Εις την ιδίαν εκείνην θέσιν ήτο το Υγειονομείον.

 «Ολίγον μακρύτερα, εις την ακρογιαλιάν, ήτο εν οικοδόμημα έν είδει ναυπηγείου, διά την κατασκευήν λέμβων, πλοιαρίων και μεγάλων εμπορικών σκαφών, χωρητικότητος μέχρι 250 τόνων.

Εις την ιδίαν εκείνην θέσιν ήτο το Υγειονομείον. Πλησίον τούτου ήτο το τελωνείον. Παληόσπητο! Εις το επάνω πάτωμα εκάθηντο οι υπάλληλοι και εις το κάτω οι 7-8 Σκλαβούνοι στρατιώται, οι όποιοι ήσαν προωρισμένοι να βοηθούν τους τελωνιακούς, και εμποδίζουν την αποβίβασιν λαθρεμπορίου.

Εγγύτατα ευρίσκετο η εκκλησία του Αγίου Νικολάου. Εις την κορυφήν του κωδωνοστασίου του είχε τοποθετηθή ένα φανάρι χρησιμεύον ως οδηγός των πλοίων. Αλλά συχνότατα το φανάρι δεν ηνάπτετο, διότι ο παπάς επροτίμα να ιδιοποιείται το λάδι το όποιον του εδίδετο διά την συντήρησιν του φανού.

Η εκκλησία αύτη δίδει το όνομά της εις μίαν γειτονικήν προκυμαίαν, η οποία προχωρούσα εις την θάλασσαν, εσχημάτιζε μικρόν λιμένα διά τας γαλέρας και τα εμπορικά πλοία. Εις το μέρος αυτό υπήρχεν άλλο εν φρούριον, όπου κατώκει ο στρατιωτικός διοικητής και του οποίου τα κανόνια επροστάτευον το αγκυροβόλιον. Αλλ’ εκρημνίσθη κατόπιν διαμαρτυριών τής τουρκικής κυβερνήσεως.

Εις μικράν απόστασιν υπήρχε μικρά πλατεία τετραγωνική, όπου ήτο το Φόντεγο, αποθήκη σιτηρών. Ήτο χαμηλόν οικοδόμημα, χωρισμένον εις δυο ευρυχώρους αίθουσας. Εκεί αποθηκεύετο κατά την συγκομιδήν ποσότης σίτου διά να χρησιμοποιηθή εις έτη ελλείψεως σιτηρών.

Δρόμος λίαν στενός οδηγεί από εκεί εις την αγορά. Οι χωρικοί τοποθετούν εκεί τα λαχανικά και άλλα είδη των τα όποια φέρουν προς πώλησίν. Εκεί ευρίσκονται επίσης πολλά καταστήματα όπου πωλούνται σαλαμικά, χαβιάρι, ρέγκαι, τυριά κτλ. Οι καταστηματάρχαι ούτοι αποτελούν την αδελφότητα των τυροπωλών.

Εις το μέσον τής αγοράς αυτής η οποία είνε στενότατη, ευρίσκετο εν καφενείον, όπου δεν ήσαν δεκτοί παρά οι ευγενείς τού τόπου. Δεν ηδύναντο να εκλέξουν θέσιν ακαταλληλοτέραν, βρωμερωτέραν και νοσηροτέραν από αυτήν. Εκείθεν εισέρχεται τις εις την Πλατείαν Ρούγαν, όπου υπάρχουν οικίαι καλώς κτισμένοι.

Η οδός αύτη τελειώνει εις την Άμμον, όπου υπάρχουν δυο εκκλησίαι, αι ωραιότεραι και πλουσιώτεραι όλων των νήσων. Η πρώτη, του Αγίου Διονυσίου, στολίζεται με εικόνας ζωγράφων ελθόντων από την Ιταλίαν, και με ελληνικά ξυλόγλυπτα. Χαρακτηριστική είνε η εικών τής λιτανείας του Αγίου Διονυσίου.

Μετά την εκκλησίαν τού Αγίου Διονυσίου έρχεται η της Φανερωμένης. Στολίζεται με πολλάς εικόνας εκλεκτάς, τα δε χρυσώματα και τα ξυλόγλυπτα είνε εξ ίσου λαμπρά όσον και εις τον Άγιον Διονύσιον. Έν γένει δε όλαι αι εκκλησίαι τής Ζακύνθου είνε μεγαλείτεραι πλουσιώτεραι και καλλίτερον διακεκοσμημέναι από τας εκκλησίας των άλλων νήσων.

[ANDRE GRASSET DE SAINT-SAUVEUR, Voyage historique, littéraire et pittoresque dans les isles et possessions ci-devant vénitiennes du Levant..., Paris, chez Tavernier, AN VIII [=1800] , Μετάφραση: Κώστας Καιροφύλας

.

[φωτογραφία:

Κατοικοι Ζακύνθου γύρω στο 1800].