Στα αρχαία ελληνικά, η λέξη για το τατουάζ

Γ ια τους Έλληνες κατά τα πάτρια, ένα τατουάζ, ήταν και είναι, σημάδι ντροπής και υποδούλωσης. Η λέξη τους για αυτό, είναι το σ τ ί γ μ α, και ενσωματώνει αυτήν την περιφρόνηση που σίγουρα επηρέασε τις ευρωπαϊκές κοινωνικές απόψεις για το τατουάζ για πολλούς αιώνες. Σε ένα μάλλον περίεργο παράξενο γλωσσικό συμβάν, η αγγλική γλώσσα χρησιμοποιεί την αρχαία ελληνική λέξη για το τατουάζ (stigma), αλλά όχι για να υποδηλώσει το πραγματικό τατουάζ. Το Tattoo είναι μια λέξη δανείου από την Πολυνησία, από το tatau (χαράζω).

Στα αρχαία ελληνικά, η λέξη για το τατουάζ ήταν το σ τ ί γ μ α , που μας δίνει προφανώς την αγγλική λέξη stigma, . Ωστόσο, όταν εξετάζουμε την ιστορική και πολιτιστική κληρονομιά του τατουάζ στην Ευρώπη, το στίγμα είναι πράγματι μια πολύ κατάλληλη λέξη.

― Γιατί λοιπόν τα Αγγλικά χρησιμοποιούν την ελληνική λέξη για τατουάζ ως όρο για να περιγράψουν ένα σημάδι ντροπής ή ένα συλλογικό αίσθημα αποδοκιμασίας για κάτι;

Ίσως μπορεί να εξηγηθεί με κάποιον τρόπο όταν εξετάζουμε την αρχαία ελληνική αντίληψη για τα τατουάζ, και μάλιστα, πώς χρησιμοποίησαν τα τατουάζ οι ίδιοι.

Τα Τατουάζ στον πόλεμο

Για τους Έλληνες, η λήψη τατουάζ κατά τη διάρκεια του πολέμου ήταν ένδειξη αποτυχίας, δειλίας και ήττας.

ΛΕΓΟ ΠΟΛΛΙΣ ΑΣΟΠΙΧΟ ΦΙΛΟΣ ΗΥΙΟΣ – Ο ΚΑΚΟΣ ΕΟΝ ΑΠΕΘΝΑΣΚΟΝ ΗΥΠΟ ΣΤΙΚΤΑΙΣΙΝ ΕΓΟΝΕ

Ένα από τα παλαιότερα αποδεικτικά στοιχεία μας για αυτό προέρχεται από μια μικρή επιτύμβια στήλη αφιερωμένη σε έναν κατά τα άλλα άγνωστο άνδρα που ονομάζεται Πόλλις ο Μεγαρεύς, περίπου το -480 έτος.

― Μιλώ, εγώ, ο Πόλλις, ο αγαπημένος υιός του Ασοπίχου, επειδή δεν είμαι δειλός, πέθανα στα χέρια αυτών με τα τατουάζ.

Αυτή η επιγραφή βρίσκεται πάνω σε μια ανάγλυφη εικόνα ενός Έλληνα οπλίτη, οπλισμένου με την στρογγυλή ασπίδα του κρατώντας το δόρυ του .

Η εικονογραφία ευθυγραμμίζεται με την επιγραφή που προβάλλει ένα σαφές ανδρικό ιδανικό. Από την μία συνδέεται η στρατιωτική του θητεία, ο θάνατός του στον πόλεμο και από την άλλη συνδέεται η έμφυτη γενναιότητά του, με την αντίστασή του στα τατουάζ. Το αν είναι αλήθεια ότι ο Πόλλις πέθανε χωρίς να κάνει τατουάζ (να στιγματιστεί) ως αιχμάλωτος πολέμου, δεν είναι και τόσο σημαντικό.

Για τον Πόλλις – ή μάλλον για την οικογένειά του που χρηματοδότησε την επιτύμβια στήλη- μόνο ένας δειλός θα υποτασσόταν για να του δοθεί το δουλικό σημάδι ενός στίγματος (τατουάζ)· ένας αληθινός Έλληνας θα προτιμούσε να πεθάνει, όπως έπραξε ο Πόλλις. Η ταυτότητα αυτών με τα τατουάζ στα χέρια δεν είναι σαφής.

Αρχικά, οι μελετητές είχαν υποθέσει ότι ο Πόλλις αναφερόταν στους Θράκες , έναν λαό που συχνά έκανε τατουάζ και περιγράφονται από τους Έλληνες ότι κάνουν συχνά τατουάζ. Ωστόσο, η χρονολόγηση της επιγραφής συνδυάζεται με περαιτέρω εθνογραφικές πληροφορίες που παρέχονται από πηγές όπως ο Ηρόδοτος για να υποδηλώσουν ότι ο πιο πιθανός υποψήφιος θα ήταν οι Πέρσες.

Υπάρχουν τεκμήρια που δείχνουν ότι οι Πέρσες έκαναν τατουάζ σε αιχμάλωτους πολέμου. Μετά την ηρωϊκή στάση στις Θερμοπύλες το -480 και τον θάνατο του Σπαρτιάτη βασιλέως Λεωνίδα Α, οι λίγοι, κυρίως Θηβαίοι επιζώντες πιάστηκαν αιχμάλωτοι και μεταφέρθηκαν στον Μεγάλο Βασιλιά, Ξέρξης Α. Ως τιμωρία για την αντίστασή τους, ο Ξέρξης εκτέλεσε μερικούς από αυτούς .

Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, όσοι έμειναν ζωντανοί έπρεπε να στιγματιστούν (να κάνουν τατουάζ) με τα βασιλικά σημάδια του Ξέρξη (7.233.2). Ενώ οι Έλληνες μισούσαν αυτά τα τατουάζ και την απειλή τους, αυτό δεν τους εμπόδισε να τα χρησιμοποιήσουν με παρόμοιο τρόπο. Κατά την αθηναϊκή υποταγή της Σάμου το – 440/ -439, και οι δύο πλευρές φέρεται να στιγμάτισαν τους κρατούμενους στο μέτωπο με τα δικά τους διακριτικά σημάδια.

Οι Σάμιοι χρησιμοποίησαν το σημάδι ενός συγκεκριμένου είδος πλοίου (Διήρης) που ονομάζεται Σ ά μ α ι ν α , ενώ οι Αθηναίοι χρησιμοποίησαν το σήμα μιας Γ λ α ύ κ α ς (Πλούταρχος, Περικλής 24-8, Αιλιανός 2.9). Το ύφος αυτών των τατουάζ, και ο αριθμός των φορών που πρέπει να έχουν χρησιμοποιηθεί, υποδηλώνει ότι είχε χρησιμοποιηθεί ένα προκαθορισμένο σχέδιο όπως μια σφραγίδα ή μια μάρκα αντί για ένα μεμονωμένο τατουάζ που δημιουργούνταν για κάθε φορά.

Βλέπουμε μια παρόμοια πρακτική, σύμφωνα με τον Πλούταρχο, με τους Αθηναίους αιχμαλώτους στις Συρακούσες μετά την αποτυχημένη αποστολή της Σικελίας του -415/-412 π.Χ. ( Νικίας 29.1). Οι κρατούμενοι στιγματίζονται με το σημάδι ενός αλόγου , το σύμβολο των Συρακούσιων . Η θέση των τατουάζ αυτών κάλυπτε το μέτωπο καθώς είναι ένα δύσκολο μέρος για να κρυφτεί το στίγμα, ενώ η επιλογή των εικόνων μιμούνταν τη σφραγίδα του αντίστοιχου νομίσματος της κάθε πόλεως. Η πράξη στιγματίζει ταυτόχρονα τους άνδρες ως ιδιοκτησία του κράτους και επίσης τους μετατρέπει σε νόμισμα για δουλική αγορά.

Τατουάζ και δουλεία

Ως αγορά, φυσικά, αναφέρεται εδώ η αγορά δούλων, και εάν υπάρχει μια συνεχής ιδεολογία που αποδίδεται στο τατουάζ και την έννοια του στον ελληνικό πολιτισμό, είναι δουλεία να κατέχεις ένα. Δεν δίδονταν τατουάζ σε όλους τους δούλους. Ένα τατουάζ επισήμανε κάποιον ως διαφορετικό και αυτή η διαφορά ήταν σπάνια θετική. Οι αιχμάλωτοι πολέμου στιγματίζονταν, όπως αναφέρθηκε, στην πραγματικότητα στιγμάτιζαν την δειλία τους στη μάχη και την αποτυχία τους να αποφύγουν τη σύλληψη.

Σε άλλους δούλους δίδονταν τατουάζ όταν προσπαθούσαν να αποδράσουν, ή γενικότερα όταν δεν ήταν υπάκουοι σε εκείνους που τους είχαν αγοράσει. Τα περισσότερα αποδεικτικά στοιχεία επί του θέματος προέρχονται από την αθηναϊκή κωμωδία, η οποία αποκαλύπτεται από μόνη της. Προκαλούσε μεγάλο γέλιο στους Αθηναίους βλέποντας τους φανταστικούς υποκριτές δούλους να απειλούνται ή να περιγράφουν τις τιμωρίες τους με τα τατουάζ.

Στις Σφήκες , ο υποδουλωμένος Ξανθίας φωνάζει εύχεται να είχε ένα κέλυφος σαν της χελώνας για να τον προστατεύσει από το ραβδί του κυρίου του. Τα λόγια του: (Σφήκες, Αριστοφάνης 1296). ― ἰὼ χελῶναι μακάριαι τοῦ δέρματος. [καὶ τρισμακάριαι τοῦ ᾽πὶ ταῖς πλευραῖς ‹ἐμαῖς›] ὡς εὖ κατηρέψασθε καὶ νουβυστικῶς 1295κεράμῳ τὸ νῶτον ὥστε τὰς πλευρὰς στέγειν. ἐγὼ δ᾽ ἀπόλωλα στιζόμενος βακτηρίᾳ.

Στους Βάτραχους , ο θεός του κάτω κόσμου ο Πλούτωνας απειλεί να αντιμετωπίσει μικροαστικούς πολιτικούς σαν να είναι ανυπάκουοι σκλάβοι με την υποβολή τους σε τατουάζ και αλυσίδες (Βάτραχοι, Αριστοφάνης 1508-14). ― στίξας αὐτοὺς καὶ ξυμποδίσας μετ᾽ Ἀδειμάντου τοῦ Λευκολόφου κατὰ γῆς ταχέως ἀποπέμψω.

Ή στις Όρνιθες , που μετατρέπει τον δραπέτη δούλο με τα στίγματα σε ένα όμορφο πουλί (Ορνιθες, Αριστοφάνης 760-1). ― εἰ δὲ τυγχάνει τις ὑμῶν δραπέτης ἐστιγμένος, ἀτταγᾶς οὗτος παρ᾽ ἡμῖν ποικίλος κεκλήσεται.

Δεν είμαστε σίγουροι τι τατουάζ έκαναν στα κεφάλια και τα πρόσωπα των δούλων, ένα σχόλιο στον Αισχίνη υποδηλώνει ότι έγραφαν τις λέξεις: «Σταμάτα με, δραπετεύω».

Για τους Έλληνες, η ίδια η πράξη του στιγματισμού σε ένα άλλο άτομο επιβεβαιώνει τον έλεγχο του πάνω τους. Στην ουσία, ένα τατουάζ σήμαινε την έλλειψη προσωπικής αυτονομίας και επομένως την ελευθερία. Πουθενά δεν είναι πιο ξεκάθαρο από αυτό που αναφέρεται στον Ηρόδοτο για το ξέσπασμα της Ιωνικής Επανάστασης το -499 έτος.

Ο Έλληνας ηγεμόνας Ιστιαίος σκόπευε να παρακινήσει τον ανιψιό του Αρισταγόρου του Μιλησίου να εξεγερθεί ενάντια στην περσική κυριαρχία. Για να στείλει ένα μήνυμα που θα απέφευγε την περσική σύλληψη, ο Ιστιαίος στιγμάτισε με τατουάζ το μήνυμά στο κεφάλι ενός δούλου και περίμενε να μεγαλώσουν τα μαλλιά του πριν το αποστείλει. Με το τατουάζ πλήρως καλυμμένο, ο άνδρας έφτασε στον Αρισταγόρα χωρίς να τον υποψιαστεί κανείς , αμέσως του ξύρισε το κεφάλι του και διάβασε το μήνυμα.

Αυτό το επεισόδιο αναφέρεται συχνά στα βιβλία της ιστορίας ως ένα έξυπνο τέχνασμα από τους Έλληνες, αυτή η ιστορία ενισχύει τη σχέση μεταξύ τατουάζ και δουλείας. Αφαίρεση του τατουάζ στην αρχαιότητα Σε μια κοινωνία στην οποία δεν επιλέξατε να κάνετε τατουάζ, αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι θα έπρεπε να υπάρχει μια ακμάζουσα επιχείρηση στην αφαίρεση τατουάζ.

Ένα εγγεγραμμένο θαύμα σε ένα ανάγλυφο στη θεραπευτική λατρεία του Ασκληπιού στην Επίδαυρο περιγράφει την επίσκεψη ενός Θεσσαλού άνδρα με το όνομα Πάνδαρος ( IG IV² I 121, 48-54). Ο Πάνδαρος ήρθε στην Επίδαυρο για να αφαιρέσει ένα τατουάζ από το κεφάλι του. Εκεί, έλαβε ένα όραμα από τον Ασκληπιό, όπου ο θεραπευτής του τύλιξε το κεφάλι του με έναν επίδεσμο και τον διέταξε να το αφαιρέσει μόλις είχε φύγει από το ιερό.

Ακολουθώντας αυτές τις οδηγίες, ο Πάνδαρος όταν αφαίρεσε τον επίδεσμο τα γράμματα είχαν μεταφερθεί από το δέρμα του και στο ύφασμα. Η επιγραφή συνεχίζει και περιγράφει έναν απατεώνα που ονομάζεται Εχέδωρος, τον οποίο ο Πάνδαρος του είχε δώσει χρήματα για να τα αφιερώσει στο ιερό για λογαριασμό του, αλλά εκείνος τα κράτησε για τον εαυτό του.

Ο Ασκληπιός τον επισκέφτηκε με ένα όραμα και τύλιξε με τον επίδεσμο του Πάνδαρου το κεφάλι του. Όταν ο Εχέδωρος αφαίρεσε τον επίδεσμο, διαπίστωσε ότι το τατουάζ του Πανδάρου είχε πλέον μεταφερθεί στο δικό του μέτωπό. Αγνοώντας την θαυματουργή φύση αυτής της ιστορίας για μια στιγμή, η παρουσία του επιδέσμου είναι ενδιαφέρουσα επειδή προσφέρει ομοιότητες με μια πολύ μεταγενέστερη ελληνική θεραπεία για την αφαίρεση τατουάζ.

Ο ιατρικός συγγραφέας Aέτιος, γράφοντας τον +πέμπτο / +έκτο αιώνα, περιγράφει δύο πιθανές συνταγές για την απομάκρυνση των τατουάζ· χρησιμοποιώντας είτε ασβέστη είτε γύψο με ανθρακικό νάτριο, ή ένα μείγμα χυλού πηκτού πιπεριού και μέλι. Ένα από αυτά θα έπερεπε να εφαρμοστεί σε ένα καθαρισμένο τατουάζ, το οποίο θα έπρεπε να είχε ήδη επιδεθεί από 5 ημέρες πριν. Πριν από την εφαρμογή, το τατουάζ τρυπιέται με βελόνα, καθαρίζεται ξανά και τρίβεται με αλάτι. Μόλις εφαρμόζεται η συνταγή, το τατουάζ επιδένεται για άλλες 5 ημέρες. Την ημέρα 6, το τατουάζ τρίβεται για άλλη μια φορά με τη συνταγή. Για πλήρη αφαίρεση τατουάζ, ο Αέτιος λέει ότι αυτή η όλη διαδικασία θα διαρκέσει περίπου 20 ημέρες και θα μπορούσε να γίνει χωρίς σοβαρό πόνο ή ουλές.

Δεν ήταν όλοι πρόθυμοι, ή ικανοί, να υποβληθούν σε αυτό το είδος θεραπείας. Έτσι, μια πιο πρακτική λύση, όπου ήταν δυνατόν, ήταν απλώς να μεγαλώσουν τα μαλλιά τους, ώστε το τατουάζ να μην είναι πλέον ορατό, ή απλά να φορούν έναν επίδεσμο και να ελπίζουν ότι κανείς δεν θα τους ρωτήσει (Aθην. 225) .

Συμπέρασμα

Όταν ερευνάται μεμονωμένα το τατουάζ στην αρχαιότητα γίνεται αμέσως αντιληπτό τι σκέφτηκαν οι Έλληνες για αυτό. Το να στιγματίζει κανείς το σώμα του ή το σώμα ενός άλλου ατόμου ήταν ένα σαφές σημάδι υποβάθμισης και δουλείας. Η ξεκάθαρη επιθυμία να αποφευχθεί η λήψη του τατουάζ και η επίμονη και επίπονη εργασία της αφαίρεσης του τατουάζ υπογραμμίζει το μίσος και την περιφρόνηση με την οποία αντιμετωπίζονταν τα τατουάζ στην ελληνική κοινωνία. Ένα τατουάζ ήταν και είναι ένα σ τ ί γ μ α, τόσο στην αρχαία όσο και στη σύγχρονη έννοια της λέξης.

phgh 

Ορέστης Πυλαρινός