Τα ρόπτρα

 Το ρόπτρο στον ελληνικό χώρο

Δίγλωσση ιστορική και αισθητική μελέτη με 430 ρόπτρα, 

από τον 4ο π. Χ. μέχρι τον 20ο αι., Ιονική και Λαϊκή Τράπεζα, 1981

Τριανταπέντε χρόνια (1981-2016) μετά από την έκδοση του βιβλίου μου «Το ρόπτρο στον Ελληνικό χώρο –Συμβολή στη μελέτη του», δίγλωσση έκδοση, ελληνικά και αγγλικά, σ. 144, της Ιονικής και Λαϊκής Τραπέζης Ελλάδος, δεν έχει εκδοθεί κάποια ανάλογη μελέτη, πράγμα που αποδεικνύει πολλαπλά την αξία αυτής της προσπάθειας. Η αγγλική απόδοση οφείλεται στην Βένια Δενδρινού, φιλόλογο αγγλικής γλώσσας, σύζυγό μου που είναι συμπαραστάτης μου σε όλες τις μακρές και επίπονες προσπάθειές μου στο χώρο της λογοτεχνίας και των εικαστικών. Την ευχαριστώ και από αυτή τη θέση για τη συμβολή της σε τούτο το βιβλίο.

Όπως γράφω στην αρχή αυτής της μελέτης το υλικό της βασίστηκε σε 430 πρωτότυπα ρόπτρα τα οποία «συνέλεξα» φωτογραφικά επισκεπτόμενος 23 περιοχές της Ελλάδος. Διευκρινίζω ότι περιέλαβα μόνο τα ρόπτρα που είχαν ξεκάθαρες διαφορές μεταξύ τους και όχι τα παρόμοια όσο ενδιαφέροντα και αν ήταν. Οδηγήθηκα, δηλαδή, στη μελέτη μου με τα επιστημονικά κριτήρια που διδάχθηκα στα δύο πανεπιστήμια που είχα την τύχη να σπουδάσω, στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και για μετεκπαίδευση στο Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Εάν προσέθετα και τα παρόμοια εξαιρετικού ενδιαφέροντος ρόπτρα, τότε ο αριθμός τους θα ήταν 618, στοιχείο που αναφέρεται στη μελέτη.

Διευκρινίζω ακόμη, ότι στις 23 περιοχές στις οποίες εντοπίσθηκαν τα ρόπτρα, εκτός της ηπειρωτικής Ελλάδος, περιλαμβάνονται και τα νησιά του Ιονίου πελάγους, του Αιγαίου και η Κρήτη, δηλαδή σχεδόν όλη η Ελλάδα. Ενώ, οι παραλλαγές μορφής που καταγράφηκαν έφτασαν συνολικά τις 88.

Ανταμοιβή για μένα απετέλεσε η μακρά συνεργασία μου με τον Αλέξανδρο Ματσούκη, τον ξεχωριστό στη χώρα μας πρύτανη της γραφικής επιμέλειας και χαράκτη, κατά την επιμέλεια αυτού του βιβλίου. Σημειώνεται πως στον ίδιον οφείλονται πλήθος αριστουργηματικών μακετών ελληνικών χαρτονομισμάτων της Τραπέζης της Ελλάδος.

Μια από τις πρώτες επιβραβεύσεις για το βιβλίο ήρθε από τον καθηγητή πανεπιστημίου Νικόλαο Μουτσόπουλο, Αρχιτέκτονα μηχανικό, του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, όταν σε ιδιόχειρο γράμμα του μου εξέφραζε τον θαυμασμό του για τον μεγάλο αριθμό, 430, των ρόπτρων της μελέτης, γράφοντας πως στη σχολή του είχαν συλλέξει μόλις 19. Στη συνέχεια ακολούθησαν και άλλες πολλές θετικές κριτικές και δημοσιεύματα στο τύπο. Στα χρόνια που ακολούθησαν το Ρόπτρο έγινε βιβλίο-πρεσβευτής πολιτισμού των τραπεζών σε στελέχη και σε επιφανείς επισκέπτες της χώρας μας.

Η μελέτη αυτή δεν αρκέστηκε στον εντοπισμό, φωτογράφηση της πόρτας, του ρόπτρου και την καταγραφή της διεύθυνσης των σπιτιών όπου αυτά υπήρχαν. Αλλά, επεκτάθηκε σε αρχαία και νεώτερα κείμενα-μνημεία λόγου, όπως η Οδύσσεια κ. ά., με παράλληλη έρευνα και σε αρχαιολογικά μουσεία. Έτσι, συμπεριέλαβα στο βιβλίο και αρχαϊκά ρόπτρα που εντόπισα σε αγγεία των κλασσικών χρόνων, 500 π.Χ – 430 π. Χ., τα οποία δημοσιεύθηκαν στις σελίδες 12-15. Με αυτόν τον τρόπο αποδείχτηκε η διαιώνια πολιτισμική σημασία του ρόπτρου.

Κατά τη συγγραφή αυτού του βιβλίου υπήρξαν κάποιες ξεχωριστές στιγμές ηθικής ανταμοιβής και χαράς για τον γράφοντα. Μία από αυτές ήταν όταν βρήκα στην Οδύσσεια φράσεις του Ομήρου οι οποίες αποδείκνυαν την πανάρχαιη ύπαρξη του ρόπτρου, όπως: Η. 90, «…αργύρεον δ’ εφ’ υπερθύριον, χρυσέη δε κορώνη…», και Α. 441 «…κορώνη αργυρέη.» Μια δεύτερη μοναδική στιγμή ήταν, όταν περιδιαβαίνοντας τα δρομάκια του κάστρου της Μονεμβασιάς εντόπισα στην πόρτα του σπιτιού με αριθμό 44 το αρχαϊκό ρόπτρο ανακατασκευασμένο ακριβώς όπως ήταν τον καιρό του Ομήρου. Δηλαδή, ένα ολοστρόγγυλο μαύρο βότσαλο που επικρούεται επί ενός άλλου αχλαδόσχημου βότσαλου. Και τα δύο στερεωμένα σε μεταλλικά στελέχη-βρόγχους και δεμένα με μπρούτζινα ελάσματα –βλέπε εικόνες στις σελίδες 16, 17.

Μια τρίτη ξεχωριστή στιγμή ήταν η ακριβής ταύτιση των σύγχρονων ευρημάτων μου, που μόλις προανέφερα, με αρχαιολογικά ευρήματα σε αγγεία των κλασσικών χρόνων. Αρκεί να σκεφτεί κάποιος το πόσες χιλιάδες αγγεία βρίσκονται στα μουσεία μας και το έργο που απαιτείται η ανακάλυψη μιας συγκεκριμένης παράστασης. Έτσι βρήκα, μεταξύ άλλων, μια εξαιρετική απεικόνιση ρόπτρου στην Ερυθρόμορφη πυξίδα, αρ. 1588, της Αίθουσας Αγγείων, Αρχαιολογικού Μουσείου Αθηνών, του 430 π.Χ. Η πυξίδα είναι ζωγραφισμένη από τον «ζωγράφο της φιάλης» μαθητή του «ζωγράφου του Αχιλλέως». Σε αυτήν απεικονίζονται σκηνές από την καθημερινή ζωή των κατοίκων της Αθήνας και, πολύ καθαρά, μία κλασική πόρτα σπιτιού η οποία φέρει το ομηρικό ρόπτρο που περιέγραψα πιο πάνω –βλέπε εικόνες στις σελίδες 12,13.

Στη μελέτη μου ακολούθησα δύο βασικούς δρόμους προσέγγισης του θέματος. Ο ένας ήταν χρονολογικός-ιστορικός, όπου αποδεικνύεται η ύπαρξη του ρόπτρου από τους μυθολογικούς χρόνους. Ο Λουκιανός, π.χ., αναφέρει ρόπτρο που το χρησιμοποιούσαν οι ιερείς της θεάς Ρέας στη μυθολογική Κρήτη. Στην ομηρική εποχή, όπως ήδη ειπώθηκε, ήταν απαραίτητο εξάρτημα της πόρτας των σπιτιών. Στους κλασικούς χρόνους αναφέρεται από τους: Ηρόδοτο, Ξενοφώντα, Ευριπίδη, Αριστοφάνη κ. ά. Στους ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους εντοπίζεται σε πολλές πηγές, μεταξύ των οποίων και ο ποιητής Οππιανός, «Κυνηγετικά» 2ος αι. μ.Χ. Στους Ελληνορωμαϊκούς χρόνους (λέγονται και Βυζάντιο), τον Μεσαίωνα και την Αναγέννηση υπάρχει μεγάλη διάδοση του ρόπτρου σε όλη την Ευρώπη. Η παρουσία του δεν διακόπτεται στην Ελλάδα ούτε επί Τουρκοκρατίας. Το παράγουν Έλληνες τεχνίτες μεταλλουργοί οι οποίοι επί Σουλτάνου Μουράτ Γ΄ αποτελούσαν προνομιακή τάξη. Η ακμή της αρχιτεκτονικής στη Δύση, 16ος–19ος αι. μ .Χ., θα δώσει ποικιλία μορφών και ειδών. Οι φόρμες και η δεξιοτεχνία των μαστόρων εκφράζεται με ρόπτρα που είναι κυριολεκτικά αριστουργήματα διακοσμητικής και γλυπτικής τέχνης.

Η παρουσία του ρόπτρου θα συνεχιστεί μέχρι τους νεώτερους χρόνους, στην ευρύτερη ελλαδική περιοχή, από τεχνίτες που εργάζονται από τον Πόντο μέχρι τη Μικρά Ασία, την Ιωνία, αλλά και σε όλα τα ελληνικά νησιά, καθώς και στην Ηπειρωτική Ελλάδα.

Η δεύτερη προσέγγισή μου σε αυτή τη μελέτη ήταν τυπικά μορφολογική. Έτσι κατέταξα τα ρόπτρα σε έξη κατηγορίες: α. Ευθύ ρόπτρο, β. Κρίκος, γ. Επιγραφόμενο, δ. Ζωόμορφο, ε. Επίθυρο χεράκι, και στ. Ανθρωπόμορφο ρόπτρο.

Στην ίδια μελέτη κάνω και μία ονοματολογική έρευνα, παραθέτοντας τα διάφορα ονόματα με τα οποία το ρόπτρο ήταν γνωστό ανά τους αιώνες, όπως: κορώνη, κρικέλιον, κοράκιον, επίμηλον, σφαίρωμα, μπαταδούρος, πλήκτρο, χαλκάς, τζινέτι, τσουκάνι, χεράκι, κ.ά.

Στα 35 χρόνια που μεσολάβησαν από την έκδοση του Ρόπτρου, έκανα 10 ατομικές εκθέσεις ζωγραφικής και συμμετείχα σε δεκάδες ομαδικές. Έγραψα 11 λογοτεχνικά βιβλία, ενώ συνεχίζω να γράφω και να εκδίδω: διηγήματα, μυθιστορήματα, μελέτες, δοκίμια. Για τα μυθιστορήματα, ειδικά, απαιτείται πολύχρονη και εξαντλητική έρευνα, όπως ακριβώς στο Ρόπτρο, το οποίο το διατηρώ στη μνήμη μου με συγκίνηση, καθώς και όλο το ιστορικό της δημιουργίας του.

Ακολουθήστε μας σε μια μικρή περιήγηση από πόρτα σε πόρτα για να θαυμάσουμε τα ποικιλόμορφα ρόπτρα της Μεσογείου. Ο Ανδρέας Χατζηθωμάς, εκδότης του κυπριακού πολιτιστικού περιοδικού «Διόραμα», μας συνοδεύει με το εικονογραφημένο κείμενό του.

Ρόπτρο. Απόηχος μιας άλλης εποχής. Σύμβολο καρφωμένο στη μνήμη, να αφυπνίζει άπειρα συναισθήματα ανάμεικτα με τις αναμνήσεις.

Περίτεχνο, εύηχο, καλαίσθητο, χρήσιμο, απαραίτητο συμπλήρωμα της στιβαρής εξώθυρας.

Όταν ο επισκέπτης το ανασήκωνε, ήταν το ίδιο σαν να έκανε χειραψία γνωριμίας και φιλοφροσύνης με τους νοικοκυραίους.

Όταν έπεφτε βαρύ στη μεταλική βάση, έστελνε μήνυμα ότι επίκειται επίσκεψη ή έφθαναν μαντάτα με τον ταχυδρόμο.

Το χτύπημα άλλοτε ευγενικό, διακριτικό και σύντομο εξέφραζε πολλές φορές τη διάθεση του επισκέπτη και άλλοτε γοργό, επίμονο και παρατεταμένο διαμηνούσε κάτι το επείγον ή το σοβαρό.

Σήμερα μια μικρογραφία ασάλευτη στον χρόνο, κάποιο χέρι να ανασηκώσει τούτο το κομψό στολίδι, για να ανοίξει η φαντασία τις πόρτες της, να δεχτεί αναμνήσεις πολλές και φίλους εκλεκτούς, ξενομερίτες και περαστικούς ευπρόσδεχτους σαν άλλοτε, σε εκείνα τα χρόνια τα παλιά στης χώρας τα καντούνια.

Η λέξη «ρόπτρο», στην ελληνική γλώσσα, δεν περιορίζεται μόνο σε μιαν ερμηνεία. Είχε τη σημασία μέρους ποντικοπαγίδας, που το συναντάμε στον Αρχίλοχο, σχολιάζει ο Αριστοφάνης, ενώ σε άλλα αρχαία κείμενα έχει τη σημασία του ροπάλου, της τιμωρίας μεταφορικά, του μουσικού οργάνου (είδος μικρού τυμπάνου) στους Κορύβαντες.

Κατά τον Ησύχιο «ήτο το επίσπαστρο της θύρας, ενός κρίκου και το αιδοίο και το καμπύλο ξύλο».

Αναζητώντας την ετοιμολογία της λέξης «ρόπτρο» στα νεότερα λεξικά, την εντοπίζουμε στο ρήμα «ρέπω» που σημαίνει κλίνω προς τα κάτω, κατεβαίνω, γέρνω και πίπτω.

Όποια και νάναι η απαρχή του ρόπτρου, το στολίδι αυτό της πόρτας ήταν χρησιμότατο για τον σκοπό που κατασκευάστηκε.

Σήμερα ανάμεσα σε δύο κόσμους, τον παλαιόν και τον νέον, ανάμεσα στον έξω και τον μέσα, τον άγνωστο και τον οικείο, τον καλόδεχτο και τον ανεπιθύμητο, παραμένει ένα στοιχείο πολιτισμού. Ένα αντικείμενο παραδοσιακό που αξίζει να συντηρηθεί και να διασωθεί.

Το «επίσπαστρο» της θύρας δεν είναι έμπνευση των συμπατριωτών μας. Ο Όμηρος στο έπος του «Οδύσσεια» α. 441-1, 441-2 γράφει: …βη ρ’ ίμεν εκ θαλάμοιο, θύρην δ’ επέρυσσε κορώνη αργυρέη… που μεταφράζεται «… και εβγήκε από τον θάλαμο, της θύρας σέρνοντας το αργυρό κρικέλι…,

και σε άλλο στίχο του ιδίου έπους η. 90/7, 90 αναφέρει: «… αργύρεον δ’ εφ’ υπερθύριον, χρυσέη δε κορώνη» που θα πει: «… κι είχε κρικέλι ατόφιο μάλαμα κι ανώφλι ατόφιο ασήμι…».

Τα ρόπτρα, λοιπόν, έχουν τη δική τους ιστορία και η μορφή τους δεν είναι η ίδια που συναντάμε σήμερα, αλλά πέρασαν από πολλά στάδια, μορφές και με διάφορα υλικά κατασκευής.

Οι μορφές των ρόπτρων πολλές και ποικίλες. Χέρια, κρίκοι, κεφαλές ζώων, πουλιά, γυναικεία πρόσωπα, λιτά και απλά ραβδωτά σχήματα συμπληρώνουν ένα πολύ μεγάλο αριθμό ρόπτρων που είχαν να διαδραματίσουν ένα ρόλο στις σχέσεις των ανθρώπων.

Χειροποίητα ή βιομηχανικά, τα ρόπτρα διαγράφουν τη δική τους πορεία μέσα στον χρόνο. Μια πορεία ξεχωριστή και σημαντική γι’ αυτούς που τα χρησιμοποίησαν.

Κάθε χτύπος τους είναι και μια ανάμνηση. Καλή ή κακή, σημασία έχει ότι αυτά τα αντικείμενα συνεχίζουν να γοητεύουν το μάτι, προκαλούν τους συλλέκτες, αρθρώνουν τον δικό τους ήχο. Όμορφο ήχο. Κάποτε απρόσμενο, κάποτε ανήσυχο, καμιά φορά και αναπάντεχο.

Τα ρόπτρα, ακόμα και σήμερα, αποπνέουν μια εσωτερική δύναμη που συγκινεί και ξυπνά αναμνήσεις.

Τα καλλιτεχνικά αυτά δημιουργήματα έχουν δική τους ψυχή και έχουν να διηγηθούν το καθένα τη δική του ιστορία. Καθηλωμένα, καρφωμένα στην καρδιά της εξώθυρας σαν παράσημο υπομονής και εγκαρτέρησης. Σήμερα τα πιο πολλά από αυτά παραμένουν σιωπηλά, δίπλα σε μια επιγραφή «πωλείται οικεία» ή «επικίνδυνη οικοδομή», σκουριασμένα, φθαρμένα και αχρείαστα παρακολουθούν τον καιρό που αλλάζει και αναθυμούνται τα πρόσωπα που πέρασαν το κεφαλόσπιτο.

Στην εποχή μας και αν ακόμα δεν έχουν ρόλο να διαδραματίσουν, παραμένουν ως εικόνα που γοητεύει φωτογράφους, ζωγράφους και συγγραφείς, ποιητές και αρχαιολόγους και όλους όσους δείχνουν σεβασμό σε κάθε παραδοσιακό στοιχείο. Αυτή η σχέση γίνεται πια μαγευτική, ψυχική συγκίνηση και πρόκληση για κάτι σπουδαίο και μεγάλο.

Αυτά τα ξεχωριστά παραδοσιακά και περίτεχνα αντικείμενα εξακολουθούν να κεντρίζουν τις αισθήσεις και να ξυπνούν αναμνήσεις.

Χτύπησε το ρόπτρο
ξαναχτύπησε.
Κανείς δεν είναι μέσα;
Το μετάλλινο χέρι
είναι το δικό του χέρι
κρατάει τη μετάλλινη σφαίρα
χτυπάει την άλλη σφαίρα
επιμένει –
Πόσο θα περιμένουμε
έξω απ’ την πόρτα
κοιτώντας τις νυχιές πάνω στο ξύλο
ώσπου ν’ ανακαλύψουμε το χρέος:
νάναι ωραία η πόρτα
έτσι ακριβώς κλεισμένη;

Για τον συγγραφέα
Ο Ανδρέας Χατζηθωμάς γεννήθηκε στη Λευκωσία το 1950. Σπούδασε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Ιστορία Αρχαιολογία και Νεοελληνική Λογοτεχνία. Εργάστηκε ως καθηγητής στη Μέση Εκπαίδευση Κύπρου και αφυπηρέτησεως Διευθυντής. Διετέλεσε πρόεδρος αρκετών σωματείων και οργανισμών, Διευθυντής της Κυπριακής Βιβλιοθήκης και μέλος του Συμβουλίου Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης Πάφος 2017. Είναι Πρόεδρος της Βιβλιογραφικής Εταιρείας Κύπρου και μέλος του Συμβουλίου PEN, Πρόεδρος Συμβουλίου Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών Λευκωσίας. Εξέδωσε 30 βιβλία μεταξύ των οποίων τρεις ποιητικές συλλογές, ευρετήρια περιοδικών, βιβλιογραφίες θεμάτων και προσώπων, μελέτες κ.ά. Δημοσίευσε πολλά άρθρα και κριτικές για βιβλία και εικαστικά. Από το 2015 εκδίδει το περιοδικό Τεχνών και Πολιτισμού Διόραμα.

Κείμενο και φωτογραφίες: Ανδρέας Χατζηθωμάς. Πρωτοδημοσίευση στο περ. Διόραμα, τευχ. 25, Ιούλιος-Αύγουστος 2019.

Τα ρόπτρα στον Πειραιά και ο ευρύτερος συμβολισμός τους

Του Στέφανου Μίλεση

Τα ρόπτρα στις εξώπορτες των σπιτιών, κατασκευασμένα από χυτοσίδηρο, μπρούτζο ή ορύχαλκο, αποτελούσαν κάποτε αναπόσπαστο μέρος τους. Εκτός από την χρηστική ικανότητα που είχαν να ειδοποιούν με απλό τρόπο την έλευση ενός επισκέπτη, αποτελούσαν παράλληλα κι έναν σκοπό θα λέγαμε "μεταφυσικό", που λίγοι σήμερα γνωρίζουν.

Βέβαια είχαν και υποβλητικό χαρακτήρα, καθώς προετοίμαζαν τον επισκέπτη, του έδιναν δηλαδή ένα προμήνυμα, για το εσωτερικό του σπιτιού και για τον χαρακτήρα των ανθρώπων που ζούσαν σ΄ αυτό. 

Τα σχέδια των ρόπτρων δεν ήταν τυχαία, αλλά προέρχονταν μέσα από τις λαϊκές αντιλήψεις που διαμορφώθηκαν στο πέρασμα των αιώνων, που αφορούσαν στην ενθάρρυνση της καλής τύχης, στην αποτροπή του κακού και στην απομάκρυνση του κακού ματιού και της κακής γλώσσας.

Από εξώπορτα οικίας στην Νέα Καλλίπολη

Το γνωστό σε όλους μας μεταλλικό χέρι που κρούει την ξύλινη εξώθυρα, ανεξάρτητα από την αρχική του προέλευση διαδόθηκε και έγινε γνωστό στην ανατολή ως το λεγόμενο "χέρι της Φατιμά". Τα παλαιά χρόνια στις εξώπορτες των κατοικιών των μουσουλμάνων τοποθετούσαν δύο τέτοια ρόπτρα, που παρήγαγαν διαφορετικούς ήχους μεταξύ τους. Κάθε επισκέπτης αν ήταν άνδρας ή γυναίκα επέλεγε το αντίστοιχο ρόπτρο. Από τον παραγόμενο ήχο του κτυπήματος, γνώριζε η γυναίκα εντός του σπιτιού αν ο επισκέπτης ήταν άνδρας ή γυναίκα προκειμένου να ανοίξει, καθώς δεν επιτρεπτό μια γυναίκα μουσουλμάνα να ανοίγει την πόρτα του σπιτού σε ξένο άνδρα.

Δεν είναι τυχαίο που η μεγαλύτερη συλλογή ρόπτρων με το "χέρι της Φατιμά" βρίσκεται μέχρι σήμερα στην Τουρκία. Η παράδοση θέλει το "χέρι της Φατιμά" να αποτελεί εξέλιξη του χεριού αραβικής προέλευσης (Ksamsa),  που απεικόνιζε ένα ανοικτό δεξί χερί που θεωρείτο αποτρεπτικό του κακού ματιού. Πριν ακόμα το "χέρι της Φατιμά" γίνει ρόπτρο εξώθυρας, υπήρχε ζωγραφισμένο με ασβέστη πάνω σε τοίχους οικιών σε Αλγέρι και Μαρόκο καθώς του απέδιδαν εξαιρετικές ιδιότητες.

Το χέρι ως ρόπτρο πάντως το συναντούμε παράλληλα και στα εβραϊκά σπίτια ως το "χέρι της Μίριαμ" αδελφή του Μωυσή και του Ααρών, αλλά και των χριστιανών ως το "χέρι της Μαρίας". 

Σε όλες τις περιπτώσεις το χέρι είναι πάντα γυναικείο, γεγονός όχι μόνο του λεπτεπίλεπτου της κατασκευής αλλά και γιατί σε πολλές περιπτώσεις φαίνεται να φέρει γυναικείο δακτυλίδι ή βραχιόλι στον καρπό. Οφείλει να χτυπά πόρτα πάντα ξύλινη και όχι μεταλική καθώς ο ήχος του χτυπήματος του ξύλου (αν και στην ουσία χτυπά πάνω σε μεταλική βάση) είναι αποτρεπτικός για τα κακά πνεύματα. Είναι γνωστή άλλωστε και η φράση "χτύπα ξύλο". 

Κάποτε το χέρι δεν χτυπούσε απευθείας με τα δάκτυλα την πόρτα, αλλά κρατούσε ένα μικρό σφαιρίδιο. Αυτό έλεγαν πως ήταν το χέρι της Εύας που κρατούσε το μήλο.  

Στον Προφήτη Ηλία

Εκτός από το "χέρι της Φατιμά" που αποτελεί το πιο διαδεδομένο ρόπτρο στην Ελλάδα, μεγάλης δημοτικότητας απολάμβανε και η "κεφαλή του λιονταριού" στο στόμα του οποίου υπάρχει ένας σιδερένιος αρθρωτός κρίκος που μετακινούμενος χτυπούσε πάνω στην πόρτα. 

Η λεοντοκεφαλή ως ρόπτρο είναι ιταλικής προέλευσης, διαδεδομένη ειδικά στα χρόνια του χριστιανισμού καθώς αποτελεί σύμβολο του Αγίου Μάρκου του Ευαγγελιστή. Άλλωστε για τον ίδιο λόγο, του συμβολισμού του λιονταριού με τον Άγιο Μάρκο, εκλάπηκε και το λιοντάρι του Πειραιά προκειμένου να μεταφερθεί στην Βενετία, πόλη στην οποία κυριαρχούν οι απεικονίσεις λιονταριών σχεδόν παντού.

Η λιονταροκεφαλή εκτός του χριστιανικού μηνύματος με το οποίο ταυτίστηκε στην βενετσιάνικη κουλτούρα, αποτελούσε παράλληλα και ένα σύμβολο δύναμης και εξουσίας που αποτυπωνόταν όχι μόνο στα ρόπτρα, αλλά και σε δημόσιες βρύσες, σε αγάλματα ακόμη και σε τρούλους εκκλησιών. 

Αυτό έλκυε την καταγωγή από την αρχαιότητα, καθώς στην Ελλάδα είχε ευρύ διακοσμητικό χαρακτήρα. Τα περισσότερα δημόσια κτήρια ή ιδιωτικά μέγαρα που κατασκευάζονταν παλαιότερα, φρόντιζαν να φέρουν ορατό ή μη, ένα σημείο καλοτυχίας ή αποτροπής του κακού.

Τα περισσότερα δημόσια κτήρια ή ιδιωτικά μέγαρα που κατασκευάζονταν παλαιότερα, φρόντιζαν να φέρουν ορατό ή μη, ένα σημείο καλοτυχίας ή αποτροπής του κακού. Το συγκεκριμένο βρίσκεται στο Μέγαρο Μεταξά.

Στην αρχαιότητα επίσης η κεφαλή του λιονταριού είχε ταυτιστεί με το νερό. Γιαυτό συντριβάνια, υδρορροές και δημόσιες βρύσες παρείχαν νερό μέσα από το στόμα ενός λιονταριού, συνήθεια που έμεινε μέχρι και σήμερα. 

Κεφαλές Λεόντων χρησιμοποιούνται ως υδρορροές στον τρούλο της εκκλησίας
του Αγίου Κωνσταντίνου Πειραιώς

Η λεοντοκεφαλή από την οποία ανάβλυζε κάποτε νερό
στην Πλατεία μπροστά από τον Άγιο Κωνσταντίνο Πειραιώς

Τοποθετημένο ένα ρόπτρο λεοντοκεφαλή στην εξώθυρα, αποτελούσε τον "φύλακα" του κτηρίου και των ενοίκων του, φόβιζε το "κακό" και λειτουργούσε αποτρεπτικά καθώς έπιδείκνυε τον ρωμαλέο χαρακτήρα των προσώπων που διέμεναν εντός (λεοντόκαρδος χαρακτήρας). 

Τα ρόπτρα παίρνουν ζωή, κατά τις παραδόσεις, λίγο πριν το χτύπημα της πόρτας. Ανάλογα με τις προθέσεις του επισκέπτη ή και του ιδιοκτήτη ακόμη, έχουν τη δύναμη να ζωντανέψουν στη φαντασία ανάλογα με τα αισθήματα με τα οποία αποπειράται να εισέλθει ο καθένας. 

Διάσημη είναι η σκηνή του Καρόλου Ντίκενς, στο έργο "Christmas Carol" όταν ο Σκρουτζ επιστρέφει στο σπίτι του γεμάτο θλίψη για τη μοναχική ζωή του όπου ξαφνικά βλέπει τον πεθαμένο από χρόνια συνεργάτη του Μάρλεϊ να του μιλά μέσα από το ρόπτρο της εξώθυρας.

Συνεπώς κατά την παράδοση πάντοτε, τα ρόπτρα έλεγχαν τα συναισθήματα κάθε εισερχομένου, τον υπέβαλλαν σε ένα ψυχολογικό έλεγχο λίγο πρίν την είσοδο. Χαρακτηριστική είναι επίσης η σκηνή ατόμων με αμφιλεγόμενα αισθήματα που μένουν παγωμένοι ή διστακτικοί με το χέρι απλωμένο να απέχει εκατοστά λίγο πρίν αγγίξουν το ρόπτρο της πόρτας, αναλογιζόμενοι τι ακριβώς θα πουν και πως θα φερθούν όταν η θύρα ανοίξει. 

Άλλο ένα ρόπτρο σε οικία στον Προφήτη Ηλία

Στην δύση κυκλοφόρησαν πολλά άλλα σχέδια για ρόπτρα όπως δράκοι, μέδουσες, μυθολογικές μορφές αλλά και απλά διακοσμητικά σχέδια (Γαλλία) τα οποία όμως δεν έτυχαν ανάλογης υποδοχής στην Ελλάδα.

Δυστυχώς από τις εκατοντάδες ρόπτρων που διακοσμούσαν άλλοτε τις εξώθυρες των κατοικιών ελάχιστα σώζονται σήμερα. Και αυτό δεν οφείλεται μόνο στην ανυπαρξία των μονοκατοικιών αλλά και στη συστηματική αρπαγή τους είτε λόγω της συλλεκτικής τους αξίας, είτε λόγω της αξίας που μπορεί να έχουν ως μέταλλα. 

Δυστυχώς στην σημερινή εποχή της ταχύτητας και της δήθεν απλοποίησης της καθημερινότητας χρηστικά αντικείμενα του παρελθόντος τέθηκαν στο περιθώριο ως "άχρηστα". 

Στο όνομα του εκσυγχρονισμού η ζωή του ανθρώπου απογυμνώθηκε από όλα εκείνα τα στοιχεία του πολιτισμού που καθόριζαν σε μεγάλο βαθμό και την ποιότητα του βίου του.  

Τα ρόπτρα της Κέρκυρας.

Ξεχασμένα λαογραφικά στολίδια στις εξώπορτες της Κέρκυρας.

Ειλικρινά με ξεχωριστή χαρά παρουσιάζω σ΄αυτήν εδώ την ιστοσελίδα την μοναδική στο είδος της πνευματική εργασία του Γιώργου Χ. Σουρτζίνου αναφορικά με τα ρόπτρα της Κέρκυρας.

Πρόκειται για μια σημαντική προσφορά στον πολιτισμό των Εφτανήσων και φυσικά ιδιαίτερα της Κέρκυρας.

Το εξώφυλλο του βιβλίου.

Ένα βιβλίο –λεύκωμα με τον τίτλο Τα ρόπτρα της Κέρκυρας που εκδόθηκε από την Ιστορική-Λαογραφική -Εταιρεία Κέρκυρας, είναι μια επίπονη πνευματική εργασία του Γιώργου Χ. Σουρτζίνου και πραγματικά αποτελεί ένα πνευματικό μνημείο.
Οφείλω να ομολογήσω ότι όταν το έλαβα έμεινα έμεινα έκθαμβος από την ομορφιά και το μεγαλείο που κλείνουν μέσα τους οι σελίδες του. 

Φυσικά με τη λέξη ρόπτρα εννοούμε τα γνωστά σε όλους μας χτυπητήρια, που υπήρχαν στις εξώπορτες των σπιτιών και χρησίμευαν για να ειδοποιηθεί ο μέσα ευρισκόμενος, ο ιδιοκτήτης, ο νοικοκύρης, ότι υπάρχει κάποια επίσκεψη στην πόρτα.

Ανθρωπόμορφο ρόπτρο. Βρίσκεται στον οικισμό
Καλαβούρι

Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα αυτό το στολίδι της εξώπορτας αποτελούσε ένα κομμάτι της λαϊκής τέχνης και της πολιτιστικής παράδοσης.

Πολλά από τα παλαιά ρόπτρα της Κέρκυρας χρονολογούνται από τα μέσα του 19^ου αιώνα μέχρι τα μέσα του 20^ου.

Τα ρόπτρα σήμερα στην Κέρκυρα λέγονται μπατιδούρος ή μπαταδούρος μια λέξη που προέρχεται από  την παραφθορά του ιταλικού ρήματος Battere που σημαίνει κτυπώ.

Πολλά από τα ρόπτρα της Κέρκυρας παρουσιάζουν αισθητά την επίδραση της δυτικής τεχνοτροπίας αφού είναι γνωστό ότι η Κέρκυρα απετέλεσε ένα συνδετικό κρίκο ανάμεσα στην ελληνική και την δυτική αρχιτεκτονική.

Ρόπτρο επίθυρο. Βρίσκεται στην οδό
Λαυρέντη Βρεοκίνη 19  στον β! όροφο

Με αυτή την πνευματική του εργασία ο Γιώργος Σουρτζίνος πραγματοποιεί μια εκπληκτική καταγραφή των ρόπτρων που στολίζουν τις πόρτες των σπιτιών στην πόλη και τα χωριά της Κέρκυρας. Είναι μια ιστορική έρευνα πάνω στον πολιτισμό του νησιού. Πολλά από αυτά τα ρόπτρα αποτελούν αντικείμενα της οικονομικής κατάστασης αλλά και του γούστου των κατοίκων των οικιών. Διότι το ρόπτρο, με τις συμβολικές του παραστάσεις δίνει μια ξεχωριστή εμφάνιση και καλαισθησία, ακόμη και στα πιο μικρά σπίτια. Φυσικά η μεγάλη ποικιλία των σχεδίων είναι μάρτυρας της προηγμένης τεχνολογίας αλλά και της κουλτούρας των κατοίκων του νησιού της Κέρκυρας.

Ευθύ ρόπτρο που απεικονίζει ομοίωμα πυροβόλου.
Βρίσκεται στη λεωφόρο Αλεξάνδρας  1.

Τα ρόπτρα που έχουν διατηρηθεί μέχρι σήμερα είναι δείγματα μιας εκλεπτισμένης παραδοσιακής τέχνης. Τα υλικά που έχουν χρησιμοποιηθεί για την κατασκευή αυτών των ρόπτρων είναι το σίδερο, το μαντέμι, ο χαλκός καθώς και άλλα μέταλλα.

Ζωόμορφο ρόπτρο.
Βρίσκεται στον οικισμό Μωραϊτικά.

Όλα αυτά τα ρόπτρα, που παρουσιάζει το βιβλίο -316 θαυμάσιες  φωτογραφίες  – είναι όλα υπέροχα μικρά γλυπτά που ξεχωρίζουν για τα περίτεχνα σχέδιά τους και τους έντονους διακοσμητικούς χαρακτήρες.

Η όλη προσπάθεια του συγγραφέα ήταν μια συμβολή στη διάσωση του παραδοσιακού και πολιτιστικού ρόπτρου, που η πρακτική του χρήση χάθηκε με το πέρασμα του χρόνου.

Τα είδη των ρόπτρων που περιγράφονται στην μελέτη του Γιώργου Σουρτζίνου ανάλογα με το σχήμα τους καθορίζονται σε πέντε.

Ρόπτρο κρικοειδές, στην οδό Καποδιστρίου 1,
στον 4ο όροφο.

1.Τα ανθρωπόμορφα, αυτά που έχουν μορφή ανθρώπου και είναι τα πλέον εντυπωσιακά.

2. Τα επίθυρα, τα ρόπτρα που είναι αριστερό ή δεξί χεράκι και καθιερώθηκε σε πολλές εξώθυρες.

3. Τα ευθέα, είναι όσα εμφανίζονται σε ευθεία γραμμή οριζόντια ή κάθετο.

4. Τα ζωόμορφα, φυσικά είναι αυτά που παριστάνουν κεφάλια ζώων ή σπανιότερα, ολόκληρο το σώμα αυτού.

5. Τα κρικοειδή, όσα σχηματίζονται από  έναν μεταλλικό δακτύλιο, λείο ή ανάγλυφο.

Η έκδοση αυτή της Ιστορικής –Λαογραφικής Εταιρείας Κέρκυρας αποτελεί μια προσπάθεια να διασωθεί από το χρόνο η εικόνα των λαογραφικών και παραδοσιακών αυτών στοιχείων, τα οποία μετά από μερικές δεκαετίες δεν θα υπάρχουν πια.

ΠΗΓΗ eftanhsa.blogspot

Με πολύ μεράκι αλλά και υπομονή συνεχίζουμε την προσπάθεια μας .Αθόρυβα …σιγά σιγά με πολύ   υπομονή αλλά και διάθεση προχωράμε 

Στόχος μας παραμένει να αρθρογραφούν οι πολίτες σε αθρα με   θέματα πολιτισμού   που  επιλέξουν

Το όνομα και επώνυμο αλλά η ευπρέπεια των άρθρων είναι απαραίτητα .Η διεύθυνση μας για επιστολές Άρθρα είναι   zantedanias@gmail.com 

Όπως έχουμε από την αρχή της προσπάθεια μας αναφέρει θα αναρτώνται μετά από έγκριση μας

Σας ευχαριστούμε από καρδιας

Τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους ο οποίος φέρει και την ευθύνη των γραφομένων και δε συμπίπτουν κατ’ ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας

https://www.youtube.com/channel/UC0wk2ge3sheyTkgpAkeBang