Στον Κάβο και στο Δασκαλιό ανακαλύφθηκε το πρώτο κέντρο λατρείας του Αιγαίου – τα πολυάριθμα ευρήματα αλλάζουν την εικόνα μας για τον Kυκλαδικό Πολιτισμό. Σε αυτή και στην επόμενη ανάρτηση το diablog.eu θα εμβαθύνει στον πολιτισμό αυτόν. Τώρα από τη σκοπιά της αρχαιολογικής έρευνας, την επόμενη φορά μέσα από τη λογοτεχνία – το μυθιστόρημα του Αιμίλιου Σολωμού «Ημερολόγιο μιας απιστίας» (τίτλος στα γερμανικά «Im Sternbild der Kykladen»/Στον αστερισμό των Κυκλάδων) που τιμήθηκε το 2013 με το Βραβείο λογοτεχνίας της ΕΕ.
Ο πρώτος αρχαιολόγος που επισκέφτηκε την Κέρο το 1963 δεν μπόρεσε να συγκρατήσει τα δάκρυά του. Φήμες για λαθρανασκαφές και αρχαιοκαπηλία στις Μικρές Κυκλάδες, νότια της Νάξου, είχαν φτάσει στην ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία και ο νεαρός τότε αρχαιολόγος Χρίστος Ντούμας στάλθηκε για να επιθεωρήσει τη λεηλατημένη περιοχή του Κάβου στο βορειοδυτικό άκρο του ανεμόδαρτου αγαιοπελαγίτικου νησιού. Το θέαμα που αντίκρυσε ήταν τρομακτικό: αναμοχλευμένα χώματα, θρυμματισμένα αγγεία από πηλό και μάρμαρο, κατακερματισμένα μαρμάρινα ειδώλια – ό,τι είχε απομείνει προφανώς από τη σύληση και την καταστροφή ενός κυκλαδικού νεκροταφείου της πρώιμης Εποχής του Χαλκού.
Μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο τα γυναικεία ως επί το πλείστον ειδώλια με τα διπλωμένα χέρια, φτιαγμένα από έντεχνα λειασμένο μάρμαρο –σήμα κατατεθέν του πολιτισμού του Αιγαίου κατά την τρίτη π. Χ. χιλιετία– είχαν γίνει ανάρπαστα στους συλλεκτικούς κύκλους: Θεωρούνταν ως η ιδεώδης πραγμάτωση της αφαιρετικής αντίληψης περί τέχνης που πρέσβευε ο μοντερνισμός.
Οι αρχαιολόγοι επιδίδονταν στη συστηματοποίηση των ειδών και των τεχνοτροπιών και, εμπνευσμένοι από τον ήλιο και την ασύγκριτη ομορφιά των αρχαιολογικών τόπων, εκθείαζαν το «Πνεύμα του Αιγαίου», που έβρισκε την έκφρασή του στους σιωπηλούς μάρτυρες της μακρινής αυτής εποχής. Οι τιμές των έργων ανέβαιναν στα ύψη, οι έμποροι προέβαιναν σε λαθρανασκαφές κατά συρροήν. Στην περίπτωση της Κέρου έδρασε ο σεσημασμένος αρχαιοκάπηλος Νικόλαος Κουτουλάκης, ο οποίος διοχέτευσε στην αγορά ένα πλήθος θραυσμένων μαρμάρινων ειδωλίων, που αργότερα έγιναν γνωστά ως «ο θησαυρός της Κέρου».
Ωστόσο η καταστροφή των ειδωλίων δεν οφείλεται στην αρχαιοκαπηλία, όπως απέδειξαν με βεβαιότητα οι ανασκαφές των ετών 2006 έως 2008. Μια ομάδα ερευνητών, υπό την καθοδήγηση του Κόλιν Ρένφριου, που θεωρείται αυθεντία για τις Κυκλάδες, εντόπισε σε απόσταση 150 μέτρων από την ήδη ανεσκαμμένη θέση ένα δεύτερο, ασύλητο χώρο απόθεσης της Κυκλαδικής περιόδου. Πρόκειται για έναν αρχαιολογικό θρίαμβο: Εκτός από χιλιάδες όστρακα αγγείων από πηλό και μάρμαρο ήρθαν στο φως και εκατοντάδες ειδώλια, στο σύνολό τους σπασμένα. Ανθρώπινα οστά δεν βρέθηκαν σε αυτό τον ειδικό χώρο απόθεσης στα νότια του νησιού, γεγονός που αποκλείει την περίπτωση να ήταν νεκροταφείο.
Καθίσταται πλέον προφανές ότι για τους ανθρώπους της κυκλαδικής εποχής τα ειδώλια δεν αποτελούσαν αντικείμενα τέχνης αλλά λατρείας. Τα αγαλματίδια αυτά λοιπόν είχαν καταστραφεί από τους ίδιους τους δημιουργούς τους. Τα περισσότερα από τα ειδώλια είχαν κατακερματιστεί προηγουμένως σε άλλα μέρη, κυρίως στη Νάξο, και στη συνέχεια οι νησιώτες τα μετέφεραν με πλοιάρια στην Κέρο, έναν τόπο μεγίστης λατρευτικής σημασίας για το Αρχιπέλαγος των Κυκλάδων. Ο αριθμός των ευρημάτων είναι τεράστιος: 580 περίπου σπασμένα ειδώλια καταμετρήθηκαν στο χώρο απόθεσης του νότου, ενώ σ’ αυτά πρέπει να προστεθούν και τα 500 της λεηλατημένης περιοχής.
Η δεύτερη έκπληξη ήταν τα ευρήματα στο Δασκαλιό, μια κωνοειδή νησίδα σε απόσταση 90 περίπου μέτρων από τον Κάβο, η οποία εκείνη την εποχή ήταν συνδεδεμένη με την περιοχή των ανασκαφών μέσω μιας στενής λωρίδας γης (στον πρώτο τόμο από τις πέντε προγραμματισμένες δημοσιεύσεις των ανασκαφών: „The Settlement of Daskalio“, McDonalds Institute, University of Cambridge 2013).
Στη θέση αυτή εντοπίστηκε πυκνή εγκατάσταση που χρονολογείται μεταξύ 2750 και 2300 π. Χ. Περιελάμβανε 300 έως 500 κατοίκους, δεν ήταν όμως σε χρήση όλο το χρόνο. Σύμφωνα με τα συμπεράσματα των ανασκαφέων, εδώ συγκεντρώνονταν οι κάτοικοι των Κυκλάδων προκειμένου να τελέσουν στη συνέχεια τις λατρευτικές ταφές τους στον Κάβο. Τον υπόλοιπο καιρό στον ιερό χώρο έμεναν μόνο οι «φύλακες».
Την ιδιαιτερότητα του χώρου υπογραμμίζει η ανακάλυψη μιας μεγάλης αίθουσας στην κορυφή του λόφου της νησίδας, όπου είχαν εναποτεθεί μεγάλες ποσότητες από στρογγυλά βότσαλα. Τα βότσαλα αυτά τα συνέλεγαν προφανώς οι επισκέπτες σε άλλα νησιά και τα έφερναν για απόθεση στην «αίθουσα», στο ιερό του Δασκαλιού. Τέτοια βότσαλα συναντά κανείς σε κυκλαδικά νεκροταφεία, καθώς και στη μινωική Κρήτη – έχουν μια άγνωστη σ’ εμάς συμβολική σημασία. Όλες οι ενδείξεις συγκλίνουν στο ότι η αίθουσα συνιστά πρόδρομο ιερών όπως αυτό της Αγίας Ειρήνης στην Κέα, τα ιερά κορυφής της Κρήτης – και το ιερό νησί του αρχαίου κόσμου, τη Δήλο.
Οι ανασκαφείς δεν μπορούσαν να πιστέψουν ότι οι μαρμαρόλιθοι που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή της αίθουσας και των υπόλοιπων κτιρίων προέρχονταν από τη Νάξο. Στο Δασκαλιό δηλαδή μεταφέρονταν δια θαλάσσης ποσότητες δομικού υλικού των οποίων το βάρος αντιστοιχεί δίχως άλλο σε εκείνο των λίθων που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή του μνημειώδους ιερού του Stonehenge στην Αγγλία, χτισμένου την ίδια περίπου περίοδο.
Η Κέρος, όντας σε απόσταση αναπνοής από το Άνω και Κάτω Κουφονήσι, τις ομορφότερες αμμουδιές του Αιγαίου, έχει κηρυχτεί από την Αρχαιολογική Υπηρεσία απαγορευμένη ζώνη. Πράγματι, το νησί κρύβει ακόμα πολλά μυστικά. Επιφανειακές έρευνες οδήγησαν στον εντοπισμό δύο ακόμα ανεξερεύνητων οικισμών και τάφων της κυκλαδικής περιόδου – ήδη τον 19ο αιώνα είχαν βρεθεί εδώ δύο από τα διασημότερα ειδώλια, ο «αρπιστής» και ο «αυλητής», που βρίσκονται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας. Η υλική προέλευση της συμβολικής σημασίας του Κάβου και του Δασκαλιού παραμένει σκοτεινή, οι εκάστοτε υποθέσεις ξεκινούν από το εμπορικό κέντρο και φτάνουν μέχρι την «μαγική» τέχνη της μεταλλουργίας.
Μέχρι πριν λίγα μόλις χρόνια έπρεπε να αποδεχτούμε μετά λύπης ότι ο Κυκλαδικός Πολιτισμός δεν μας αποκαλύπτεται παρά μόνο ως ένας πολιτισμός νεκροπόλεων, ενώ οι οικισμοί έχουν μάλλον χαθεί για πάντα. Τα ευρήματα στο Δασκαλιό – όπως κι εκείνα στη Μαρκιανή της Αμοργού, στο Σκάρκο της Ίου, στο Στρόφιλα της Άνδρου, στη Φτελιά της Μυκόνου, διαμορφώνουν μια εντελώς διαφορετική εικόνα για την ιστορία και την προϊστορία των τολμηρών θαλασσοπόρων που η ακτινοβολία τους έφτανε ως την ηπειρωτική Ελλάδα, την Κρήτη και τα μικρασιατικά παράλια. Είναι η εικόνα μιας κοινωνίας θαλασσοπόρων με σύνθετη πολιτική οργάνωση που έθεσε τα θεμέλια για τον ακμαίο πολιτισμό του Αιγαίου κατά τη δεύτερη χιλιετία.
Κείμενο: Christian Gonsa, πρωτοδημοσίευση στην Αυστριακή εφημερίδα „Die Presse” 2014. Μετάφραση: Έλενα Παλλαντζά. Φωτό: Johanna Klinar (British Museum), Αναστασία Μαραγκού (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών), Monika Hoffmann, reise-zikaden.de (Αρχαιολογική Κρατική Συλλογή Μονάχου), McDonald Institute of Archaeological Research
Die zerschmetterten Idole
Artikel von Christian Gonsa
In Kavos und Daskalio wurde das erste Kultzentrum der Ägäis ausgegraben – die zahlreichen Funde verändern unseren Blick auf die Kykladenkultur. In diesem und dem nächsten Post wird uns auf diablog.eu genau diese Kultur beschäftigen, einmal von Seiten der archäologischen Forschung, dann von Seiten der Literatur – aus der Perspektive von Emilios Solomous preisgekröntem Roman „Im Sternbild der Kykladen“.
Dem ersten Ausgräber kamen die Tränen, als er 1963 auf Keros an Land ging. Beim griechischen archäologischen Dienst hatte man damals von Raubgrabungen auf den Kleinen Kykladen, südlich von Naxos, gehört, und der junge Archäologe Christos Doumas besichtigte die geplünderte Stelle mit Namen Kavos am Nordwesteck der windigen Ägäis-Insel. Der Anblick war erschreckend: Aufgewühlte Erde, zerschlagene Ton- und Marmorgefäße, zerstückelte Marmoridole – anscheinend die Reste eines geplünderten und zerstörten Friedhofs der frühbronzezeitlichen Kykladenkultur.
Die meist weiblichen Idole mit ihren verschränkten Armen, aus kunstfertig gerundetem Marmor gefertigt – das Markenzeichen dieser Ägäiskultur des dritten vorchristlichen Jahrtausends – waren nach dem Zweiten Weltkrieg bei Sammlern in Mode gekommen: Sie galten als perfekte Verkörperung der abstrahierenden Kunstauffassung, den die Moderne propagierte.
Archäologen systematisierten Stilgruppen und schwärmten, inspiriert von den sonnendurchfluteten, traumhaft schönen Fundplätzen, vom „Geist der Ägäis“, der in den stummen Zeugen dieser fernen Zeit zum Ausdruck kommt. Die Preise auf dem Kunstmarkt stiegen, Händler schwärmten zu illegalen Ausgrabungen aus. Im Fall von Keros war der einschlägig bekannte Händler Nikolaos Koutoulakis tätig, der einen Hort zerschlagener Marmoridole, später als Schatz von Keros bezeichnet, auf den Markt brachte.
Doch der illegale Kunsthandel ist gar nicht an der Vernichtung der Objekte schuld, wie die Grabungen der Jahre 2006 bis 2008 endgültig zeigten. Ein Forscherteam unter Leitung des Kykladen-Papstes Colin Renfrew fand 150 Meter entfernt vom alten Fundplatz ein zweites, unversehrtes Depot der Kykladenkultur – eine archäologische Sensation. Neben tausenden Scherben von Ton- und Marmorgefäßen kamen die Überreste von hunderten Idolen zutage, alle zerschlagen. Menschliche Knochen fand man in diesem Spezialdepot Süd keine, es handelte sich also mit Sicherheit um keinen Friedhof.
Offensichtlich waren die Idole für die Menschen der Kykladenzeit also keine Kunst-, sondern Kultgegenstände. Die Objekte wurden von ihren Erzeugern selbst vernichtet. Die Mehrzahl der an anderen Orten, vor allem Naxos, zerschlagenen Idole wurde auf den Langbooten der Insulaner zum Ort ihrer rituellen Beisetzung nach Keros gebracht – einem Platz mit zentralen kultischen Qualitäten für den Kykladenarchipel. Die Zahl der Fundstücke ist gewaltig: Um die 580 zerschlagene Idole wurden im südlichen Depot gezählt, dazu kommen an die 500 des verwüsteten Depots.
Die zweite Sensation war das, was man auf Daskalio fand, einem kegelförmigen Inselchen kaum 90 Meter vor Kavos gelegen und damals wohl durch eine Landbrücke mit dem Fundplatz der Depots verbunden (der erste Band von fünf geplanten Grabungspublikationen: „The Settlement of Daskalio“, McDonald Institute, University of Cambridge 2013).
Dort kam eine dicht verbaute Niederlassung zum Vorschein, zwischen 2750 und 2300 v. Chr. zu datieren. Sie fasste 300 bis 500 Personen, wurde aber offensichtlich nicht das ganze Jahr über genutzt. Hier versammelten sich nach den Erkenntnissen der Ausgräber die Kykladenbewohner, um anschließend die rituellen Bestattungen auf Kavos vorzunehmen, den Rest des Jahres blieben am heiligen Ort lediglich „Wächter“ zurück.
Die Besonderheit der Stätte unterstreicht der Fund einer großen Halle auf dem Gipfel des Inselkegels, in ihr wurden Mengen von runden Kieselsteinen deponiert. Diese Kiesel wurden von den Besuchern offensichtlich auf anderen Inseln eingesammelt und in die „Halle“, wohl Heiligtum, von Daskalio gebracht. Derartige Kiesel sieht man auch in Kykladen-Friedhöfen, im minoischen Kreta, sie haben eine uns unbekannte symbolische Bedeutung. Alles deutet darauf hin, dass es sich bei der Halle um ein Vorläuferheiligtum von Kultstätten wie Agia Eirini auf Kea, die Gipfelheiligtümer auf Kreta – und die heilige Insel der Antike, Delos, handelt.
Kaum zu glauben war für die Ausgräber die Tatsache, dass die Marmorsteine, die für den Bau der Halle und der anderen Gebäude verwendet wurden, aus Naxos importiert worden waren. Es wurden Materialmengen nach Daskalio geflößt, deren Gewicht durchaus jenen Steinmassen entspricht, die in der monumentalen, etwa zeitgleich erbauten Kultstätte von Stonehenge in England verwertet wurden.
Keros, in Sichtweite von einigen der schönsten Sandstrände der Ägäis auf Ano und Kato Koufonissi, wurde vom archäologischen Dienst zur verbotenen Insel, zur Sperrzone erklärt. Tatsächlich birgt die Insel noch eine Reihe von Geheimnissen. Bei Oberflächenbegehungen wurden die Reste von zumindest zwei unerforschten Siedlungen und Gräber der Kykladenzeit lokalisiert – schon im 19. Jahrhundert waren auf ihr zwei der berühmtesten Idole, der „Harfenspieler“ und der „Flötenspieler“, heute im archäologischen Museum in Athen, gefunden worden. Die materiellen Ursprünge der symbolischen Bedeutung von Kavos und Daskalio liegen nach wie vor im Dunkeln, die Theorien reichen vom Handelszentrum bis zur „magischen“ Kunst der Metallbearbeitung.
Bedauerte man vor Kurzem noch, dass die Kykladenkultur sich als Gräberkultur präsentiert, während die Siedlungen wohl für immer verloren seien, so macht man sich auf der Grundlage der Funde auf Daskalio – aber auch in Markiani auf Amorgos, in Skarkos auf Ios, in Strofilas auf Andros, in Ftelia auf Mykonos – ein ganz anderes Bild von der Geschichte und Vorgeschichte der waghalsigen Seemänner mit Strahlkraft aufs griechische Festland, nach Kreta und an die kleinasiatische Küste; es ist das Bild einer Seefahrergesellschaft mit komplexer, städtischer Organisation, die die Grundlage für die ägäischen Hochkulturen des zweiten Jahrtausends legte.
Text: Christian Gonsa, erschienen in „Die Presse” 2014. Fotos: Johanna Klinar (British Museum), Angela Marangou (Archäologisches Nationalmuseum Athen), Monika Hoffmann, reise-zikaden.de (Archäologische Staatssammlung München), McDonald Institute of Archaeological Research
phgh https://diablog
Δημοσίευση σχολίου
Αφήστε το σχόλιό σας ή κάνετε την αρχή σε μία συζήτηση
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.