιαδης κρεμασμένος |
Το 2/39 Σύνταγμα του ΕΛΑΣ, ύστερα από σχετική διαταγή επιχειρήσεων της VIII Μεραρχίας του ΕΛΑΣ, σχεδίασε να στήσει ενέδρα σε γερμανικό όχημα που οι επιβαίνοντες σ’ αυτό στρατιώτες έκαναν, κατά πληροφορίες, πλιάτσικο στις σοδειές των Καλυβιωτών. Η δεύτερη εκδοχή για τον στόχο της ενέδρας των ανταρτών, για την οποία συνηγορεί ο αριθμός των αντρών της ομάδος, που δεν έγινε όμως δυνατό να διασταυρωθεί, δέχεται ότι αρχικά σχεδιάστηκε να κτυπηθεί το τραίνο που μετέφερε γερμανικά στρατεύματα και ταγματασφαλίτες-γερμανόφιλους στο 25ο χιλιόμετρο της γραμμής των ΣΒΔΕ Αγρινίου-Κρυονερίου όπου η ανωφέρεια του δρόμου υποχρέωνε το τραίνο να κινείται με πολύ μικρή ταχύτητα διευκολύνοντας έτσι τις κινήσεις των ελασιτών ανταρτών. Το κτύπημα αυτό δεν πραγματοποιήθηκε, καθώς, σύμφωνα με την εκδοχή αυτή, το μέλος του ΕΑΜ Καλυβίων, ο τσαγκάρης Πάνος Αναστασίου, γνωρίζοντας τα σαρωτικά αντίποινα των Γερμανών στο χωριό, καθυστέρησε, παραπλανώντας τους ελασίτες αντάρτες, να λάβουν επίκαιρες θέσεις στον τόπο της ενέδρας.
Το μεσημέρι του Σαββάτου της 29ης Ιουλίου 1944 15μελής, ή κατά άλλες εκδοχές 12μελής ή 14μελής μικτή ομάδα ανταρτών του ΕΛΑΣ από Κεφαλλονίτες και Ρουμελιώτες, ακολουθώντας τις ορεινές διαδρομές των οικισμών Βούστρι – Αχυρών – Κομποτής -Αετού – Μπαμπίνης – Μαχαιράς – Σκουρτούς – Γουριώτισσας και αφού πέρασε το ποτάμι του Αχελώου από την περαταριά, έφτασε στη παραποτάμια θέση «Βαρειά», όπου συγκεντρώθηκαν κάτω από τον πλάτανο του κτήματος Κακατσίδη. Εκεί τους συνάντησαν οι σύνδεσμοι ΕΠΟΝίτες Καλυβιώτες Γεώργιος Π. Τσιρογιάννης και Χαρίλαος Σταβάρας που ενώθηκαν μαζί τους.
Η ομάδα των ανταρτών έγινε πια με τους δύο νέους Καλυβιώτες, 17μελής. Σε λίγο κατέφτασε και ο Γιώργης Αναστασιάδης, παιδί του παπά Μήτσου, καβάλα στο μούρτζο άλογο του Βασίλη Μαϊκαντή. Συνεννοήθηκε μαζί τους για να φύγει ύστερα από λίγα λεπτά.
Με τους συνδέσμους του ΕΛΑΣ στο χωριό οι αντάρτες έστειλαν μήνυμα στη Ζωίτσα συζ. Βασιλείου Αναγνωστόπουλου (Μάντζου) να ψήσει ψωμιά στο φούρνο της και να τους ετοιμάσει φαγητό. Η Ζωίτσα με γρήγορες κινήσεις και με τη βοήθεια των θυγατέρων της Γεωργίας, Ισαβέλλας και Αθηνάς ετοίμασε τη παραγγελιά.
Το φαγητό αποτελούμενο, από ένα καζάνι κρέας μαγειρεμένο με μακαρόνια, ένα κοφίνι τυρί, μια ζεστή σταρένια κουλούρα και μία προσκεφαλάδα ψωμιά, ανέλαβαν να το πάνε στους αντάρτες οι νεαροί Ιωάννης Ε. Ζαπαντιώτης, Γεώργιος (Γάκιας), Αθ. Καραγιώργος και Νικόλαος Γ. Κοντογιώργος.
Είχε πια νυχτώσει. Ακολουθώντας τις υποδείξεις των ανταρτών έμειναν και διανυκτέρευσαν μαζί τους εκεί κάτω από το πλατάνι του Κακατσίδη. Το πρωί της Κυριακής η ομάδα των ανταρτών ήταν σε πολεμική ετοιμότητα. Το ηθικό των αντρών της ομάδος ακμαιότατο. Τα 3 νεαρά Καλυβιωτάκια που είχαν μεταφέρει το φαγητό αφέθηκαν να γυρίσουν στα σπίτια τους. Αρχικά, γύρω στις 8 το πρωί, έφυγαν ο Γάκιας Καραγιώργος και ο Νίκος Κοντογιώργος. Ύστερα από 2 ώρες περίπου, περί ώρα 10η πρωινή, αφέθηκε να φύγει και ο 17χρονος Γιάννης Ζαπαντιώτης. Μαζί του έχει ένα σημείωμα που του έδωσε ο Ντούλας Κακαζιώτης για να το δώσει στα χέρια του αδελφού του Αλέξη Κακαζιώτη που του ‘γραφε ότι κάτι επρόκειτο να συμβεί τις αμέσως επόμενες ώρες στο χωριό. Όμως δεν γνώριζε το ακριβές σχέδιο των ανταρτών.
Οι δύο σύνδεσμοι επονίτες Καλυβιώτες, νεαρά βλαστάρια, Γεώργιος Π. Τσιρογιάννης και Χαρίλαος Σταβάρας έλαβαν αυτόματα όπλα από τους ελασίτες αντάρτες της ομάδος. Με τη καθοδήγηση των συνδέσμων αυτών οι αντάρτες βρέθηκαν έγκαιρα στο τόπο της ενέδρας όπου πήραν επίκαιρες θέσεις. Ο Γιώργος Τσιρογιάννης κρύφτηκε στο παλιό φυλάκιο όπου πήρε θέση μάχης. Το σημείο ήταν ιδανικό για την εξολόθρευση κάθε κινούμενου στόχου. Από το μοναδικό παράθυρο της νότιας πλευράς του φυλακίου κατόπτευε την αμαξιτή οδό. Μια νέα ομάδα ανταρτών αποτελούμενη από επτά ΕΛΑΣίτες αντάρτες ήρθε να ενωθεί λίγο πριν το σχεδιασθέν κτύπημα με την αρχική ομάδα κρούσης των ανταρτών. Εντολή παρακολούθησης της περιοχής της ενέδρας είχαν λάβει και έφεραν με επιτυχία σε πέρας, έχοντας μάλιστα ως συνθηματικό «τα τρία σφυρίγματα», ο Αναστάσιος (Τασάκλας) Δημ. Αναστασιάδης, ο Γεώργιος Δημ. Αναστασιάδης που αντικατέστησε τον αδελφό του λίγο πριν το κτύπημα αλλά και ο εφεδρο-ΕΠΟΝίτης Χαρίλαος Σταβάρας.
Η ενέδρα στήθηκε 800 περίπου μέτρα νότια του χωριού μας στη θέση «Φυλάκιο» που πήρε την ονομασία αυτή εξαιτίας του φυλακίου των Σ.Β.Δ.Ε. το οποίο υπήρχε στο σημείο εκείνο, όπου διασταυρώνονταν η κύρια γραμμή του τραίνου Αγρινίου-Κρυονερίου με εκείνη που πήγαινε προς τη θέση «Ξυλεία», του σημερινού οικισμού Αγίου Γεωργίου, για την φόρτωση των κορμών κυρίως ελάτης που έφταναν εκεί πλέοντας τον Αχελώο ποταμό.
Οι αντάρτες κρυμμένοι καλά κάτω από τις σαμακιές και τους άλλους θάμνους της περιοχής που τους πρόσφεραν την τέλεια απόκρυψη αλλά και στα μικρά αναχώματα των χωραφιών, περίμεναν να φανεί το γερμανικό όχημα το οποίο πλιατσικολογούσε στο καλυβιώτικο κάμπο για να εφαρμόσουν το καλά σχεδιασμένο «καταδρομικό» πλήγμα τους.
Ο ήλιος έκαιγε. Η ώρα έδειχνε 13.30 το μεσημέρι. Ένα γερμανικό όχημα, που έλεγχε καθημερινά το τμήμα της τηλεγραφικής γραμμής Σταθμού Αγγελοκάστρου – Αγρινίου, η οποία έβαινε παράλληλα με την γραμμή του τραίνου φάνηκε να έρχεται από το Αγγελόκαστρο. Δεν ήταν αυτό που περίμεναν. Η μικρή ανωφέρεια του δρόμου, οι μεγάλες λακκούβες, από τις χειμωνιάτικες και ανοιξιάτικες βροχές, στο σημείο επαφής του χωμάτινου δρόμου με την γραμμή του τραίνου αλλά και η υποχρεωτική πορεία του οχήματος πάνω από τις γραμμές του τραίνου υποχρέωναν τον οδηγό να ελαττώσει την ταχύτητα του οχήματος. Οι ενεδρεύοντες αντάρτες, που είχαν ως αρχηγό τους τον Σπυρίδωνα Στεφανίτση του Γεωργολουκά από το Αργοστόλι Κεφαλονιάς, τον θρυλικό «καπετάν Λευτεριά», όπως θυμάται με βεβαιότητα ο Γιάννης Ζαπαντιώτης, αποφασίζουν να το κτυπήσουν. Μία εύστοχη βολή κατά ριπάς αυτομάτου όπλου από ενεδρεύοντα αντάρτη-«καταδρομέα» που είχε καίρια θέση στο σημείο της ενέδρας επιφέρει θανατηφόρο τραύμα στον οδηγό του οχήματος. Ο Γερμανός οδηγός έχει πλέον εξουδετερωθεί. Την ίδια τύχη είχε μαζί του και ο συνοδηγός του οχήματος. Σε κλάσματα δευτερολέπτου τα όπλα των υπολοίπων γενναίων αντρών της αντάρτικης ομάδας ξερνούν τον «θάνατο». Το γερμανικό όχημα κινούμενο πια ανέλεγκτο κατέληξε να «φύγει» εκτός δρόμου και να πέσει σε χαντάκι που υπήρχε στη δεξιά πλευρά του δρόμου.
Οι τέσσερις επιβαίνοντες στην καρότσα του οχήματος Γερμανοί (κατά μία εκδοχή ένας τουλάχιστον ήταν Πολωνός) στρατιώτες σάστισαν. Τα καταιγιστικά πυρά των ανταρτών τους επέφεραν θανατηφόρα πλήγματα. Η οργή, το μίσος και η απέχθεια των ανταρτών για τις αποκρουστικές θηριωδίες των ναζί κατακτητών σε βάρος του δοκιμαζόμενου ελληνικού λαού τους οδήγησαν ενστικτωδώς να περιχύσουν με τη βενζίνη του οχήματος τα έξι σώματα των Γερμανών στρατιωτών και να τους βάλουν φωτιά. Ο θάνατός τους αργός και βασανιστικός. Η ομάδα των ΕΛΑΣιτών ανταρτών εφαρμόζοντας το σχέδιο απαγκίστρωσης, από τον χώρο της ενέδρας, κινήθηκε δυτικά και έφτασε στη περαταριά, όπου πέρασε το ποτάμι με τη βάρκα του τότε περατάρη Νικολάου Γ. Καρύμπα που έφερε το όνομα «ΕΛΑΝ».
Το πλήρωμα της αποτελούσαν ο ΕΠΟΝίτης Πάνος Γ. Καρύμπας και ο Κωνσταντίνος (Ντούλας) Κακαζιώτης. Στη Γουριώτισσα (Κατσαρού) τα μέλη της ομάδος των ΕΛΑΣιτών ανταρτών μαζί με τους 2 συνδέσμους Καλυβιώτες μετρήθηκαν ξανά και βγήκαν συνολικά είκοσι τέσσερις. Καμιά απώλεια. Σε λίγο η ομάδα των ανταρτών θα πάρει το δρόμο επιστροφής στη προσωρινή βάση τους που βρίσκονταν στη περιοχή του Βούστρι Κατούνας, κάτω από τις απρόσιτες κορφές του όρους Περγαντή. Η ενέδρα των ανταρτών στέφθηκε από απόλυτη επιτυχία. Ο αντικειμενικός σκοπός της επιχείρησης είχε επιτευχθεί.
Το συμβάν της ενέδρας των ανταρτών του ΕΛΑΣ διαδόθηκε αμέσως στο χωριό με ταχύτητα αστραπής. Όσοι χωριανοί βρίσκονταν στην ύπαιθρο άφησαν με βιασύνη τα χωράφια. Ο πληθυσμός του χωριού φοβούμενος αντίποινα από τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής της περιοχής – που είχαν άλλωστε ανακοινώσει, για να κάμψουν το πατριωτικό φρόνημα των Ελλήνων, πως για κάθε ένα σκοτωμένο γερμανό στρατιώτη θα εκτελούν δέκα Έλληνες – εγκατέλειψε το χωριό, κινήθηκε δυτικά, διήλθε το ποταμό Αχελώο και παρέμεινε προσωρινά στα χωριά του Ξηρομέρου και ιδιαίτερα στην Γουριώτισσα (Κατσαρού) και στα Όχθια.
Ο Αναστάσιος (Τασάκλας) Δημ. Αναστασιάδης εκτέλεσε χρέη βασικού οδηγού στο πέρασμα των Καλυβιωτών και κυρίως των γυναικόπαιδων από το ποτάμι, καθώς είχε άριστες γνώσεις, όσο αφορά τα περάσματά του.
Ο παπά-Ρισβάς αντιλαμβανόμενος από τους πρώτους τον κίνδυνο που διέτρεχε το χωριό ενήργησε αστραπιαία. Πηγαίνει αμέσως στο «Φυλάκιο», στο τόπο της ενέδρας. Συνοδεύεται από τη κόρη του Γεωργία, τις θυγατέρες του γείτονα του Βασιλείου Αναγνωστόπουλου (Μάντζου), την Γεωργία και την Ισαβέλλα αλλά και την Πελαγία συζ. Γεωργίου Ψιλογιαννόπουλου (Τάγκαλου) το γένος Χρήστου Μάη που είχαν ετοιμάσει επιδέσμους.
Ομάδα Γερμανών στρατιωτών, από τη διμοιρία που είχαν εγκαταστήσει οι Γερμανοί στη γέφυρα Αγγελοκάστρου για τον έλεγχο της γραμμής και της γέφυρας του Δίμικου και επέβαιναν σε όχημα προπομπό του τραίνου αλλά και στο τραίνο της γραμμής που σε λίγο διήλθε το σημείο της ενέδρας κατέφτασαν στο τόπο της ενέδρας των ανταρτών. Ο έκτος Γερμανός ή κατά άλλη, μάλλον πιθανότερη, εκδοχή, Πολωνός στρατιώτης καμένος ολόσωμα χαροπάλευε. Ψέλλισε στους συναδέλφους του ότι ο παπά-Ρισβάς όπως επίσης και οι Καλυβιώτισσες που παραβρίσκονταν δεν είχαν σχέση με το επεισόδιο. Τις Καλυβιώτισσες τις αναγνώρισε καθώς, προφανώς, τις θυμόνταν από τη παραμονή του στα επιταγμένα σπίτια του χωριού πριν οι Γερμανοί στρατιώτες εγκαταλείψουν το χωριό και εγκατασταθούν στο Αγρίνιο. Βρισκόμαστε άλλωστε 50 περίπου ημέρες πριν από οριστική εγκατάλειψη του ελλαδικού χώρου από τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής. Σε λίγα λεπτά και ο έκτος στρατιώτης θα άφηνε την τελευταία του πνοή από τα θανατηφόρα τραύματα που του προξένησαν οι ριπές των αυτομάτων όπλων των ανταρτών αλλά και από τα καθολικά εγκαύματα του.
Ο Μιχαήλ Λ. Ψιλογιαννόπουλος (Τάγκαλος) που αναπληρούσε τον τελούντα σε εξορία, πρόεδρο του χωριού, Γρηγόρη Ι. Ψιλογιαννόπουλο (Τάγκαλο), πήγε αμέσως στο Φρουραρχείο-Διοίκηση των Γερμανών στο Αγρίνιο. Με την παρέμβαση της διερμηνέως Μαρίας Δημάδη παρουσιάστηκε στον Ντόλμαν, Φρούραρχο Αγρινίου των γερμανικών στρατευμάτων. Παρουσίασε τα αληθινά περιστατικά του συμβάντος της ενέδρας. Με πειστικότητα κατέστησε σαφές στη Γερμανική Διοίκηση, ότι στη ενέδρα των ανταρτών δεν συμμετείχαν Καλυβιώτες.
Η Μαρία Δημάδη, ως γνήσια πατριώτισσα, έπραξε, παρασκηνιακά, για μια ακόμη φορά το καθήκον της. Επιχείρησε να εμπεδώσει στην Γερμανική Διοίκηση την θέση του εκπροσώπου του χωριού. Ο αναπληρωτής πρόεδρος του χωριού Μιχάλης Ψιλογιαννόπουλος-Τάγκαλος, αγωνιώντας για την τύχη του χωριού, επέστρεψε το απόγευμα στο χωριό. O Διοικητής των γερμανικών στρατευμάτων κατοχής, που έδρευαν στο Αγρίνιο, έφτασε στα Καλύβια, αργά το απόγευμα της Κυριακής, 30 Ιουλίου 1944. Ήθελε να διαμορφώσει προσωπική αντίληψη, για το συμβάν της ενέδρας, από τον τόπο, όπου διαδραματίστηκε. Ο αναπληρωτής πρόεδρος του χωριού Μιχάλης Ψιλογιαννόπουλος, μαζί με τον Θεόδωρο Λ. Περεπή, αντιπρόεδρο της Κοινότητας Καλυβίων, τον παπα-Ρισβά και το ζεύγος των δασκάλων του χωριού Σπύρο και Σοφία Χατζή τον υποδέχτηκαν στο χώρο του κοινοτικού πηγαδιού που ήταν στη στροφή του δρόμου προς το Αγγελόκαστρο.
Σε λίγο έφτασε στο χώρο η «Ντουντού» (το γένος Σένικ) αυστρογερμανικής καταγωγής, σύζυγος του Αθηναίου επιχειρηματία Στέλιου Παπαπάνου, που εκείνη την εποχή έβαζε πατάτες σε μεγάλες στρεμματικές εκτάσεις στο χωριό και έμεναν στο σπίτι του τότε προέδρου Γρηγόρη Τάγκαλου. Η παρουσία της «Ντουντούς» ήταν απαραίτητη. Ως γνώστρια της γερμανικής γλώσσας εκτέλεσε χρέη διερμηνέα στις διεξαχθείσες συνομιλίες μεταξύ της Γερμανικής Διοίκησης και των εκπροσώπων του χωριού. Η παρέμβασή της ήταν καίρια και καθοριστική. Η «Ντουντού», που αγαπούσε το χωριό, απευθυνόμενη στον Γερμανό Διοικητή χαρακτήρισε τους Καλυβιώτες ως «καπιταλιστές», που δεν έτρεφαν φιλικά αισθήματα στην τότε ανθούσα κομμουνιστική ιδεολογία που ασπάζονταν το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ). Ανέφερε, μάλιστα, επιχειρηματολογώντας, ότι από τους Καλυβιώτες κανείς δεν είχε ενταχθεί μέχρι τότε στα ένοπλα τμήματα του ΕΛΑΣ. Οι πλήρεις απαντήσεις που έδωσε στον Γερμανό Διοικητή η δασκάλα Σοφία Χατζή, όταν ρωτήθηκε σχετικά με την γερμανική ιστορία (Κάιζερ, Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος), σε μια στιγμή που η συζήτηση για το συμβάν «χαλάρωσε», ενθουσίασαν τον Γερμανό Διοικητή. Η οργή που έτρεφε για το χωριό άρχισε να καταλαγιάζει. Οι προαναφερόμενοι εκπρόσωποι του χωριού, επιδιώκοντας να σώσουν το χωριό από τα ανελέητα αντίποινα των ναζί-κατακτητών, κατάφεραν τελικά να πείσουν τον Διοικητή των γερμανικών στρατευμάτων ότι στην ενέδρα κατά των Γερμανών στρατιωτών δεν είχαν εμπλοκή οι κάτοικοι του χωριού.
Ο Διοικητής των γερμανικών στρατευμάτων κατοχής που έδρευαν στο Αγρίνιο, αφού άκουσε τις πειστικές εξηγήσεις των ανωτέρω εκπροσώπων του χωριού, λαμβάνοντας επίσης υπόψη το γεγονός ότι το χωριό προμήθευε, αναγκαστικά, με μεγάλες ποσότητες πατάτας τις γερμανικές στρατιωτικές δυνάμεις, κατά τη διάρκεια της κατοχής, που είχαν μείνει και στα Καλύβια και μάλιστα σε επιταγμένα σπίτια (επισταθμία) ιδιοκτησίας Βασιλείου Κ. Δρακόπουλου, Κωνσταντίνου Π. Ρούβαλη, Παναγιώτου Ε. Λύγδα και Γεωργίου Ι. Ψιλογιαννόπουλου, αποφάσισε, ως αντίποινα, την εκτέλεση εξήντα πατριωτών, κάνοντας πράξη την απειλή που είχε ανακοινωθεί από τους Γερμανούς για τα αντίποινα, χωρίς να συμπεριλαμβάνεται σε αυτούς κανένας Καλυβιώτης.
Οι εξήντα πατριώτες βρίσκονταν έγκλειστοι στις φυλακές Αγρινίου οι οποίες στεγάζονταν σε κτίριο που βρίσκονταν απέναντι από τον Ιερό Ναό Αγίας Τριάδας Αγρινίου και στις καπναποθήκες «Παναγοπούλου». Στις φυλακές των καπναποθηκών του «Παναγόπουλου» είχαν εγκλειστεί επίσης οι Διονύσιος Θ. Φούκας, Ιωάννης Δ. Καραθάνος (α’ γραμματέας ΕΠΟΝ Καλυβίων) και ο Δοκιμιώτης Κωνσταντίνος Παπούτσης. Οι Γερμανοί στρατιώτες τους έβγαλαν από τα υπόγεια των φυλακών συμπεριλαμβάνοντας τους στους μελλοθάνατους πατριώτες.
Ο Λέων Ξυνός, υπαρχηγός των ταγμάτων ασφαλείας Αγρινίου με μια αστραπιαία κίνηση, τους έσπρωξε ξανά στα υπόγεια των φυλακών. Είχε προηγηθεί, χωρίς να το γνωρίζουν οι τρεις έγκλειστοι, η σωτήρια παρέμβαση – έκκληση της Καλυβιώτισσας Αγαθής συζ. Παναγιώτου Γαλανόπουλου προς τον Λέοντα Ξυνό. Στο σπίτι (οδός Παπαστράτου αρ.2) του Λέοντος Ξυνού, υπαρχηγού των ταγμάτων ασφαλείας Αγρινίου, η Αγαθή Γαλανοπούλου είχε δουλέψει για πολλά χρόνια.
Εκεί δίπλα λοιπόν στις γραμμές του τραίνου στη θέση «Φυλάκιο», ακριβώς στο τόπο που κατέληξε το γερμανικό όχημα, εκτελέστηκαν από το γερμανικό εκτελεστικό απόσπασμα, κατά ομάδες των δέκα, των οκτώ ή των πέντε, όπως τους κατέβαζαν από τα 3-4 φορτηγά-καμιόνια, που τους είχαν φορτώσει, πενήντα (55) πατριώτες, ενώ κρεμάστηκαν, αφού χρησιμοποίησαν οι δήμιοι τραπέζι για να τους ανεβάσουν προκειμένου να τους περάσουν τις θηλιές, σε τηλεγραφόξυλα, που υπήρχαν κατά μήκος της γραμμής, τέσσερις λεβέντες πατριώτες, μεταξύ των οποίων, δύο καπεταναίοι του ΕΛΑΣ.
Οι κατακτητές κρέμασαν κατά σειρά τους:
- Παπαϊωάννου Αντώνη (καπετάν «Δίας», από τον Αβαρίκο Θέρμου).
Πολέμησε με το βαθμό του λοχία στη μικρασιατική εκστρατεία, όπου τιμήθηκε με το αργυρούν αριστείο ανδρείας, ενώ στο αλβανικό μέτωπο επέδειξε μοναδική γενναιότητα και για το λόγο αυτό τιμήθηκε με το βαθμό του ανθυπολοχαγού. Είχε συλληφθεί μαζί με τον καπετάν Βάκχο στις 19 Ιουλίου 1944, ώρα 5.30 μ.μ. στο Λεσίνι Ξηρομέρου σε μια ατυχή επιχείρηση μεταφοράς, με το θρυλικό καΐκι «Αϊ-Δημήτρης», των στελεχών και αγωνιστών του διαλυθέντος τάγματος του ΕΛΑΣ Κεφαλονιάς στη περιοχή του Τρίκαρδου Κατοχής.
Ο θάνατος του καπετάν Δία δεν επήλθε αμέσως. Κάποιος ζώγκος ή ακίδα από το τηλεγραφόξυλο σύμφωνα με την επικρατέστερη εκδοχή ή ένα καρφί της κολώνας κατά δεύτερη εκδοχή εμπόδιζε το σώμα του να κατέλθει για να επέλθει το μοιραίο. Ο Καπετάν Δίας έπιασε με τα χέρια του το σχοινί της κρεμάλας και προσπαθούσε να τραβηχτεί προς τα πάνω. Οι ταγματασφαλίτες που συνόδευαν τους Γερμανούς δήμιους αντιλήφτηκαν το περιστατικό. Ειδοποίησαν τους Γερμανούς του εκτελεστικού αποσπάσματος που είχαν επιβιβαστεί στα οχήματά τους για να αποχωρήσουν από τον τόπο της εκτέλεσης. Ένας Γερμανός αξιωματικός πετάχτηκε από το όχημα και με μία ξιφολόγχη όπλου του έδωσε τη χαριστική βολή δείχνοντας για μια φορά ακόμη τη κτηνώδη συμπεριφορά των ναζιστικών δυνάμεων κατοχής.
- Τσιαπούρη Απόστολο (καπετάν «Βάκχο», από το Καρπενήσι). Στο αλβανικό μέτωπο είχε λάβει μέρος με το 42ο Σύνταγμα Ευζώνων.
- τον 19χρονο ΕΠΟΝίτη Πάνο Πάσχο (από το Αγρίνιο) που δεν δέχτηκε να του περάσει τη θηλιά ο Γερμανός δήμιος και δίνοντάς του μια κλοτσιά στο πρόσωπο ταυτόχρονα φώναξε «Ζήτω η ΕΠΟΝ» και
- τον Ιωάννη Μαυρέλη (από την Λεπενού Βάλτου) τον κρέμασαν στο τηλεγραφόξυλο που υπήρχε εντός του κτήματος Κωνστανίνου Π. Ρούβαλη. Είχε συλληφθεί μαζί με τον Πάνο Πάσχο στο «μύλο του Τσέλου».
Οι πατριώτες δείχνοντας ψυχικό μεγαλείο και μεγάλη φιλοπατρία φώναξαν στις τελευταίες στιγμές λίγο πριν από την εκτέλεσή τους: «Ζήτω η πατρίδα μας η Ελλάδα», «Ζήτω το ΕΑΜ», «Ζήτω ο ΕΛΑΣ», «Τα παιδιά και οι αδελφοί μας θα ζήσουν λεύτερα…» για να αποδείξουν με τίμημα την ίδια τους την ζωή πως «Θέλει αρετή και τόλμη η ελευθερία». Όμως ο θάνατος ντυμένος με ναζιστική στολή «πλησίαζε».
Κάποιοι λύγισαν. Οι στιγμές απόλυτα ανθρώπινες. Τα γοερά κλάματα των μελλοθάνατων πατριωτών έφταναν να ακούγονται μέχρι τα «Χαμολεύκια», περιοχή της κτηματικής περιφέρειας Καλυβίων, όπου κρύφτηκαν πρόχειρα πολλοί Καλυβιώτες, 1,5 χιλιόμετρο μακριά από το «Φυλάκιο», τον τόπο Θυσίας.
Από τους εξήντα πατριώτες που μεταφέρθηκαν στο τόπο της εκτέλεσης, ένας δεν εκτελέστηκε (Μήτσος Ζωγράφος) καθώς ταγματασφαλίτες που παραβρίσκονταν τον έντυσαν ανάλογα παρουσιάζοντάς τον στους Γερμανούς, δήθεν, ως «ταγματασφαλίτη-γερμανόφιλο». Σε λίγα δευτερόλεπτα οι κροταλισμοί των μυδραλίων που ξερνούσαν μάλλον εμπρηστικά βλήματα έφεραν θανατερή σιωπή. Οι ηλιαχτίδες του ήλιου έκαναν φανερό από μακριά το αποτρόπαιο έγκλημα των ναζιστικών δυνάμεων κατοχής.
Ο σταθμάρχης του σταθμού Καλυβίων Γεώργιος Ξύδης παρακολουθούσε από μακριά το αποτρόπαιο συμβάν της εκτέλεσης των πατριωτών. Το νέο μεταδόθηκε στο χωριό με ταχύτητα αστραπής.
Οι Καλυβιώτες επέστρεψαν στο χωριό μετά από δύο μέρες. Η σήψη των σωμάτων των εκτελεσθέντων πατριωτών εξαιτίας και του αυγουστιάτικου λιοπυριού έφερνε στο χωριό μία ανυπόφορη δυσοσμία. Ζητήθηκε από τη Γερμανική Διοίκηση άδεια ταφής των νεκρών.
Στις 2 Αυγούστου 1941 προχώρησαν με φροντίδα του προέδρου του χωριού και του παπά-Ρισβά στη ταφή των εκτελεσθέντων με τις αρμόζουσες τιμές εκεί δίπλα από τον τόπο της εκτέλεσής τους, όπου ανεγέρθηκε επί προεδρίας Ευθυμίου Ευστ. Χρυσικού στα 1983-1984 μνημείο για να θυμούνται οι παλιοί και να γνωρίζουν οι νέοι αυτή την μεγαλειώδη αντιστασιακή πράξη.
Η εκτέλεση και ο απαγχονισμός των πατριωτών έγιναν το πρωί ώρα 7 π.μ. της Δευτέρας 31ης Ιουλίου 1944.
Η άποψη, πως λίγο πριν από τις εκτελέσεις οι μελλοθάνατοι υποχρεώθηκαν να σκάψουν τους τάφους τους, που διατυπώθηκε από τον αγρινιώτη συγγραφέα Θ. Μ. Πολίτη στο περιοδικό «Ρίζα των Αγρινιωτών» (Τ. 24-25) δεν έγινε εφικτό να διασταυρωθεί.
Ο Διοικητής των Γερμανικών στρατευμάτων κατοχής, που έδρευαν στο Αγρίνιο εξέδωσε την ακόλουθη ανακοίνωση:
«Ως αντίποινα διά την άνανδρον επίθεσιν υπό μιας κομμουνιστικής συμμορίας την 30 Ιουλίου πλησίον του χωρίου Καλύβια καθ’ ην εφονεύθησαν Γερμανοί Στρατιώται, εξετελέσθησαν διά τουφεκισμού, 55 Κομμουνισταί εκ της περιφερείας Αγρινίου και εκρεμάσθησαν εις τον τόπον του εγκλήματος 4 επικίνδυνοι Κομμουνισταί εξ ων δύο Καπετανέοι του ΕΛΑΣ.
Ο Διοικητής των Γερμ. Στρατευμάτων Αιτωλοακαρνανίας».
Οι πενήντα εννέα πατριώτες που εκτελέστηκαν, αφού συνελήφθησαν από τους Γερμανούς νωρίτερα οι περισσότεροι στα χωράφια που δούλευαν ως εργάτες, καταγόμενοι πολλοί απ’ αυτούς από την Κεφαλονιά, τη Λευκάδα αλλά και το Ξηρόμερο, ήταν κατά αλφαβητική σειρά οι ακόλουθοι:
Αμάραντος Νικόλαος, Βαλλιανάτος Ιωάννης, Γάκης Κωνσταντίνος, Γκαλάγκος Ανδρέας, Γουλές Γεώργιος, Γρηγοράτος Σπυρίδων, Δανηλάτος Σταύρος, Δημονίτσας Δήμος, Δοντάτος Σταύρος, Ευθυμίου Φώτιος, Ευθυμίου Δημ. Χρήστος, Ζαρκαδούλας Γεώργιος, Καλπουζάνης Γεώργιος, Καλύβας Λεωνίδας, Καράμπελας Ιωάννης, Καραπαναγιωτίδης Αθανάσιος, Καραπάνος Κωνσταντίνος, Καταρέλος Γεώργιος, Κατωπόδης Κωνσταντίνος, Κουφοπάνος Δημήτριος, Μαρούλης Δημήτριος, Μαυρέλης Ιωάννης (Λεπενιώτης),
Μερεσιώτης Ανδρογένης, Μπάκας Κωνσταντίνος, Μπάλλας Δημήτριος, Mπάλλας Χαρίλαος, Μπαστάνης Βασίλειος, Μπαστάνης Γεώργιος, Μπεχλούλιας Κωνσταντίνος, Μπινούλης Βασίλειος, Μπούρας Δημήτριος, Μπουρμπούλης Σωτήριος, Νεόφυτος Διονύσιος, Νεοφώτιστος Σπυρίδων, Ντανσκόι Κωνσταντίνος, Παναγιωτόπουλος Πέτρος, Παπαδημητρίου Κωνσταντίνος, Παπαιωάννου Αντώνιος (καπετάν Δίας – Αντώνης), Πασίσης Θεοχάρης, Πάσχος Παναγιώτης, Πατσαούρας Κωνσταντίνος, Πεταρούδας Βασίλειος, Πόλκας Ηλίας (Μαστρογιάννης Αντώνιος), Πολλάτος Γερ. Νίκιας, Ριγάλος Αντώνιος, Σακαπέτης Βασίλειος, Σαμψών Απόστολος, Σέτας Ιωάννης, Σπίγγος Ιωάννης, Σταυρόπουλος Σπυρίδων, Τριανταφύλλου Βασίλειος (Αγγελοκαστρίτης), Τσιαπούρης Απόστολος, Τσίρκας Ιωάννης, Τσούτσουρας Παναγιώτης, Φαμώλης Ηλίας, Φατούρος Σπυρίδων, Φλαμιάτος Κωνσταντίνος, Χαρτομανώλης Βασίλειος, Χατζόπουλος Ιωάννης.
Οι καπναποθήκες-φυλακές και τα βασανιστήρια
Καπναποθήκες Παναγόπουλου
Η συλλογική μνήμη και οι προφορικές αφηγήσεις αναφέρονται στις καπναποθήκες-"φυλακές" Παναγοπούλου, όπου κρατήθηκαν και βασανίστηκαν φοβερά εκατοντάδες αντιστασιακοί. Η υπέργηρη σήμερα2 καπνεργάτρια Δέσποινα Γιακουμίδου αναφέρει σχετικά:
«Τα μεγαλύτερα βασανιστήρια έγιναν τ 'ς αποθήκες τ' Παναγοπουλου. Κι όταν μετά ξαναπιάσαμε δουλειά, το αίμα "ήταν νωπό ακόμα!»
Προσφιλείς μέθοδοι βασανισμού αναφερόντα: οι άγριοι ξυλοδαρμοί "φάλαγγα" και οι γάτες. 3
«Ο Παναγοπουλος που έφκιασε τ'ς αποθήκες, οι οποίες τ'ς χαλάσανε σήμερα ήτανε ιστορικές, γι.ατι εκεί ήτανε και οι φυλακές των Γερμανών επί κατοχής, που κουβαλούσαν τον κόσμο όλον και τόνε βάζαν μέσα. Έκανα και εγώ εκεί. Μ' έπιασαν οι Ιταλοί και με βάλανε φυλακή. Μετά με μεταφερανε στους μελλοθάνατους. Με βάλανε στου Παναγοπουλου, αποκάτω. Άργησα να πούμε για να δείξω κάτι, ήβλεπες τον κόσμο όλο ήτανε ξαπλωμένος στο τσιμέντο καταή. Ήτανε μαρτύριο, μαρτύριο. Έχανα αγιογραφία στον τοίχο. Και κατέβηκε ένας τσολιάς Χι με πέτσωσε τ'ς κλωτσιές! Γιατί να χάνω αγιογραφία; Ήτανε ο Γιάννας ο Σκούλος ο λεγόμενος, ήτανε τσολιάς αυτός. Τέλος πάντων. Είχαμε πρόβατα. Έφαγαν σχεδόν τα περισσότερα πρόβατα, ταφαγανε για να μπορέσ' να με βγάλει ο γέρος έξω, να με βγάλει απ' τις φυλακές. Με πήρανε μετά χαι με πήγανε τ'ς φυλακές τ'ς Αγία Τριάδας [...] Στις αποθήκες Παναγοπουλου πρέπει νάμεινα δύο μήνες και μετά με μεταφέρανε. Δηλαδή πως με μεταφέρανε: Είχα περάσ' τρεις φορές φάλαγγα. Φάλαγγα είναι το οικτρότερο ξύλο! Σου βάναν το όπλο εδώ στα πόδια, στα γόνατα και στο λαιμό και είναι τα πόδια σου εκεί [δείχνει]. Και σε βαράνε με συρματόπλεγμα! Βούρδουλα είχανε με σύρμα. Λοιπόν εγώ τη μία πατούσα από το πόδι μου είχε φύβγει ολόκληρη. Είχε φυβγει δηλαδή το δέρμα ολόκληρο. Είχε φουσκώσ' το αίμα και έσπασε και μετά με πήγανε στ' Μαυρομάτη τ 'ς Κλινική και παραλίγο να πάθω γάγγραινα. Κι από χει με πήγανε τ'ς φυλακές τ'ς Αγια Τριάδας. Έτσι έφυγα απ' τις φυλακές τ' Παναγοπουλου. Απ' το ξύλο για να πω πού ήταν τα. όπλα! [...]».
Ενδεικτικό παράδειγμα μαρτυρίου με τη μέθοδο της γάτας, αποτελεί η αγρότισσα Ελένη Ανδρεοπούλου, η οποία τότε ήταν σύνδεσμος. Πρώτη αναφορά στην αγωνίστρια αυτή γίνεται από το Φίλιππα Γελαδόπουλο στο βιβλίο του με τίτλο:. Μαρία Δημάδη. Μνήμες και Ελεγεία. Εκεί γράφει για το σπουδαίο ρόλο που έπαιζαν οι γυναίκες σύνδεσμοι στην παραλαβή και παράδοση σημειωμάτων από το Αγρίνιο στο βουνό και αντίστροφα. Αναφέρονται τα ονόματα τριών γυναικών. Ένα από τα οποία είναι της Ελένης Ανδρεοπούλου, η οποία είχε το ψευδώνυμο "Αντρέα"3 Στη συνέχεια ο συγγραφέας παραθέτει τρεις προφορικές μαρτυρίες που συγκέντρωσε για τη σύλληψη, τους βασανισμούς και την εκτέλεση της αγωνίστριας.
Η Ελένη Κομματά προερχόταν από μια αγροτική οικογένεια. Παντρεύτηκε τον Επαμεινώνδα Ανδρεόπουλο και από το γάμο τους απέκτησε πέντε παιδιά. Κατοικούσε σε ένα φτωχικό σπιτάκι "ψηλά από το Αγρίνιο", πολύ πιο πάνω από το Δημοτικό Πάρκο. Στη διάρκεια της Αντίστασης μετέφερε μηνύματα "χαρτιά των ανταρτών". Ένα απόγευμα στις 10 Ιούλη 1944 η Ελένη ακολουθώντας το συνηθισμένο δρομολόγιο προς το Αγρίνιο για να πουλήσει ξύλα προκείμενου να βγάλει μεροκάματο και παράλληλα να μεταφέρει το σημείωμα της οργάνωσης, πιάστηκε από τους τσολιάδες. Πρόλαβε όμως και κατάπιε το "χαρτί". Μεταφέρθηκε στις φυλακές Παναγόπουλου, όπου άρχισαν οι ανακρίσεις και οι βασανισμοί για να της αποσπάσουν τα μυστικά που έκρυβε.
Στο βασανισμό της με τη μέθοδο της γάτας4 αναφέρονται τέσσερις προφορικές μαρτυρίες5 που καταγράφτηκαν κατά τη διάρκεια της παρούσας έρευνας. Ενδεικτικά παραθέτουμε την προφορική μαρτυρία της Κων/νας Μπαλωμένου6 η οποία εκείνη την περίοδο κατοικούσε στην περιοχή πάνω από το Πάρκο.:
«Ήταν μια γυναίκα εδώ πάν' στο λόγο. μακριά, είχε 4 παιδιά αυτήνη κι κουβάλαε ξύλα. Κ', τάφερνε κάτω εδώ και τα πούλαε. Και αυτή τώρα εδώ ήτανε με τ'ς αντάρτες".
Έφερνε χαρτιά "ξέρω γω τι ήτανε, μικρά -ημείς τότε. Και την έπιασαν εδώ πιο πέρα, στον άλλο δρόμο [πάνω από το Πάρκο]. Την πιάσανε, τ'ς εκοψανε τ'ς τριχιές απ' τα ξύλα, και την πήραν και την πήγανε στ' Παναγόπουλου μέσα. Και τ'ς φορέσανε ένα τσουβάλι, τ'ς τόδεσανε εδώ στο λαιμό, κι τ'ς έβαλανε γάτες μέσα, και κτυπάγανε αυτήνοι κι κοπανάγανε και. γρατζούναγαν οι γάτες κι την είχανε κάνει κουμάτια. Ανδριοπουλου ήταν το επίθετο της, Ελένη. Και τελικά πέθανε αυτή εκεί μέσα. Κι βρίσκεται ένα κορίτσι απ' τα παιδιά τ'ς τώρα στην Αθήνα...».
Η παραπάνω μαρτυρία έρχεται σήμερα να επιβεβαιώσει αυτή της Αλεξάνδρας Παντελή Κάκου, που καταγράφει ο Γελαδόπουλος για το γεγονός. Αναφέρεται στο χώρο του βασανιστηρίου όπου μεταφέρθηκε και το νεογέννητο κοριτσάκι της. ΤΙ παρουσία του νεογέννητου μωρού στη φυλακή μάλλον εξυπηρετούσε τους βασανιστές οι οποίοι απέβλεπαν στο να πετύχουν την κάμψη της μάνας μπροστά στο παιδί που μόλις είχε φέρει στον κόσμο και όχι στην ευαισθησία τους για τη φροντίδα και το θηλασμό του από εκείνη, η οποία αιμορραγούσε από τους ξυλοδαρμούς, και τα γδαρσίματα της γάτας, όπως αναφέρεται7
Η μητρική αγάπη όμως στην προκειμένη περίπτωση δεν έκαμψε την αγωνιστικότητα και την υπευθυνότητα της γυναίκας αγωνίστριας. Προτίμησε να πάρει μαζί της τα μυστικά που διακινούσε υπηρετώντας την Αντίσταση. Ο θάνατος της επήλθε από το πιστόλι του Τολιόπουλου "εκεί δίπλα στο ρέμα του Κατρουλή" στις 26 Ιουλίου 1914 ,8
Μετά το θάνατό της η πολυμελής οικογένεια τους διαλύθηκε. Τα πέντε παιδιά "σκόρπισαν" σε διάφορες οικογένειες στο Αγρίνιο, στην Αθήνα, στην Πάτρα. Το μωρό "της φυλακής" υιοθετήθηκε από τον ίδιο το δεσμοφύλακα της μάνας του, ο οποίος ήταν άτεκνος.9
Θα αναφερθούμε σε ένα ακόμα σημαντικό γεγονός που σχετίζεται με τις φυλακές Παναγόπουλου: Οι Γερμανοί ύστερα από την πετυχημένη δράση των Αντιστασιακών, 30 Ιουλίου 1944, στην περιοχή Καλυβίων, αποφάσισαν να εκδικηθούν. Πήραν από τις φυλακές Παναγόπουλου εξήντα ομήρους και με τη βοήθεια των ταγματασφαλιτών του Αγρινίου τους οδήγησαν στο χώρο, όπου οι Έλληνες είχαν χτυπήσει τους Γερμανούς.
Στη διασταύρωση της σιδηροδρομικής γραμμής και του δημόσιου δρόμου που υπήρχε το φυλάκιο του σιδηροδρομικού σταθμού, εκεί με πολυβόλα θέρισαν πενήντα έξι (56) ομήρους. Τους τέσσερις τους οδήγησαν στην κρεμάλα στις 31 Ιουλίου 1944.10
Καπναποθήκες Παπαπέτρου
Από τη μελέτη των προφορικών αφηγήσεων της παρούσας έρευνας προκύπτει ότι οι αποθήκες Αφ. Παπαπέτρου χρησιμοποιήθηκαν σαν "στρατόπεδο συγκέντρωσης". Μέσα σ' αυτές κρατήθηκαν Εβραίοι που μεταφέρθηκαν στο Αγρίνιο από την Άρτα, Πρέβεζα, Γιάννενα κλπ. καθώς και πολλοί Ιταλοί μετά την κατάρρευση. Επίσης και Έλληνες, Αγρινιώτες και "ξενοχωρίτες". οι οποίοι συλλαμβάνονταν κατά τις οργανωμένες συλλήψεις που γίνονταν από τους Γερμανούς στο Αγρίνιο.
Για τους Εβραίους φυλακισμένους στο υπόγειο των "φυλακών Παπαπέτρου" ενδεικτική είναι η αξιόπιστη μαρτυρία του Παντελή Τσίρου: «Το υπόγειο (ημιυπόγειο) των καπναποθηκών Παπαπέτρου χρησιμοποιήθηκε υπό των Γερμανών για τη συγκέντρωση των Εβραίων περιοχής Ιωαννίνων κυρίως και Άρτης. Όταν η σκέψη μου μεταφέρεται στην περίοδο αυτή, θυμάμαι και έχω καλά διατηρημένη στη μνήμη μου την εικόνα που αντίκρισα: τους ανθρώπους αυτούς στοιβαγμένους και αναρριχώμενους στα σιδερένια κάγκελα από το βαθύ υπόγειο, ίσως και πατώντας στους ώμους των συγκρατουμένων τους να τείνουν τα χέρια τους για λίγο ψωμί ή κάτι άλλο φαγώσιμο και φάρμακα, προσφέροντας ό,τι πολυτιμότερο είχαν κοντά τους... Οι στιγμές αυτές ήταν λιγοστές διότι στο μεταξύ οι φρουροί Γερμανοί στρατιώτες στην είσοδο της καπναποθήκης μας εκδιώχνανε μακριά τους.
Η παραμονή των Εβραίων στους χώρους αυτούς ήτο ολιγοήμερη καθότι στο μεταξύ είχε προγραμματισθεί η μεταφορά τους με καμιόνια, στους γνωστούς σε όλους μας χώρους των στρατοπέδων στη Γερμανία και Πολωνία με προορισμό την εξόντωση τους 11 .
Πολλοί Ιταλοί μετά την κατάρρευση του συμφώνου Ιταλίας-Γερμανίας εγκλείστηκαν στις αποθήκες Παπαπέτρου, οπού ζούσανε σε άθλιες συνθήκες και τους χρησιμοποιούσαν οι Γερμανοί για Διάφορες αγγαρείες κλπ. Αρκετοί από αυτούς διασκορπίστηκαν στα γύρω βουνά και αγωνίζονταν μαζί με τους Έλληνες αντάρτες, όπως αναφέρουν οι προφορικές μαρτυρίες:
«Τ'ς λυπόστανε. Πάηνε για αγγαρεία. Με τ' κουβέρτα τυλιγμένοι χωρίς αυτό. Δεν τα'ς έδωνανε ούτε βρακί. Φαίνοντανε τα γεννητικά τ'ς όργανα. Απάν' στ' Παπαπέτρ' η ψείρα, όταν μας πήγανε εμάς εκεί, η ψείρα μας πήρε μπλαστί! Σε άχυρο κοιμόντανε. Το άχυρο είχε γεμίσ' ψείρα. Τ'ς έδωνανε νερό σε βυτία με βενζίνα και. πετρέλαιο. Τέτοια συμπεριφορά. Έβγαινανε όξω για αγγαρεία και φώνάζανε τ'ς γυναίκες: λίγο πάν' λίγο ψωμί. Νηστικοί, πεινασμένοι, κουρασμένοι...».12.
Οι Έλληνες που κρατήθηκαν στις φυλακές Παπαπέτρου αποτέλεσαν το "προζύμι των εκτελέσεων της Αγίας Τριάδας (1944)", για να χρησιμοποιήσουμε τη λαϊκή έκφραση ενός αφηγητή που βίωσε τις ομαδικές συλλήψεις, τον εγκλεισμό και τη διαλογή που ακολούθησε στις καπναποθήκες αυτές.
Από τους συλληφθέντες επιλέχτηκε ένας αριθμός για να οδηγηθεί στην "εκτέλεση των 120". Στο χώρο που άλλοτε ξεδιαλέγονταν τα καπνόφυλλα τώρα δια/άγονται οι άνθρωποι. Το ρόλο των "εξπέρς". των ειδικών, αναλαμβάνουν οι "κουκουλοφόροι". Και πετάνε σαν τα "σκάρτα" καπνόφυλλα πολλούς κρατούμενους στο "πυρ"! Στο κολαστήρι της Αγίας Τριάδας...
Χαρακτηριστική είναι η αφήγηση του υπέργηρου σήμερα (2008) Σωτήρη Πύργου, ο οποίος ήταν ένας από τους συλληφθέντες Αγρινιώτες που κρατήθηκε στις αποθήκες Παπαπέτρου και έζησε την αγωνία της διαλογής των κρατουμένων και της επιλογής των θυμάτων της φοβερής εκτέλεσης:
«Γίνονταν ομαδικές συλλήψεις αντιστασιακών της πόλης. Τους συλληφθέντες τους μετέφεραν στην Παπαπετρου. Οργανωμένες συλλήψεις αυτές. Ήταν άνθρωποι απ' όλες τις παρατάξεις. Το «προζύμι» της Αγίας Τριάδας ήταν απ' τις συλλήψεις τ' Παπαπέτρου! Μας πήγαν έχει. Το βραδ' έμειναμε μέσα, ανεξαρτήτως πολιτικής. Το βράδυ όμως περάσαμε μια σοβαρή χρίση. Συμπτωματικά οπωσδήποτε. Από Χατζοπούλου, οδός Παπαϊωάννου, μια φάλαγγα αυτοκινήτου γερμανικών με αναμμένα φώτα κατέβαινε για ν' αράξ' στο σταθμό του τραίνου. Οι κρατούμενοι απ' τα παράθυρα όταν τόδαν αυτό, νόμισαν ότι έρχονται για να φορτώσουν, για να τους πάνε στη Γερμανία. Όλοι ανεξαιρέτως, ένας νεωκόρος απ' την Παράβολα, ένας γαλατάς απ' το Συνοικισμό, αγκαλιάζονταν κείνη τ'ν ώρα κι παρακάλαγαν το θεό να τ'ς βοηθήσει. Οι αδελφοί Αρκουμάνη που'χαν καφενείο εδώ πέρα, αγκαλιάζονταν τ' αδέλφια, κι άλλοι Αγρινιώτες να μην αποχωριστούν, για να πάνε όλοι μαζί.
Στη δική μου περίπτωση, εμείς είμασταν πέντε-έξι Φουσκαριώτες, γειτονοπούλα, ήταν ο Χρήστος ο Μπάρλας ή Σβώλος, ο Σπύρος και Τάκης Σαμέτης, ο Νίκος Κατσάμπαλος. Ο Σβώλος κι ο Κατσάμπαλος εκτελέστηκαν τη Μ. Παρασκευή απ' αυτή τη σύλληψη.
Αμέσως αγκαλιαζόμασταν και φιλιόμασταν να μείνουμε μαζί και να πάμε όλοι μαζί. Να μη μας χωρίσουν.
Αυτή τη στιγμή που γένονταν συγκινητικές στιγμές, που αντάμωναν οι φίλοι, έχανε ένας υπάλληλος μία απόπειρα αυτοκτονίας μέσα στις αποθήκες! Έπεσε στο κενό μέσα στο εσωτερικό στην αποθήκη!
Τη νύχτα, χαράματα διαπιστώθηκε ότι τα αυτοκίνητα αυτά είχαν άλλο σκοπό...Από τις 9 η ώρα είχε στηθεί ένα τάνκς. Μέσα ήταν δύο κουκουλοφόροι. Πέρναες μπροστά από το τάνκς, άναβε το φως και κρατιόσουνα ή σ' έδιωχναν. Από κει και πέρα σ'εβγανανε απ την πόρτα κι έδωνε το σήμα ο σκοπός κι ήσνα ελεύθερος. Πάηνες στο σπίτι σου. Οι άλλοι πάηνανε για εκτέλεση... »13..
Σημειώσεις
1 Ο Τολιόπουλος γεννήθηκε στην Υπάτη της Πάτρας και ακολούθησε μια στρατιωτική σταδιοδρομία χωρίς ιδιαίτερες διακρίσεις. Κατά τη διάρκεια της Κατοχής, αρχικά προσπάθησε να ενταχθεί στον ΕΛΑΣ χωρίς όμως αποτέλεσμα. Φαίνεται πως από πολύ νωρίς είχε ξεκινήσει μυστικές επαφές με τις κατοχικές αρχές, οι οποίες είχαν ως αποτέλεσμα να αντικαταστήσει τον Άγγελο Κέντρου στη διοίκηση του Τάγματος Ασφαλείας Αγρινίου. Το τελευταίο έφτασε στην πόλη ως διλοχία στις 18 Ιανουαρίου 1944 και με αναγκαστικές (και μη) στρατολογήσεις έφτασε γρήγορα στοεπίπεδο πλήρους τάγματος. Οι Ταγματασφαλίτες του Τολιόπουλου πρωταγωνίστησαν σε μάχες εναντίον των ανταρτών αλλά και λεηλασίες και σφαγές κατά αμάχων Ο ίδιος ο διοικητής τους επέλεγε πολλές φορές να βασανίζει και να εκτελεί ο ίδιος τα θύματά του με πρωτοφανή αγριότητα. Μερικές από τις «ανδραγαθίες» του Τολιόπουλου και των ανδρών του ήταν η εκτέλεση των 120 ομήρων στην Αγία Τριάδα και ο απαγχονισμός των Σούλου,Σαλάκου και Αναστασιάδη την Μεγάλη Παρασκευή, 14 Απριλίου του 1944, καθώς επίσης η εκτέλεση 60 ανταρτών στα Καλύβια, 14 εκτελέσεις στο Ζαπάντι, η εκτέλεση της Μαρίας Δημάδη, οι βασανισμοί, βιασμοί και εκτελέσεις αμέτρητων αιχμαλώτων και αμάχων. Ιδιαίτερα στο Αγρίνιο παρατηρήθηκε μια ιδιαίτερη συμπάθεια των ταγματασφαλιτών στους βασανισμούς γυναικών. Καθοριστικό ρόλο σε αυτούς έπαιξε ο ίδιος ο Τολιόπουλος.
Μετά την απελευθέρωση του Αγρινίου, ο Τολιόπουλος, αφού παραδόθηκε στις κυβερνητικές δυνάμεις συνέχισε να σταδιοδρομεί στον στρατό φτάνοντας το βαθμό του συνταγματάρχη λόγω των ανδραγαθιών του στα Δεκεμβριανά και τον Εμφύλιο Πόλεμο. Πέθανε σε στρατιωτικό νοσοκομείο, πλήρης τιμών, το 1962. Μέχρι το τέλος της ζωής τους συνέχιζε να διακηρύττει πως πολέμησε έναντι του κομμουνισμού, χωρίς όμως να απαντά στα ερωτήματα για τις εκτελέσεις αμάχων ή μη αριστερών πολιτών. Αν και η πολιτεία δεν τον τιμώρησε ποτέ, το όνομά του έμεινε να στοιχειώνει την περιοχή ως παράδειγμα ενός από τους πλέον αιμοσταγείς συνεργάτες των εχθρών της πατρίδας που ορκίστηκε κάποτε να υπηρετήσει.
Η Ιστορικός του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Κωνσταντίνα Μπάδα, γράφει :
Η ιστορία και η συλλογική μνήμη συγκροτούν την εικόνα ενός ανθρώπου που έδρασε ως διοικητής του τάγματος ασφαλείας στο Αγρίνιο με ιδιαίτερα σκληρό και αδίστακτο, ηθικά και στρατιωτικά τρόπο. Από τις ως τώρα γραπτές πηγές και την καταγραμμένη συλλογική μνήμη τεκμηριώνεται ότι ήταν υπεύ θυνος για τις μαζικές εκτελέσεις στο Αγρίνιο στις 14/4/1944, για την εκτέλεση της Μ. Δημάδη και άλλων, για την βία γενικότερα και την απροκάλυπτη και αγαστή συνεργασία που είχε με τους γερμανούς διοικητές στην περιοχή. Ωστόσο για τις πράξεις του δεν κλήθηκε ποτέ να λογοδοτήσει. Αντίθετα όπως επισημαίνει ο Χέρμαν Φρανκ Μάγερ, ό.π., σ. 230, «μετά τον πόλεμο ο Τολιόπουλος έκανε καριέρα στον ελληνικό στρατό. Στις 30 Μαΐου 1948, τη μέρα που προήχθη σε αντισυνταγματάρχη «λόγω των ηρωικών του πράξεων στο πεδίο της μάχης», σταματά και η συγκάλυψη των δραστηριοτήτων του από το ΓΕΣ και ξαναρχίζουν οι εγγραφές στο μητρώο του. Η περίοδος από το 1939 έως το 1948 έμενε για πάντα κενή. Ένα χρόνο αργότερα ακολούθησε η προαγωγή του σε συνταγματάρχη. Ο Τολιόπουλος πέθανε στις 7 Φεβρουαρίου 1962 σε στρα τιωτικό νοσοκομείο της Αθήνας. Το ΓΕΣ αποσιώπησε ποιες ακριβώς ήταν οι «ηρωικές πράξεις του» κρίνοντας από τις ημερομηνίες προαγωγής του, μάλλον πρέπει να επρόκειτο για ενέργειες στον εμφύλιο πόλεμο «εναντίον των κομ- μουνιστών». Επισημαίνεται ωστόσο ότι απέναντι σε αυτήν την στάση ατιμω- ρησίας που κράτησαν οι επίσημες κυρίαρχες δομές, η κοινωνική μνήμη της πό λης αντιπαραθέτει μια ηθικά προσδιορισμένη κοινωνική τιμωρία του Γ. Τολιόπουλου:
«Μπα... δεν του ’καναν τίποτε. Μπήκε ο αντάρτικος στρατός, είχαν συμφωνήσει να μη χυθεί κι άλλο αίμα, παραδόθκανε, σε λίγο μετά, μετά τα Δεκεμβριανά, όλοι έξω κι αυτός... Δεν του μίλαγε κανένας... Εδώ ήταν. Εδώ γύρ ναγε, σαν το σκυλί, ολομόναχος, ολομόναχος... φόραγε το σακάκι του ανάποδα, σέρνονταν στους δρόμους και ψιθύριζε αλλόφρονας, οι 120, οι 120 ώσπου πέ θανε σαν το σκυλί...».
Βλ. Κ. Μπάδα, «Ο εμφύλιος ως βιωμένη εμπειρία και μνήμη των γυναικών», στο Ρίκι Βαν Μπούσχοτεν, Τ. Βερβενιώτη, Ε. Βουτυρά, Β. Δαλκαβούκης, Κ. Μπάδα
Κώστα Ν. Κούστα – εκπαιδευτικού, Αφήγηση της επιχείρησης της Ανατίναξης της αμαξοστιχίας και της Μάχης στο Αιτωλικό, απ’ το αρχείο του καπετάνιου του 2/36 εφεδρικού τάγματος του ΕΛΑΣ Νίκου Κούστα, στην μνήμη του αλλά και στην μνήμη των αγωνιστών πού έδωσαν την ζωή τους για την Λευτεριά από τους Ιταλογερμανούς Φασίστες.
2 Προφορική αφήγηση της Α. Γιακουμίδου,15/2/2008 στην ερευνήτρια Μαρία Αγγέλη.
3 Προφορική αφήγηση του υπέργηρου Δημ. Μπαλωμένου (6/2/2008) στην ερευνήτρια Μαρία Αγγελή. Οι άλλες δύο ήταν: η Λαμπρινή Νικολάου και η Αμαλία Λέρη. Βλ. Φ. Γελαδότΐουλου, Μαρία Δημάδη. Μνήμες και Κλεγεία, "Νέοι Καιροί", Αθηναϊκές Εκδόσεις, σ. 59.
4 Μέσα σ' ένα τσουβάλι, ένας άνθρωπος κι ένα γατί. Και απέξω ένας δήμιος να χτυπάει! Ο άνθρωπος αν άντεχε το ξύλο. δε γλύτωνε το γδάρσιμο από το αγριεμένο ζώο.
5 Είναι οι προφορικές μαρτυρίες των: Κων/νας Μπαλωμένου, Α. Μπαλωμένου, Σ. Πύργου, Δ. Γιακουμίδου.
6 Προφ. αφήγηση Κων/νας Αντρομανέτσικου-Μπαλωμένου (12/2/2008) στην ερευνήτρια Μαρία Αγγελή.
7 Βλ. Φ. Γελαδόπουλος ό.π. σ. 6 1. Εδώ να συμπληρώσουμε ότι η φιλόλογος Αθανασία Βέλιου. μας αφηγήθηκε σχεδόν αυτούσια την ιστορία της Ανδρεοπούλου που αιμόφυρτη θήλαζε το βρέφος της στις φυλακές ΙΙαναγόπουλου. Την είχε ακούσει από τη μητέρα της Ελένη Βέλιου.
8 Βλ, Φ. Γελαδόπουλος ό.π. σ. (>() και 62,
9 Προφορικές πληροφορίες της Παρασκευής Ανδρεοπούλου, κόρης της Ελένης, η οποία παραβρέθηκε και παρακολούθησε το Συνέδριο, προσκεκλημένη ατΐό την καθηγήτρια και Πρόεδρο του Συνεδρίου Κων/να Μπάδα. Η Κων/να Μπάδα στην εισήγηση της με τίτλο: «Η ιστορία και η μνήμη των εκτελέσεων γυναικών στο Αγρίνιο», αναφέρθηκε και στην αγωνίστρια Ελένη Ανδρεοπούλου.
10 Βλ. θ. Κακογιάννη, Μνήμες και σελίδες της Εθνικής Αντίστασης, εκδόσεις Κωσταράκη, Αθήνα 1977, σ. ,394-395.
11 Γραπτές σημειώσεις του Παντελή Τσίρου τις οποίες μας παραχώρησε στην παρούσα έρευνα 3/3/2008. Και ο Σ. Πύργος στην προφορική του αφήγηση λέει "χαρακτηριστικά: «Οι Εβραίοι πέταγαν τα δακτυλίδια τ'ς και για να μη τ'ς τα πάρνε. Αφού τ'ς έβγαναν ακόμα ι, τ'ς μασέλες!».
12 Προφορική αφήγηση Σ. Πύργου (26-2-2008) στην ερευνήτρια Μαρία Αγγελή. Και ο Παντελής Τσίρος επιβεβαιώνει τα παραπάνω.
13 Προφορική μαρτυρία Σ. Πύργου (26/2/2008) στην ερευνήτρια Μαρία Αγγελή. Μια εικόνα των συνθηκών διαβίωσης των κρατουμένων στις αποθήκες αυτές μας δίνει στην προφορική αφήγηση του ο Χριστόφορος Σωφρονίου, ο οποίος παιδάκι τότε πήγε ψωμί στον πατέρα του. Βλ. Μ. Αγγελή, Ο κόσμος της εργασίας. Γυναίκες και άνδρες στην παραγωγή και επεξεργασία του καπνού (Αγρίνιο ίθος-20ος αι.). Διδ. Διατριβή, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων 2007, σ. 324 σημ.. 51.
Καπναποθήκες
Πηγές - Βιβλιογραφία
Το Αγρίνιο στην Κατοχή και στην Αντίσταση, Κωνσταντίνος Μ. Σαλταούρας Γαλάτσι, Σεπτέμβριος 2015
- Η Μνήμη του επαρχιακού αστικού τόπου και τοπίου: το Αγρίνιο μέχρι την δεκαετία του ’60, Πρακτικά Ημερίδας, επιμ. Κων/να Μπάδα, εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα, 2003
- Κατοχή – Αντίσταση – Εμφύλιος, Το Αγρίνιο στη δεκαετία 1940 – 1950, επιμ. Κων/να Μπάδα – Δ. Σφήκας, εκδ. Παρασκήνιο, Αθήνα, 2010.
- Καλύβια Αγρινίου, Εθνική Αντίσταση, Η εκτέλεση των 59 πατριωτών, του Γιάννη Διονυσάτου
- Μαρίας Αγγελή, φιλολόγου, Καπναποθήκες του Αγρινίου στη διάρκεια της Κατοχής, εφημερίδα Νέα Εποχή Αγρινίου 2011, από την περιοδική έκδοση "Αιτωλικά" τεύχος 15,της Αιτωλικής Πολιτιστικής εταιρείας
- Γ. Ράπτης, Συμβολή στην ιστορία της Ναυπακτίας. Γεγονότα περιόδου 1940-1950 (Ναύπακτος: Αφοί Γεωργουκόπουλοι
- Γ. Χουλιάρας (Περικλής), Ο δρόμος είναι άσωτος. ΕΛΑΣ, Δημοκρατικός Στρατός, Πολωνία, 1941-1958 , επιμέλεια-εισαγωγή Θ.Δ. Σφήκας, Λαμία Οιωνός, 2006
- Φ. Γελαδόπουλος, Μαρία Δημάδη, Η ηρωίδα της Εθνικής Αντίστασης, εκδ. Νέστορας, Αθήνα, χ.χ.
- Γ.Σ. Γερολυμάτος, Αγρίνιο, Δρόμοι που γράφουν Ιστορία, εκδ. Δ. Μαυρομμμάτη, Αθήνα, 1994
- Ν.Γ. Ζιάγκος, Αγγλικός Ιμπεριαλισμός και Εθνική Αντίσταση, τ. Α΄ και Δ΄, Αθήνα, 1978 και 1980
- Θ. Κακογιάννης, Μνήμες και Σελίδες της Εθνικής Αντίστασης, εκδ. Κωσταράκη, Αθήνα, 1997
- Γ.Η. Καρύτσας, Ο σφαγιασμός των Αρχειομαρξιστών της περιοχής Αγρινίου από τον ελληνικό Σταλινισμό, εκδ. Άρδην, Αθήνα, 20132
- Τ. Κωστόπουλος, Η αυτολογοκριμένη μνήμη, τα Τάγματα Ασφαλείας και η μεταπολεμική εθνικοφροσύνη, εκδ. Φιλίστωρ, Αθήνα, 20132
- Χ.Φ. Μάγιερ, Αιματοβαμμένο Έντελβαϊς, μτφ. Γ. Μυλωνόπουλος, τ. Β΄, εκδ. Εστία, Αθήνα, 2009
- Κ.Δ. Μαραγιάννης, Η Εθνική Αντίσταση στο Θέρμο, εκδ. Μυρτιά, Αγρίνιο, 2005
- Κ.Δ. Μαραγιάννης, Το Αγρίνιο, Μια περιδιάβαση στον τόπο, Μια προσέγγιση σε πρόσωπα και γεγονότα, εκδ. Πάραλος, Αγρίνιο, 2011
- Γ.Μ. Μόσχος, Η Πάτρα στην Κατοχή και στην Αντίσταση, εκδ. Γ. Πικραμένος, Πάτρα, 2013
- Στ.Θ. Χούτας, Η Εθνική Αντίσταση των Ελλήνων (1941 – 1945), Αθήνα, 1961
- Χάγκεν Φλάισερ, Νέα στοιχεία για τη σχέση γερμανικών αρχών κατοχής και Ταγμάτων Ασφαλείας», Μνήμων 8, 1980
- Μνήμες και Σελίδες της Εθνικής Αντίστασης”, Θ. Κακογιάννης, εκδ. Κωσταράκη.
Επισκεφτείτε την ιστοσελίδα μας http://www.tapantareinews.gr, για περισσότερη ενημέρωση. ⭐Εγγραφείτε - SUBSCRIBE: http://bit.ly/2lX5gsJ Website —►http://bit.ly/2lXX2k7 SOCIAL - Follow us...: Facebook...► http://bit.ly/2kjlkot
Δημοσίευση σχολίου
Αφήστε το σχόλιό σας ή κάνετε την αρχή σε μία συζήτηση
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.