Η νησίδα Σπιναλόγκα

Το περιβόητο νησί-αποικία των λεπρών στον όρμο του Αγίου Νικολάου υπήρξε ένα από τα πιο σημαντικά ενετικά κάστρα της Κρήτης.

Η νησίδα της Σπιναλόγκα βρίσκεται στη βόρεια είσοδο του κόλπου της Ελούντας, σε θέση κλειδί για τον έλεγχο του φυσικού λιμανιού της. Έχει έκταση 85 στρέμματα και 53 μ. υψόμετρο.

Το νησί οχυρώθηκε κατά την αρχαιότητα, το πιθανότερο κατά την ελληνιστική περίοδο, με μεγάλο οχυρωματικό περίβολο.
Πάνω στα ερείπια της αρχαίας οχύρωσης οι Βενετοί οικοδόμησαν ισχυρό φρούριο, που σχεδιάστηκε σύμφωνα με την οχυρωματική πρακτική του προμαχωνικού συστήματος από τον Genese Bressani και τον Latino Orsini.

Είναι μάλλον το μοναδικό κάστρο στην Ελλάδα του οποίου η πρόσφατη ιστορία έχει μεγαλύτερο ενδιαφέρον από τη μεσαιωνική. Η χρήση του νησιού σαν αποικία λεπρών έχει εμπνεύσει τη συγγραφή βιβλίων και την παραγωγή ταινιών και ντοκυμαντέρ.

Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία

Η στρατηγική σημασία του φρουρίου είναι προφανής: η προστασία του σημαντικού για το θαλάσσιο εμπόριο των Ενετών κόλπου της Ελούντας.

Υπάρχει μια πολύ ενδιαφέρουσα πληροφορία από τον Ενετό χαρτογράφο Βιντσέντσο Κορονέλλι, που υποστηρίζει πως η Σπιναλόγκα δεν ήταν πάντα νησί, αλλά ήταν φυσικά ενωμένη με την γειτονική χερσόνησο Κολοκύθα. Αναφέρει πως το 1526, οι Ενετοί κατέστρεψαν μέρος της χερσονήσου και δημιούργησαν το νησί που ήταν ήδη οχυρωμένο από την αρχαιότητα προκειμένου να προστατευθεί η είσοδος στο λιμάνι της αρχαίας πόλης Όλους.

Το Όνομα του Κάστρου

Το αρχαίο του όνομα του νησιού ήταν Καλυδών, αλλά μετά την κατάληψη του από τους Ενετούς ονομάστηκε στα λατινικά "spina lunga" (προφορά: σπίνα λούνγκα), που σημαίνει «μακρύ αγκάθι». Από παράφραση αυτής της ονομασίας προέκυψε το σημερινό «Σπιναλόγκα».

Μια άλλη εκδοχή για την ονομασία εμπλέκει την αρχαία πόλη Όλους της οποίας το λιμάνι προστάτευε το νησί. Σύμφωνα με αυτήν την εκδοχή, οι Ενετοί κατακτητές, μη έχοντας εξοικείωση με την ελληνική γλώσσα, παρέφθειραν το τοπωνύμιο «στην Ολούντα» σε Σπιναλόντε αρχικά (13ος αιώνας) και αργότερα σε Σπιναλόγκα.

Σημειωτέον ότι η επίσημη ονομασία του νησιού σήμερα είναι "Καλυδώνα" και όχι "Σπιναλόγκα"

Ιστορία

H πρώτη φάση οικοδόμησης του φρουρίου από τους Ενετούς διήρκεσε από το 1579 έως το 1586. Άρχισε να οχυρώνεται όταν οι Τούρκοι είχαν καταλάβει την Κύπρο και οι Ενετοί καταλάβαιναν ότι σε λίγο θα ερχόταν και η σειρά της Κρήτης. Με την οχύρωση του νησιού αυτού οι Ενετοί ήθελαν αφενός να διαφυλάξουν στον κόλπο της Ελούντας τα πλοία τους από τους πειρατές και από τον τουρκικό στόλο, αλλά και να εξασφαλίσουν τις αλυκές της Ελούντας από όπου θα έπαιρναν το αλάτι για την Μεσευρώπη αφού είχαν στερηθεί των παρομοίων της Κύπρου.

Επισκευές και μετατροπές στο φρούριο έγιναν πριν και κατά τη διάρκεια του Κρητικού πολέμου (1645-1669).

Κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας το φρούριο χρησιμοποιήθηκε για στρατιωτικούς σκοπούς. Τα κτίσματα που υπήρχαν στο εσωτερικό του κάλυπταν τις ανάγκες εγκατάστασης της φρουράς. Την περίοδο του κρητικού πολέμου (1645-1669) κατέφυγαν στη Σπιναλόγκα πρόσφυγες και επαναστάτες (χαΐνηδες), που έχοντας σαν βάση τη νησίδα παρενοχλούσαν τους Τούρκους. Η δράση τους διήρκεσε όσο οι Ενετοί κατείχαν το φρούριο, αφού με την συνθήκη παράδοσης του Χάνδακα το 1669 η Σπιναλόγκα παρέμεινε στην κυριότητα της Βενετίας. Η Σπιναλόγκα παρέμεινε Ενετική κτήση επί 65 χρόνια μετά την κατάληψη της υπόλοιπης Κρήτης από τους Τούρκους (1649) χάρη στην ισχυρή οχύρωσή της. Σημειωτέον τα άλλα δύο σημεία της Κρήτης όπου συνέβη το ίδιο ήταν η Σούδα και η Γραμβούσα.

Μετά την κατάληψη του νησιού από τους Τούρκους το 1715 στη Σπιναλόγκα διαμορφώνεται σταδιακά ένας οικισμός αμιγώς οθωμανικός. Κατά τους πρώτους αιώνες της τουρκοκρατίας το φρούριο περιθωριοποιείται και χρησιμοποιείται ως τόπος εξορίας και απομόνωσης. Όμως κατά το τέλος του 19ου αι. τα δεδομένα αλλάζουν. Ο ρόλος του λιμανιού της Σπιναλόγκας αναβαθμίζεται καθώς αποκτά άδεια εξαγωγικού εμπορίου. Κατά τα μέσα του 19ου αι. στη νησίδα συγκεντρώνεται μεγάλος αριθμός κατοίκων, στην πλειονότητά τους έμποροι και ναυτικοί, που επωφελούμενοι από την ασφάλεια του οχυρωμένου οικισμού εκμεταλλεύονται τους εμπορικούς δρόμους της Ανατολικής Μεσογείου.

Η ζωή αυτού του οικισμού διακόπηκε απότομα λόγω των πολιτικών εξελίξεων που διαδραματίστηκαν στην Κρήτη κατά τα τελευταία έτη του 19ου αι. Η ανασφάλεια που επικράτησε ανάμεσα στους Οθωμανούς της Κρήτης λόγω της επαναστατικής δράσης των χριστιανών ανάγκασε την πλειονότητα των κατοίκων της Σπιναλόγκας σε μετανάστευση. Από το 1897 στο νησί και για ένα έτος περίπου στη Σπιναλόγκα εγκαταστάθηκαν Γαλλικές στρατιωτικές δυνάμεις.

Η Κρητική Πολιτεία το 1903 θέσπισε την απομόνωση των λεπρών και αποφάσισε τη δημιουργία Λεπροκομείου στη Σπιναλόγκα προκειμένου να υπάρχει η δυνατότητα μίας συντονισμένης βοήθειας στους πάσχοντες από τη νόσο του Χάνσεν. Αρχικά συγκεντρώθηκαν εκεί όλοι οι λεπροί της Κρήτης κι αργότερα από όλη την Ελλάδα. Η δύσκολη ζωή των αρρώστων, που διέμειναν στο νησί έως το 1957, σηματοδότησε τον χώρο και το φόρτισε συναισθηματικά καθιστώντας το τόπο μαρτυρίου και ιστορικής μνήμης.