Ο Ηράκλειος και η δυναστεία του (610-717)

- H κρίση του 6ου και των αρχών του 7ου αιώνα
- Ο πόλεμος με τους Πέρσες
- Ο θεσμός των θεμάτων
- Ο εξελληνισμός της αυτοκρατορίας

Σόλιδος της εποχής του Ηρακλείου. Στη μια όψη ο Ηράκλειος με τον γιό του Κωνσταντίνο και στην άλλη το σύμβολο του Σταυρού

Το Βυζάντιο σε κρίση - Ο πόλεμος με τους Πέρσες

Οι καταστροφικές συνέπειες της φιλόδοξης πολιτικής του Ιουστινιανού - Η αυτοκρατορία σε κρίση

Οι πολλές στρατιωτικές επιχειρήσεις που έγιναν επί εποχής Ιουστινιανού κόστισαν πολλά χρήματα με αποτέλεσμα την ανάγκη για όλο και περισσότερους φόρους που εισπράττονταν όλο και πιο δύσκολα.
Ο Ιουστινιανός εξέδωσε πολυάριθμα διατάγματα με τα οποία απαιτούσε από τους υπαλλήλους του κράτους να είναι τίμιοι και καλούσε τον λαό να πληρώνει με προθυμία τους φόρους του. Έτσι πίστευε πως, με τα διατάγματα αυτά, θα μπορούσε να κυβερνήσει ομαλά την αυτοκρατορία του.
Η συνεχής ανάγκη του κράτους για εξεύρεση πόρων οδήγησε σε επιβολή νέων φόρων καθώς και στο μέτρο της πώλησης αξιωμάτων. Όσο αυξάνονταν όμως οι φόροι τόσο ο λαός αδυνατούσε να τους πληρώσει. Το κράτος απαντούσε με σκληρότερα μέτρα και τελικά η συλλογή φόρων κατέληξε τόσο επαχθής ώστε σε αρκετές περιπτώσεις μια εισβολή ξένων φαινόταν λιγότερο τρομερή από την άφιξη των υπαλλήλων του ταμείου του κράτους. Τα χωριά πτώχευσαν και ερημώθηκαν, γιατί οι κάτοικοί τους έφευγαν μακριά υπό την πίεση του κράτους, η παραγωγικότητα έφτασε στο μηδέν, ενώ σε διάφορα μέρη ξέσπασαν επαναστάσεις.
Ο Ιουστινιανός, βλέποντας αυτή την κατάσταση, αναγκάστηκε να ελαττώσει τον αριθμό των στρατιωτών και να αρχίσει τις καθυστερήσεις στις πληρωμές τους. Οι στρατιώτες όπως ήταν φυσικό δυσαρεστήθηκαν και, ιδιαίτερα οι μισθοφόροι, ξέσπασαν εναντίον του λαού.
Η ελάττωση του στρατού άφησε απροστάτευτα τα σύνορα με αποτέλεσμα να αρχίσουν καταστροφικές επιδρομές και λεηλασίες διάφορων εχθρών της αυτοκρατορίας. Ο Ιουστινιανός μη μπορώντας να τους αντιμετωπίσει αναγκάστηκε να τους προσφέρει χρήματα, γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα νέες δαπάνες και νέα επιβολή φόρων.
“Όταν, σε όλα αυτά, προστέθηκαν οι συχνοί λιμοί, οι αρρώστιες και οι σεισμοί, οι οποίοι ενώ κατέστρεψαν τον λαό πολλαπλασίασαν συγχρόνως τις ανάγκες του Κράτους, η κατάσταση της Αυτοκρατορίας, στα τέλη της βασιλείας του Ιουστινιανού, έγινε πραγματικά αξιοθρήνητη”.
(Βασίλιεφ: “Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας”)

Ο πόλεμος ενάντια στους Πέρσες

Με την άνοδό του στο βυζαντινό θρόνο, το 610, ο Ηράκλειος κλήθηκε να αντιμετωπίσει τις επιθέσεις των Περσών. Αρχικά γνώρισε ήττες. Οι Πέρσες κατέλαβαν το 614 την Ιερουσαλήμ παίρνοντας μαζί τους τον Τίμιο Σταυρό, ενώ το 619 κυρίευσαν την Αίγυπτο, αποκόβοντας έτσι τον ανεφοδιασμό της Κωνσταντινούπολης σε σιτηρά, και προέλασαν μέχρι την Κυρηναϊκή.
Η αρπαγή του Τιμίου Σταυρού φαίνεται πως έθιξε το θρησκευτικό αίσθημα των Βυζαντινών, που μαζί με τον πατριάρχη Σέργιο ενίσχυσαν τον αυτοκράτορα στον αγώνα εναντίον των Περσών. Ο πόλεμος κράτησε έξι χρόνια (622-628) και ήταν νικηφόρος για τους Βυζαντινούς. Δύο ήταν οι σημαντικότερες φάσεις του: το 626, οι Βυζαντινοί απέκρουσαν κοινή επίθεση των Περσών και των Αβάρων εναντίον της Κωνσταντινούπολης. Τη νίκη τους απέδωσαν στη "Θεοτόκο στρατηγό", στην οποία αφιέρωσαν και τον ευχαριστήριο Ακάθιστο Ύμνο. Το 627 πάλι, έλαβε χώρα κοντά στη Νινευί η αποφασιστική μάχη που οδήγησε στην περσική υποταγή. Οι Πέρσες δέχτηκαν την ειρήνη και η αυτοκρατορία ξανακέρδισε τις ανατολικές της επαρχίες (Αίγυπτος, Μεσοποταμία, βόρεια Συρία). Ο Τίμιος Σταυρός βρισκόταν πάλι σε χέρια χριστιανικά. Ο λαός της Κωνσταντινούπολης επιφύλαξε μεγάλες τιμές στον Ηράκλειο, όταν επέστρεψε το 629 φέρνοντας μαζί του τον Τίμιο Σταυρό, τον οποίο στη συνέχεια τοποθέτησε στη "φυσική" του θέση, στα Ιεροσόλυμα, στις 14 Σεπτεμβρίου 630. Η λαμπρότητα της υποδοχής είναι ενδεικτική του μεγέθους του κινδύνου από τον οποίο είχαν απαλλαγεί οι Βυζαντινοί. Το περσικό κράτος άλλωστε δεν επρόκειτο να τους απασχολήσει ξανά σοβαρά, καθώς σύντομα (μεταξύ 633 και 650) υπέκυψε στο νέο εχθρό που έκανε τότε την εμφάνισή του, τους 'Aραβες, και ενσωματώθηκε στο χαλιφάτο των τελευταίων.

Ο Ηράκλειος ως Δαυίδ. Αργυρός δίσκος (αρχές 7ου αι.). Νέα Υόρκη. Μητροπολιτικό Μουσείο.

Ο Ηράκλειος, με λιγότερο στρατό και πενιχρά μέσα νικά τους ισχυρότερους Πέρσες...

O Ηράκλειος νικά το βασιλιά των Περσών, Χοσρόη Β'

Ο Εξελληνισμός του κράτους
Ο τίτλος 'πιστός εν Χριστώ βασιλεύς'

Τον 7ο αιώνα ήδη γίνεται κατανοητό ότι οι ζωτικές επαρχίες του κράτους είναι οι ελληνόφωνες ανατολικές επαρχίες. Η λατινόφωνη Δύση, που με κόπο και προσωρινά ανέκτησε ο Ιουστινιανός, χάνεται σταδιακά για το Βυζάντιο. Είναι φυσική εξέλιξη λοιπόν η υιοθέτηση της ελληνικής ως γλώσσας του κράτους και της διοίκησης.
Ο Ηράκλειος όχι μόνο καθιέρωσε ως επίσημη γλώσσα την ελληνική, αλλά υιοθέτησε και τον ελληνικό τίτλο “Bασιλεύς” συνοδευόμενο από τη φράση “πιστός εν Χριστώ”. Οι λατινικοί τίτλοι “Augustus” και “Caesar” αλλά και ο τίτλος αυτοκράτωρ, μετάφραση του λατινικού imperator, συνεχίζουν να χρησιμοποιούνται παράλληλα.

Ο Ηράκλειος πήρε επίσημα το όνομα «βασιλεύς», για πρώτη φορά το 629, ύστερα από την επιτυχία του πολέμου του κατά των Περσών. Ο τίτλος αυτός χρησιμοποιείτο για πολλούς αιώνες στην Ανατολή, κυρίως στην Αίγυπτο, και τον 4ο αιώνα έγινε συνήθης στα μέρη εκείνα της αυτοκρατορίας όπου μιλούσαν την ελληνική. Ποτέ όμως προηγουμένως δεν είχε γίνει δεκτός ως επίσημος τίτλος. Μέχρι τον 7ο αιώνα χρησιμοποιείτο ο αντίστοιχος προς το λατινικό imperator, ελληνικός τίτλος αυτοκράτορας, ο οποίος όμως δεν ανταποκρίνεται ετυμολογικά προς το imperator. Ο μόνος ξένος αρχηγός κράτους στον οποίον ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου συγκατατέθηκε να δώσει τον τίτλο βασιλεύς (με εξαίρεση τον βασιλιά της Αβησσυνίας) ήταν ο βασιλιάς της Περσίας.
Ο Bury γράφει σχετικά ότι «εφόσον υπήρχε ένας μεγάλος, ανεξάρτητος βασιλιάς έξω από τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, οι αυτοκράτορες απέφευγαν να υιοθετήσουν έναν τίτλο τον οποίον μπορούσε να φέρει άλλος μονάρχης. Αλλά μόλις ο μονάρχης αυτός μεταβλήθηκε σε υποτελή ο αυτοκράτορας, δίδοντας κάποια επισημότητα στο γεγονός αυτό, πήρε επίσημα τον τίτλο, ο οποίος για αρκετούς αιώνες του είχε ανεπίσημα δοθεί».

Ο τίτλος ΄πιστός εν Χριστώ βασιλεύς' αποδίδει ιδανικά τον καινούριο χαρακτήρα του βυζαντινού κράτους : ένα κράτος ελληνικό και ταυτόχρονα χριστιανικό.
«Ο Ηράκλειος», λέει ο Ostrogorsky, «υπήρξε ο δημιουργός του Μεσαιωνικού Βυζαντίου, του οποίου η οργάνωση είναι ρωμαϊκή, η γλώσσα και ο πολιτισμός ελληνικός και η πίστη χριστιανική»

Για τον Ηράκλειο και την δυναστεία του βλ. επίσης
- http://byzantin-history.blogspot.gr/Η εποχή του Ηράκλειου (610-717)
- http://el.wikipedia.org/wiki/Ηράκλειος
- http://www.ime.gr/chronos

Ο θεσμός των θεμάτων

Η εμφάνιση των θεμάτων τοποθετείται από την πλειονότητα των ερευνητών στο α΄ μισό του 7ου αιώνα. Θέματα ονομάζονταν αρχικά οι κατάλογοι της κεντρικής βυζαντινής υπηρεσίας, όπου καταγράφονταν οι στρατιώτες μιας μονάδας. Στη συνέχεια, ο όρος δήλωνε την ίδια τη στρατιωτική μονάδα και την περιοχή όπου έδρευε και, τέλος, μια γεωγραφική και διοικητική ενότητα.
Τα θέματα ήταν αρχικά στρατιωτικές μονάδες, μετακινούμενες ανά την επικράτεια. Όταν οι μονάδες αυτές απέκτησαν μόνιμη εγκατάσταση, θέματα ονομάστηκαν οι περιοχές εγκατάστασής τους, οι οποίες εξελίχθηκαν σε διοικητικές περιφέρειες. Την ανώτατη πολιτική εξουσία του θέματος ασκούσε ο στρατηγός.
Στα θέματα υπηρετούσαν ελεύθεροι αγρότες Χριστιανοί ορθόδοξοι στους οποίους το κράτος παραχωρούσε στρατιωτικά κτήματα (στρατιωτόπια, ή στρατοτόπια). Το κτήμα και η υποχρέωση για στρατιωτική υπηρεσία μεταβιβαζόταν από τον πατέρα στον πρωτότοκο γιο. Με τα έσοδά τους εξ αυτών οι στρατιώτες - αγρότες συντηρούσαν τις οικογένειες τους, αγόραζαν οπλισμό και κάλυπταν τα έξοδα των εκστρατειών. Έτσι οι διοικητικές περιφέρειες των Θεμάτων ήταν ταυτόχρονα και οι στρατιωτικές περιφέρειες της Αυτοκρατορίας. Τα θέματα βοήθησαν και στην επικράτηση της μικρομεσαίας αγροτικής τάξης στο Βυζάντιο.

Ο θεματικός στρατός αποτελούσε τον κύριο στρατό της Αυτοκρατορίας και φάνηκε εξαιρετικά αποτελεσματικός στην απόκρουση των αραβικών επιθέσεων.
Καθένα από τα θέματα διοικείτο από τον Στρατηγό ο οποίος είχε πολιτική και στρατιωτική εξουσία.
Ο Κωνσταντίνος ο Πορφυρογέννητος ανέφερε 29 θέματα, 17 στην Ασία και 12 στην Ευρώπη, αλλά ο αριθμός τους κυμαινόταν ανάλογα με τις ανάγκες και τις μεταβολές της αυτοκρατορίας.

Σκεφτείτε τα πλεονεκτήματα που είχε ο θεσμός των θεμάτων για την άμυνα αλλά και την οικονομία του κράτους :
- Οι αγρότες-στρατιώτες αναλαμβάνουν την άμυνα αλλά, σε καιρό ειρήνης, στηρίζουν και την αγροτική παραγωγή
- Δεν χρειάζεται να γίνονται μεγάλες μετακινήσεις στρατιωτικών σωμάτων - η κάθε περιοχή έχει το στρατό της (αμεσότητα στην άμυνα, καλή γνώση της περιοχής)
- Οι στρατιώτες υπερασπίζονται τον τόπο τους, τα σπίτια τους, τις οικογένειές τους. Έχουν σημαντικό κίνητρο για να πολεμήσουν